Svaki dodir književnog djela sa novom istorijskom realnošću, duhom vremena, čak i pojedinačnim čitalačkim iskustvom, preobražava i obogaćuje njegov smisao i značenja. To djelo se osobito obogaćuje sa svakom novom kritikom ili analizom, ali citiranjem na značaju dobijaju i već postojeće interpretacije. Naravno, literarni kanon je prevshodno muški, da ne ređamo i sva druga odsustva sa spiska kanonizovanih vrijednosti. Autori i dalje narastaju od obilja glosa, od citata i referenci. Tako se zaposijedaju školski i akademski programi, u koje je potom “neoprostivo” posumnjati. Usmjeravaju se i čitalačke preferencije i hijerarhija stvaralaca na “objektivnoj” vrijednosnoj ljestvici.
Istorijski gledano, književna kritika je ispoljila pristrasnost prema autorima u odnosu na autorke. Tako su “splet okolnosti”, vrijeme, izdavač, moguća (ne)zaniteresovanost kritičke javnosti, učinili da “Mali roman o blatu” Nataše Nelević gotovo neprimijetno započne svoj literarni život. Nije dobio pažnju koju objektivno zavređuje, potom se pojavio odličan prikaz iz pera Slavice Perović (https://www.vijesti.me/kultura/671939/parabola-o-blatnjavom-zivotu-mali-roman-o-blatu-natase-nelevic) i tek nekoliko promocija, a ovaj zapis je podstaknut upornom, namjernom ili neosviješćenom marginalizacijom autorki. Povod je i za podsjećanje na potrebu preispitivanja literarnog kanona koji ne bi smio da perpetuira konstrukt jednom ustanovljenih vrijednosti već da se otvara za druge uvide i glasove.
“Mali roman o blatu” je porodični i istorijski roman, roman o piscu i angažmanu, roman o feminizmu i njegovom zatiranju, roman o dugoj tranziciji i gubljenju orijentira. Motivacijski i kompoziciono je izrazito koherentan, a naratorkina feministička perspektiva otkriva različite, katkad surove, katkad manje vidljive oblike opresije, društvene i lične, obilježene tradicijom, ideologijom, određenim generacijskim kontekstom... Kroz tu perspektivu se nižu prizori različitog “blata” iz kojeg se junaci nastoje izvući, iako je ono najčešće toliko “živo” da nemaju snage ili prilike da uspiju.
U romanu se prepliću dva narativna toka: priča o naratorki i njenoj majci i priča o jednom Krležinom autobiografskom zapisu nakon posjete omladinskoj radnoj akciji Brčko-Banovići. Dominira kazivanje naratorke u prvom licu, dok se Krleža “oglašava” u formi doživljenog govora. Naratorka pokušava da napiše naučni prilog o Krležinoj dnevničkoj prozi u kontekstu savremenih teorija fikcionalizacije. Neočekivano nailazi na fragment o piščevoj posjeti Kiseljaku, odnosno omladinskoj radnoj akciji sa koje je njena majka svojevremeno pobjegla, nemušto pravdajući svoj čin objašnjenjem “tamo je bilo previše blata”. Mogućnost kiseljačkog susreta, podstiče naratorku da pokuša da prozre u nedoumice i sumnje velikog pisca, ali i da se na drugačiji način suoči sa doživljajem vremena u kome je odrastala, sa porodičnom prošlošću i posebno sa ulogom majke u svom odrastanju i sazrijevanju.
U jednoj svojoj dimenziji, roman je priča o oslobođenju žena u poratnoj Jugoslaviji. Sažeti narativi i očuđujući detalji “pakuju” više od osam decenija, a njihovim izborom autorka uspijeva da obuhvati velike društvene promjene i pojave - radne akcije i golootočku traumu, “bonacu” socijalizma, ratove i nemilosrdnu tranziciju, sve do aktuelne stvarnosti. Tu su glomazni “socijalistički” plakar i elegantna Jugoeksportova komoda, motiv majčine sobe i njenih transformacija, upečatljiva slika kada naratorkina majka i njene drugarice usrdno sjede pod frizerskim haubama da bi potom izašle sa šlem-frizurama socijalističkih ratnica, opremljenih kućanskim aparatima i obiljem slobodnog vremena. A kad se istorijske kulise promijene, u “transgeneracijskom prenosu traume” će samo “krpice” biti drugačije, a u podgoričkim restoranima će se umjesto ćevapa naručivati jela stranih naziva.
Pripovjedački postupak i izmjena perspektive nepouzdanog pripovjedača i literarno “oživljenog” Krleže pokazuje da “jugoslovenskog Didroa” iz rezidencije na Gvozdu i naratorku iz skromnog porodičnog stana u Podgorici razdiru slične stvaralačke nedoumice i ograničenja, iako sa različitim ishodima. To se u romanu efektno materijalizuje kroz metaforu kruga i lajtmotiv blata, a autorka vješto uvodi i fiziološke manifestacije unutrašnjih stanja junaka kao sredstvo za upečatljiv prikaz njihovih psiholoških i ideoloških preispitivanja.
Krležu prati snažna mučnina dok nastoji da sačuva džentlmenski dogovor sa Partijom kojoj “povremeno posuđuje svoj književni dar”. Naratorkina majka je opsjednuta solidnošću i na mnogo načina “kupljena” potrošačkim krpicama, koje je režim štedro davao umjesto istinske ravnopravnosti. Ona je emancipovana poratna Crnogorka, koja je, nakon što joj je komunistički zagriženi otac zamjerio što nosi krznenu lisicu, spremno i ironično odbacila okovratnik, ne zbog opravdanosti prijekora već zato što je lisica bila višak uz elegantni čupavi kaput od mohera. Ovakvi promišljeno birani detalji oblikuju moćan biografski hronotop, sa različitim krugovima opresije, ne samo nad ženama nego i nad svakim pokušajem odbacivanja kanonizovanih obrazaca u životu i u literaturi.
“Mali roman o blatu” takođe počiva na razgranatoj intertekstualnoj mreži i referencama. Tu je prije svega “okean Kreleža” sa svom svojom poetičkom i ideološkom složenošću, ali i Krležina višeznačna referenca na Tomasa Mana i Smrt u Veneciji. (Tako će, problematizujući poziciju umjetnika u društvu, i “Mali roman o blatu”, ironično, ovim referencama osnažiti nepopravljivo muški kanon.)
U savremenoj crnogorskoj književnosti odavno nije bilo pregnantnijeg djela koje će u svoju “orahovu ljusku” na estetski nadmoćan način sažeti jedan burni vijek na ovim prostorima, pa i koloplet potcjenjivanja, surovosti i iskorišćavanja, najzad sam mit “muške meritokratije” zbog kojeg autorke i dalje “nemaju kičmu” da “ubiju malograđanku u sebi”. A u tome ih zdušno potom podržava rodno pristrasna književna kritika - prećutkivanjem, previđanjem, snishodljivošću i cinizmom. Sve to “Mali roman o blatu” čini izazovom za izučavanje, ali i odličnim izborom za takozvane obične čitaoce koji vole i uživaju u dobro vođenoj priči.
Početak literarnog života romana Nataše Nelević (kome mane ne bi bilo ni da je u srednjoškolskim izbornom programu iz književnosti) je podsjetio i na davno zaboravljenu obavezu tvoraca našeg literarnog kanona i školskih i akademskih programa književnosti, utvrđenu još na početku crnogorske reforme obrazovnog sistema. Naime, obaveza je bila da se svakih šest godina revidiraju i program i udžbenici, da se otvaraju za kritičko mišljenje i preispitivanje u svijetu koji se stalno mijenja. Umjesto toga smo, osobito kada je riječ o književnosti, dobili rovovske partijske bitke i “betonizaciju” kanona koji nastavlja da reprodukuje istu moć.
Bonus video:
