Politička korektnost u političkoj sferi je korisna u smislu zaštite ugroženih grupa, ali je u književnosti opasna, ograničavajuća i predstavlja vrstu cenzure - bilo da se radi o tumačenju klasične književnosti iz današnje perspektive političke korektnosti, bilo da je riječ o političkom intervencionizmu u savremenoj književnosti prema mjerilima političke korektnosti - ocjena je učesnika panela “Književnost i politička korektnost”, kojim je u Domu omladine Beograda otvoren 12. Beogradski festival evropske književnosti (BFEK).
“Ako bismo dosljedno slijedili pravila političke korektnosti, onda savremeni čitaoci više nikada ne bi mogli da čitaju najveća djela svjetske književnosti u izvornom obliku, niti bi izdavači mogli da ih objavljuju, a ako bi takvi zahtjevi bili stavljeni i pred savremene pisce, onda bi savremeni pisci morali da se prilagođavaju politički poželjnim i moralno-politički podobnim temama, tako da - kao što ne bismo mogli da čitamo klasike, tako ni savremeni pisci nikada ne bi mogli da postanu klasici. Ne zna se šta od toga je gore za čitaoce, književnost i kulturu”, istakao je pjesnik i izdavač Gojko Božović, ukazavši da se upravo zbog toga čini da bi trebalo preispitati ideju o autonomiji književnosti, koja je svojevremeno razvijana u društvima jednopartijskog komunizma, a u međuvremenu je napuštena jer se smatralo da za njom više nema potrebe.
Tada je ta ideja teorijski obrazlagana kao vrsta distance između književnosti i političkog intervencionizma i književnosti i ideoloških zahtjeva, a sada se čini potrebna zbog upliva ideoloških i političkih mjerila u književnost, zbog kojih bi pisci mogli da počnu da biraju teme koje nisu društveno provokativne ili subverzivne.
Božović je istakao da odavno i na ovim prostorima i u nekim evropskim društvima postoje zahtjevi da se “određene knjige ostave po strani, izostave iz lektire ili objavljuju sa posebnim napomenama kako ne bi vrijeđale neke čitaoce ili zato što su u nekim ideološkim tumačenjima shvaćene kao potencijalno uvredljive”, kao i da se u tim zahtjevima otišlo predaleko kada je riječ o mogućnostima jezika i književne obrade određenih tema. “Vrlo se često previđa da li u nekom romanu govori pisac ili književni junak, da li neki radikalni politički stav, koji bi u stvarnosti bio neoprostiv, ima određenu književnu motivaciju koja ga čini logičnim u književnom svijetu za tu namjenu i taj književni svijet”, istakao je Božović, osnivač i glavni urednik izdavačke kuće Arhipelag, koja organizuje BFEK.
Kao primjer, Božović je naveo organizacije koje su prije nekoliko godina tražile da se iz lektire izbaci roman “Peščanik” Danila Kiša upravo zbog pogrešnog poistovjećivanja pisca sa književnim junakom, u čijim su riječima vidjele kritiku nekih stavova iz Kurana.
“Kada se čita u kontekstu knjige, taj zahtjev je potpuno besmislen, jer to govori jedan stilski, saznajno obilježen i ograničen junak i to nije ni vrednosni stav pisca ni vrednosna formulacija knjige”, naveo je Božović i dodao da je to “jedan vrlo opasan previd koji suspenduje polje slobode koje očekujemo od književnosti i koje proističe iz potrebe za kritičkim mišljenjem i za sumnjom koje dovode u pitanje različite stvari, pa i neka usvojena društvena mjerila i vrijednosti”.
Prema riječima pjesnikinje Ane Ristović, izražavanje mišljenja neodvojivo je od književnosti i ako se njoj nameće bilo koji koncept, pa i iz najboljih namjera da se ostvari idealno društvo, to je oblik presije i cenzure.
Ona je mišljenja da se koncept političke korektnosti u književnost polagano infiltrira putem književnosti za djecu, kao i da postoji opasnost da će se to ubuduće činiti putem školske lektire, jer je na djecu i na izdavače najlakše uticati.
“Politička korektnost u književnosti je jedna vrsta potrebe za potpunom infantilizacijom društva i zatupljivanjem djece i potreba da se kroz jedan vrlo sužen fond riječi kojima se imenuje stvarnost, ta stvarnost i suzi”, upozorila je Ana Ristović, navodeći primer cenzurisanja čuvenog britanskog pisca bajki Roalda Dala, u čijim knjigama je riječ patuljak zamijenjena riječju “mali čovjek”, jer je “neko pomiješao babe i žabe” i nije razumio da patuljci u knjigama i u životu nisu isto.
Sličan je slučaj sa vješticama koje “u bajkama više ne mogu da se predstavljaju sa bradavicama, jer bi se vjerovatno neka žena koja ima bradavice mogla naći povrijeđenom”. Iz razloga političke korektnosti vještice su sada postale “naučnice, profesorke na univerzitetu”. I riječi “ružan, debeo, zao” se izbacuju iz književnosti za djecu, navela je Ana Ristović i dodala da je riječ zapravo o vrsti “silovanja jezika i podmuklog podrivanja književnosti da bi se ispunili određeni birokratski ciljevi”.
Politička korektnost kao ideja da se ne dopusti vrijeđanje ičijih prava i manjinskih prava je dobra stvar, ali ja svijet književnosti vidim kao svijet slobode i zamišljam šta bi bilo kad bismo književnost očistili od inidividualnosti i posebnosti jezika i sveli ga na puku formu, upitala je pjesnikinja.
Posebno osjetljivo pitanje, kad je riječ o odnosu političke korektnosti i književnosti, jesu klasici, odnosno knjige koje su nastajale u drugom vremenskom poretku i drugim okvirima društvenih vrijednosti i standarda i koje su odraz tog vremena i vrijednosti, smatra Božović.
Književnost ima dimenziju koja je suštinski važna za čitaoce različitih vremena, a to je da ona svjesno ili nesvjesno preuzima izražajna sredstva tog vremena, različite društvene standarde, etičke obrasce, ideološke stavove, vrijednosti i poredak i to probija iz književnog djela bez naročite namjere pisca, istakao je Božović, navodeći da su ne jednom istraživači dokazivali kako se preko nekih knjiga koje govore o određenom vremenskom periodu najbolje može vidjeti slika tog vremena. Tako Stiven Grinblat, osnivač novog istorizma, tvrdi da bi mnogi saznali više o vremenu u kojem je Šekspir pisao iz njegovih dela nego iz istorijskih romana tog doba, baš kao što Branko Milanović u ekonomskoj analizi Ane Karenjine govori koliko je dobro Tolstoj poznavao ekonomske dimenzije carske Rusije. Ta dva primjera govore dovoljno o tome kako književnost upija izražajni aparat svog vremena, istakao je Božović.
U odnosu književnosti i ideologije mora da postoji odnos asimetričnosti, jer je politička moć tako velika i mora biti ograničena time da ne može intervenisati u pitanjima umjetnosti i književnosti, a književnost može da preispituje svako pitanje bez ikakvog ograničenja i ideoloških zahtjeva i standarda. Onda će se iz samog djela, njegove prvobitne i naknadne recepcije, utvrditi koliko je ta slika vjerodostojna i podsticajna i za ljude drugih vremena, obrazložio je Božović.
Na pitanje moderatorke, novinarke i književne kritičarke Marije Nenezić da li živimo u vremenu nekog novog puritanizma ili novog primitivizma, Božović je odgovorio da “postoji jedna vrsta crno-bijele slike svijeta, u kojoj se očekuje ili zahtijeva da svako zauzme neku tačku gledišta, pri čemu se vjeruje da stav ima samo onaj čiji se stav poklapa sa dominantnim stavom”.
“Pitanje cenzure, zabrana i ograničenja raste u savremenom svijetu. Mi to možemo videti u potpuno radikalnom obliku cenzure i negacije kao, recimo, u odnosu Irana prema slobodnim umjetnicima ili prema Ruždiju ili Kine, u kojoj posljednjih godina radikalno raste broj knjiga ili broj tema o kojima se uopšte ne može pisati ni u oblasti književnosti ni u oblasti humanistike, ili u Rusiji, gdje postoji predsednički ukaz koji je iz filmova i knjiga isključio svaki oblik psovki ili nepriličnih riječi. Ali, za slobodu je posebno osjetljivo kada taj zahtjev političke korektnosti u liberalnim demokratskim društvima sužava polje mogućnosti književnosti da svjedoči o svijetu na način kako taj svijet vidi”, naveo je Božović.
Pitanje odnosa književnosti i političke korektnosti provlači se kao lajtmotiv kroz sve programe 12. BFEK-a, čije posjetioce očekuju čitanja značajnih pisaca iz Slovenije, Crne Gore i Srbije, kao i razgovor o Italu Kalvinu, povodom sto godina od rođenja tog velikog italijanskog i evropskog pisca.
Bonus video:
