Savremena filosofija ima prepoznatljiv pravac rehabilitacije važnosti tradicije i poštovanja ranijih/ starijih autoriteta (Gadamer), a ima i jasnih uvida u važnost razumijevanja različitih kolektivnih identiteta koji su pred-politički, i koji kao takvi, značajno utiču na konstituciju političkih, građanskih zajednica (Habermas). Tim logičnim i legitimnim tokom promišljanja sadašnjice ide i knjiga filosofa Dragana Jakovljevića “Ka demokratskom razumevanju identiteta”, inače dugogodišnjeg redovnog profesora Univerziteta Crne Gore, u penziji. Ona je napisana iz motiva da se zbilja Crne Gore protumači kroz prizmu principa demokratskog društva, i da se ocjene, kritike i viđenja budućih političkih kretanja u Crnoj Gori izmjeste iz ideoloških, partikularnih priča u sferu sveobuhvatnog filosofskog, sociološkog i antropološkog sagledavanja.
U tom smislu, Jakovljević predlaže afirmativan a istovremeno racionalan odnos prema sopstvenoj tradiciji. Odnos koji će tražiti njeno sagledavanje, uvažavanje - prije svega temeljno poznavanje - a potom, svakako, da bi tradicija kroz nas i poslije nas nastavila da živi: zauzimanje i našeg vlastitog stava prema njoj. Kao što su to učinili i svi naši prethodnici, učitelji i preci, koji su učestvovali u njenom građenju. Razumjevanje tradicije, važan je preduslov razumjevanja crnogorskog društva, koje je i samo satkano od svijesti o kontinuiranom, neprekidnom zajedničkom djelu. Djelu koje se zove: država, politička zajednica. Jakovljević kaže da “tradicija, njeno opstajanje ne znači nužno i njenu kompletnu nepromenljivost, nepodložnost bilo kakvim modifikacijama. A raskid sa tradicijom isto tako nije univerzalni preduslov napretka!”
Na drugom mjestu on dodaje kako “... uz svo prožimanje sa tekovinama u odnosu na nas u više pogleda naprednijih, u razvoju odmaklih evropskih zemalja, u Crnoj Gori ostaje i dalje neprikosnoveno prisutan i profilišući slovensko-pravoslavni okvir društvenog života kao većinski i vodeći.” Jakovljevićeva analiza polazi od činjenice da je tradicija crnogorske društvene zajednice neraskidivi dio evropskog nasljeđa, i da se ne može razumjeti njena problematika ako je ne sagledavamo u kontekstu širih i dugotrajnijih, političkih i istorijskih kretanja na kontinentu. A evropska tradicija je, na jednoj strani, rodila temelje savremenog građanskog društva, sekularne odvojenosti crkve i države, ali je na drugoj strani upravo ona čuvar svijesti da su ideje slobode, ravnopravnosti, prosperiteta pa i pojam građanstva, ili nastali i značajno preoblikovani u krilu hrišćanske misli. A upravo su na toj misli nastala ključna štiva kulturnog identiteta i srednjovjekovne i novovjekovne Crne Gore: Miroslavljevo jevanđelje; štampana izdanja Oktoiha i Psaltira sa predgovorima; Gorski vijenac i Luča mikrokozma.
Jedan primjer očigledne neopreznosti u izgradnji ovdašnjeg političkog pojmovnog sistema Jakovljević prepoznaje u vrlo neprincipijelnom baratanju pojmovima “antifašizam” i “demokratija”. Kada se oni nekritički (da ne kažemo - neznaveno) upotrebljavaju, pa još i uparuju u svrhu neke decidne političke poruke, sve lako dobija nerazumljiv i karikaturalan izgled, koji je u najmanju ruku - politički neupotrebljiv. Zato profesor Jakovljević ovaj svoj rad konstituiše na imperativu da se akteri javnog života upoznaju sa osnovama značenja i upotrebe onog vokabulara sa kojim su namjerni da grade svoj politički narativ. U protivnom dobićemo dijagnozu da nam je jezik društvene komunikacije zagađen nejasnim terminima i štetnim aluzijama na stanja i zbivanja iz prošlosti. Konkretno, da bi se razumjelo doslovno i svako moguće značenje pojma “antifašizam”, neophodno je da svi oni koji ga upotrebljavaju prethodno apsolutno razumiju i usvoje kao svoja lična uvjerenja - osnovne postavke pojma demokratija kao i pricipe demokratskog društvenog uređenja. Kao što fašizam jeste sušta suprotnost demokratiji, tako je konstituisanje političkog djelovanja oko ideje “antifašizma”, a bez prethodnog razumijevanja ideala i dostugnuća demokratije - besmislen posao.
Ova knjiga se bavi identitetskim pitanjima u jednom širem rasponu, počev od nacionalnog identiteta, preko identiteta države, pravno-političkog i društveno-ekonomskog poretka, sve do vrednosno-kulturnog identiteta. Kada se pak radi o crnogorskom kolektivnom identitetu, autor zastupa i obrazlaže ključnu tezu da je on danas faktički - dvokrilni identitet, i da objedinjava identitet nacionalnih Crnogoraca sa jedne, i crnogorskih Srba sa druge strane. Jakovljević kroz nekoliko poglavlja objašnjava genezu takvog specifičnog stanja, nastojeći da utemelji njegovu održivost i razvojne perspektive. On nije nacionalistički tribun niti ideološki agitator jedne strane u odnosu na drugu. On traži “arhimedovsku tačku”, dovoljno udaljenu od različitih pristrasnosti, dovoljno principijelnu i objektivnu, kako bi definisao one ideje “važeće za sve ljude i sve pojedince podjednako”. Na takvoj ideji gradi se i napreduje zajednica ravnopravnih građana, savremena demokratska država, i u njoj ne smije biti tjeskobe ili nelagode za bilo koje etničko ili nacionalno ime. Takva ideja upravo motiviše sve nacionalne grupe i sve društvene činioce da usrdno grade zajednicu. Ali - prvo da se dogovorimo oko osnovnih prinipa i značenja pojmova koje ćemo da ugradimo u njene temelje. “Problem Crne Gore kao višenacionalne zajednice nije u “našim podjelama” kao takvima, već u drastičnom pomanjkanju demokratske kulture tolerantnog i uzajamno usklađenog ophođenja sa različitostima...” upozorava Jakovljević.
Samo onaj nacionalizam angažovan na izgradnji države koja će biti dovoljno komforna i za pripadnike drugih nacija, samo onaj politički ideal koji u sebi sadrži spremnost na kreativni kompromis - poželjni su agensi svakog demokratskog procesa. Kao što su, na drugoj strani, nepoželjne i štetne one vizije “kompromisa” ili “pomirenja” koje bi podrazumijevale odricanje pojedinaca ili grupa od bilo kojeg od ustavnom zagarantovanih prava. Graditi državu i društvo na pretpostavci njihovog odricanja od prava i svojstva koja su stečena vjekovima istorijskog i demokratskog razvoja, upravo tu državu i to društvo čini nestabilnim u delekoj perspektivi.
Dosljedno gradeći zdanje logičkih i političkih principa, unutar koga bi se moglo konstituisati zdravo i napredno društvo, Jakovljević nas domišljato podsjeća na ustavnu frazu “ekološka država” koja, budući da stoji kao nedefinisano slovo na papiru, istovremeno predstavlja i prekor i podstrek za crnogorske političke djelatnike. “Koncipiranje Crne Gore kao ekološke države konsekventno domišljeno pretpostavlja prihvatanje i održavanje principijelnog, što bolje mogućeg kontinuuma čoveka i prirode, namesto mirenja sa stvaranjem jazova između njih...” podsjeća nas Jakovljević. Odgovor na ekološke izazove univerzalni je zadatak čovječanstva, i problem sa kojim su se u koštac organizovano i promišljeno uhvatile one zemlje koje su se mnogo manje od Crne Gore “reklamirale” kao “ekološke”. Naš autor na ovom pitanju testira demokratsko zdravlje ovog društva i njegovih političkih elita. Jer, ukoliko nijesmo u stanju niti pokazujemo namjeru da sopstvene ustavne odredbe sprovedemo u djelo ili im bar damo perspektivu realizacije - onda ne možemo govoriti o razumijevanju našeg političkog identiteta. A još ako se radi o problematici koja potresa sve planetarne političke sisteme, i oko koje postižu istovremeno saglasje Veliki Kritski Sabor pravoslavne Crkve i, recimo, rimski papa, onda je riječ o tome da nas izostanak artikulacije pomenute ustavne fraze čini neintegrisanim u tokove svjetske političke akcije i globalnih duhovnih kretanja.
Analogno ovom odnosu ustavnih i univerzalnih imperativa koji grade identitet crnogorskog građanskog društva, javlja se i pitanje “vrijednosnih orjentira na putu ka dobroj zajednici”, u kom prof. Dragan Jakovljević veoma originalno dovodi u vezu principe tzv. Svjetskog etosa (traganja za univerzalnim principima etike savremenog čovječanstva) sa moralnim postulatima čojstva koje je definisao Marko Miljanov, a koje pisac ove knjige nepogrešivo vezuje za jevanđelska etička načela, kao što je to svojevremeno činio blaženopočivši mitropolit Amfilohije, kvalifikujući djelo Marka Miljanova kao svojevrsno Peto jevanđelje.
Knjiga “Ka demokratskom razumevanju identiteta” ocrtava pluralni lik identiteta Crne Gore u njegovim višestrukim dimenzijama, što samim tim ukazuje na obavezu kompromisa, kao načina koji je svojstven ostvarivanju svih vrijednih i trajnih ideala na Zemlji. Intelektualna i društvena korist od pojave ove knjige sadrži se u činjenici da njenu okosnicu predstavlja potraga za kompromisom, ali i veoma analitički i kritički odnos prema svim onim isključivim ideološkim stavovima koji produbljuju podjele u crnogorskom društvu. Djelo prof. Jakovljevića nudi predloge, ali i motiviše na razmišljanja u pravcu iznalaženja uvjek novih i boljih pravaca za demokratsko, građansko, miroljubivo razumijevanje identiteta.
Bonus video:
