Dok je uobičajno objašnjenje da je Gorski vijenac istorijska drama književno interpretirana specifičnim dramskim žanrom uglavnom karakterističnim za epohu romantizma, sami istorijski događaji su podležni različitim, pa i polemičkim tumačenjima.
Književno-estetskim svojstvima nekog velikog djela često prethodi istorijski događaj, u svakom slučaju istorijski kontekst, nekada kao centralna inspiracija, nekada kao povod.
Velika djela vremenom pripadaju književnoj istoriji da bi kasnije komparativne rekonstrukcije te istorije omogućavale da se dublje sagledavaju i razumiju svi elementi konkretnog književnog ostvarenja. Svakako to važi i za razumjevanje, kako širokih duhovnih zamaha i horizonata Gorskog vijenca, tako i konkretnih dramskih radnji i epizoda u tom djelu.
Pritom, i kao još jedan elemenat uvoda u našu temu, treba podsjetiti da se široka optika Njegoševog djela kreće između dominantne orginalnosti autora preko uticaja istorijskih događaja, filozofskih refleksija, jezika narodne epike, sve do doticaja klasičnih umova evropske kulture Dantea, Miltona, Lamartina, ali i drugih. O uticajima na Njegoša navedenih velikana italijanske, engleske i francuske kulture su napisane značajne studije, izuzetno važne za razumjevanje formiranja i domašaja njegovog djela.
Dakle, ravnotežom istorijske dimenzije, književno filozofskih oblika, sve do onih kosmičko - metafizičkih komponenti u njima, moguće je cjelokupno sagledavanje Njegoševog djela.
Razumije se da određena pitanje iz istorijske dimenzije ostaju otvorenog, pa i dalje hipotetičkog karaktera i zato su predmet daljeg izučavanja.
Jedno od takvih pitanja, sa do sada različitim odgovorima, odnosi se na “istragu poturica” kao osnovnog dramskog motiva u Gorskom vijencu.
Smatra se da motiv istrage ili odlučujuće borbe na neki sveti, u svakom slučaju poseban i mistični dan, zadire još u biblijsku i helensku istoriju koju je Njegoš dobro poznavao što potvrđuju između ostalog i djelovi iz Gorskog vijenca.
Isti motiv je zatim prenešen u evropsku tradiciju, kako istorijskim događajima tako i književnim interpetacijama. Najčešće pominjano djelo na temu renegata i uticaja na Njegoša je Šilerova drama sa legendarnim švajcarskim junakom Vilhelmom Telom u glavnoj istorijskoj ulozi.
O evropskoj tradiciji renegata i uticajima na Njegoša pisali su mnogi njegošolozi, a od stranih slavista se posebno izdvajaju njemački Alojz Šmaus i francuski slavista Mišel Oben.
Obojica smatraju da je Njegošu u određenoj mjeri bila poznata tema konspiracije i pobune na Božićni dan u evropskoj istoriji kao i njihova umjetnička obrada.
Tema našeg osvrta jeste događaj iz 1282. godine na Siciliji, njegove kasnije književno - umjetničke interpretacije i mogući uticaj na kompoziciju Gorskog vijenca, posebno u dijelu izbora primarnog dramskog motiva.
Radi se u osnovi o istinitom događaju sicilijanske pobune protiv stranog okupatora čiji je naziv vremenom variran, da bi u istoriju otišala pod naslovom Vespri siciliani. Među više prevoda onaj nešto bukvalniji glasi Sicilijanska večernja, ali i Večernja misa, ili Božja večernja služba. Svi prevodi na neki način odražavaju orginalni smisao naslova koji je uostalom vrlo sličan onom francuskom Les vepres siciliennes.
U čemu bi mogli biti slučajni ili neslučajni paralelizmi između, s jedne strane sicilijanske krvave pobune na Uskršnji dan i “istrage poturica” na Božićni dan u Crnoj Gori. I s druge strane - koja je moguća sličnost književnog djela Gorski vijenac i umjetničkih ostvarenja inspirisanim događajem tokom Večernje crkvene mise 1282. u Palermu.
Italijanska istoriografija se detaljno bavila burnim događajima sicilijanske pobune koja je krenula masakrom u crkvi Santo Spirito nad tada vladajućim Francuzima, kao i posljedicama koje su uslijedile u sicilijansko - italijanskoj istoriji.
Iako je zbog značaja događaja, zapravo ustanka koji je započeo Večernjom misom sama tema vremenom dobila i dimenzija mita, istoričari, u prvom redu italijanski i francuski, su detaljno proučavali sve faze i činjenice “svete pobune” u Palermu koja označava i početak daljih oružanih sukoba koji će rezultirati protjerivanjem francuske vladarske familije Anžuja sa Sicilije.
Italijanska istoriografija, od ugledne enciklopediji Trekani preko mnogih radova istoričara, i to u trajanju nekoliko vjekova, navode detaljne podatke o tom ustanku koji - i bez umjetničke obrade koja će zatim uslijediti - započinje prilično dramski, zapravo ugovorenim znakom zvonjave palermske crkve Santo Spirito (Svetog Duha) na misi uskršnjeg ponedjeljaka, 30. marta 1282. godine.
Masakrom započetim te večeri tokom svete mise, i borbama u danima i nedeljama koji su uslijedile, pobijeno je nekoliko hiljada Francuza.
Dugo će, a sve do ujedinjena Italije 1861. ovaj ustanak pod naslovom Vespri siciliani biti eminentan dio istorije Sicilije i činiti značajan dio slavljene sicilijanske istorije, ujedno bitan elemenat sicilijanske samosvjesti. Kasnije će isti događaj postati takođe slavan i egzaltirano opjevan dio italijanske istorije.
Jedan od najpoznatijih radova o sicilijanskom ustanku 1282. se smatra monumentalno trotomno djelo Mikelea Amara objavljeno 1882, na jubilej - šest vjekova od oslobodilačkog događaja započetog na misi u sicilijanskoj crkvi.
Ovo Amarovo djelo, kao uostalom i druga, između ostalih i slavna opera Đuzepea Verdija na istu temu će poslužiti kao motiv, sada već u savremenom periodu, velikom italijanskom piscu (Sicilijancu) Leonardu Šaši za knjigu Il mito dei vespri sciciliani da Amari a Verdi (“Mit Sicilijanske večernje, od Amara do Verdija”).
Sicilijanska pobuna 1828. je imala ne samo mnoge interpretacije, posebno u italijanskoj i francuskoj istoriografiji, već i evropskoj kulturi. Evropskoj dimenziji poznavanja i vrednovanja siciljijnskog događaja su doprinijela umjetnička djela, posebno ona dramsko - operskog karaktera.
Naime, veliki francuski pisac i dramaturg Casimir Delavigne je napisao dramu u pet činova, po žanru tragedija, o pokolju nad Francuzima na Siciliji pod naslovom Veprer Siciliennes - prevedeno kod nas Sicilijanska večernja služba. Drama je premijeno izvedena 23. oktobra 1819. u pariskom pozorištu “Odeon”.
Francuski slavista Mišel Oben, vjerovatno najpoznatiji francuski poznavalac Njegoševog djela, navodi da je ova drama, koja obrađuje temu povezanosti masakra i nacionalnog oslobođenja, po opštoj ocjeni imala najveći teatarski uspjeh u Francuskoj 19 vijeka.
Da li ima osnovana pretpostavka da je Njegošu mogao biti poznat događaj, zapravo krvavi obračun domaćeg stanovništva sa stranim upraviteljima na italijanskom ostrvu, kao i stvoreni mit o tome? Ili mu je možda bila poznata neka od umjetničkih obrada tog događaja?
Ne može se dati pouzdan odgovor, ali se može pretpostaviti da nije nemoguće da je Njegošu događaj na Siciliji u određenoj mjeri bio poznat. Recimo čestim boravcima u Italiji, posebno boravkom u Napulju koji je tada bio glavni grad Kraljevine Dvije Sicilije i gdje je crnogorski vladar imao susrete i sa tamošnjim zvaničnicima.
Druga mogućnost Njegoševih saznanja o krvavom obračanu koji počinje misom u palermskoj crkvi je mogla biti preko drame i velikog teatarskog uspjeha predstave Delavagne u Francuskoj.
U svakom slučaju, osim hipoteza koje su zasnovane na uočljivim analogijama, nema pouzdanih saznanja da je Njegoš poznavao pomenute istorijske događaje na Siciliji, niti da su oni mogli biti podsticaj za izbor određenih, pa i glavnih motiva u Gorskom vijencu.
Dok je Njegoš, poznavalac u značajnoj mjeri evropskih kulturnih tokova i događanja mogao potencijalno znati za dramu Casimira Delavagne - jedno drugo slavno djelo, sigurno najpopularnija umjetnička obrada Sicilijanske večernje, opera Đuzepea Verdija nastala je poslije Njegoševe smrti. Naime, velika Verdijeva opera, bez sumnje najveća umjetnička popularizacija oslobodilačkog događaja na Siciliji, premijeno naslovljena francuskom naslovom Les Vepres Siciliennes je prvi put izvedena 13. juna 1885. u pariskoj Operi.
Zahvaljujući mnogim knjigama i umjetničkim djelima događaj i mit krvavog obračuna koji je započeo na Svetoj misi u sicilijanskoj crkvi nastavio je da živi, prije svega operom Đuzepa Verdija koja se veoma često, pa i ove godine kada nastaju ovi redovi, nalazi na repertoaru milanske Skale.
Postoje mnogi likovni radovi visokog umjetničkog dometa na temu Sicilijanske večernje. Pod istim naslovom snimljen je igrani film 1949. godine.
Važno je istaći i da se kolektivna sjećanja na sicilijansku večernju pobunu iz 1282. nalaze i u sadašnjoj nacionalnoj himni Italije. U toj dominantno patriotski intoniranoj himni, čije je riječi napisao italijanski pjesnik i patriota Gofredo Mameli, u finalnom dijelu kompozicije se navode i “pozivi sicilijanske večeri”, s porukom značaja večernjih zvona siciljanske crkva kada je domovina Italija ugrožena i kada se ona obraća svojim građanima.
U ovom prilogu, komparativnoj analizi sa više hipoteza bih se osvrnuo na savremena tumačenja ili “nova čitanjia” književnih i istorijskih interpretacija dva navedena motiva koji, bez sumnje, imaju određene zajedničke elemente, dostojene izučavanja.
S jedne strane, iako kao eferemna i suštinski beznačajna pojava, mogu se u određenim sredinama sresti osporavanja Gorskog vijenaca uglavnom i očigledno ideološko-političkim projekcijama posebno u određenim sredinama i političkom životu. Osporavanje su uglavnom zbog književne obrade motiva Istrage. Iz istog navodno razloga pojavljuju se osporavanja čak i samog autora Gorskog vijenca, utisak je i kao manifestacija vrijednosnog poremćaja u sredinama gdje se one pojavljaju.
Tema, opet marginalna i beznačajna, se čak pojavljuje i u samoj Crnoj Gori, dakle osporavanje velikana crnogorske istorije i misli koji je upravo svojim djelom dao smisao crnogoskoj istoriji. Drugim rječima, bez Njegoševog djela ta istorija bi bila bez vrijednosno - smisaonog značenja, sa svim mogućim posljedicama duhovne i druge fragmentacije, pa i degeneracije stanovnika i društvene zajednice na tom prostoru.
Istraga - treba li to ponavljati - kao motiv književnog djela, istorijski nepostojeća ili možda postojeća u određenoj, najvjerovatnije manjoj mjeri, nije pretenzija borbe za viši moralni poredek, još manje mržnja ili negacija islama kao religije i Turaka kao naroda, već borba naroda za svoju slobodu protiv okupatora, naroda koji ne pristaje da bude pokoren, tlačen, pretvoren u sluge i silom nametnutom drugom religijom.
Pritom se u slučaju Gorskog vijenca - za razliku od djela inspirisanih sicilijanskom pobunom protiv stranog naroda i zavojevača - radi o pokušaju mirenja zatim sukoba sa grupacijama mnogih veza sa pobunjenicima, prije svega komšijskim, rođačkim, jezičkim, nekada i hrišćanskim.
Razumije se, paralelno sa nastalim kontroverzama traju proučavanja i visoka vrednovanje ukupnog Njegoševog djela, posebno onog najvećeg, dakle Gorskog vijenca, ne samo na slavističkim katedrama svijeta već u drugim kulturnim sredinama.
S druge strane, nije poznato da je u Italiji neko negirao u bilo kojem smislu motiv krvavog obračuna na Uskršnji dan, na Siciliji 1282. Niti da je osporavano neko umjetničko djelo inspirisano tim događajem. Naprotiv, događaj ostaje slavljen kao trajno patriotski dio italijanske istorije.
Sicilijanska večernja nastavlja svoj život u mnogim umjetničkim dijelima i nacionalnom himnom koja se u Italiji i u svijetu s respektom sluša raznim povodima.
Nastavljaju se i komparativne analize glavnog dramskog motiva Gorskog vijenca, kao u ostalom i sve druge komponete književnog, filozofskog, estetskog, jezičkog, etičkog i dr. karatera Njegoševog djela sa istorijskim događajima i umjetničkim ostvarenjima u drugim kulturama.
Bonus video:
