(Balša Brković, Aurora, Nova knjiga, Podgorica, 2023)
Gradovi su u literaturi uvijek bili važan motiv, simbol i način da neka kultura govori o samoj sebi i zbog toga su bili svojevrsni junaci književnog djela. Postoji dosta studija o gradu u književnosti i o odnosu literature i urbanog iskustva. Pojedini autori su postali trajni sinonimi za određene gradove, poput Dikensa za viktorijanski London ili Džojsa za Dablin, Dostojevskog i Belog za Petrograd, Markesa za Makondo, Murakamija za Tokio... Ti gradovi su imaginarna geografija i svijet kojem se uvijek moguće vratiti i ići poznatim stazama.
Grad je u književnosti spektrum koji može da se širi od utopijskog i idealnog Novog Jerusalima iz Knjige Otkrovenja, do Pekićevog paklenog Novog Jerusalima. Penelope Lively, spisateljica romana City of the Mind, kaže da je “grad tekst koji čeka da bude pročitan i napisan ili prepisan u književnim terminima”. U romanima Balše Brkovića je to Podgorica, “urbani tekst” koji se manifestuje kao stanje uma, kao filter koji izoštrava društvenu i ličnu zbilju, donoseći pluralitet pogleda i perspektiva.
Ako je Podgorica iz Brkovićevih prethodnih romana pulsirajući okvir tranzicionih nakaznosti, u Aurori grad postaje aktivan organizam moguće kvalitativne promjene, pa i mjesto kulture i inspiracije. Podgorica je i ovdje hronotop koji čini vidljivim i utjelovljuje snažne, iako često nevidljive društvene promjene, stavove i izazove tog vremena koji se ogledaju i u našem vremenu. Podgorica je u Aurori embrion modernosti u patrijarhalnoj i okamenjenoj Crnoj Gori, mjesto gdje se stapaju i miješaju razne kulture, jezici i ideologije. U takav društveni pejzaž ondašnje Crne Gore i političku arenu u kojoj se odvijaju sukobi između tradicije i novih ideologija, Brković smješta individualna iskustva brojnih junaka, različitih generacija i identiteta, političkih pripadnosti i ideala.
Aurora se odvija od početka marta 1932. do Novogodišnje noći 1933. Dva sporta “uokviruju” i povezuju junake - šah i fudbal. Šah u Podgoricu donose Bijeli Rusi, a naslov romana je zapravo ime šahovskog kluba. Svojstveno mnogim partijama šaha, sve počinje sporim otvaranjem, sa laganim narastanjem dinamike priče i efektnim krajem. Kao simbolička slika svijeta, sa figurama koje takođe predstavljaju predloške u svijetu junaka Aurore, šah se pokazuje kao odličan način da se istraže borbe, unutrašnji i spoljni sukobi, psiha i manipulacije i kontrola nad ljudima, moralne dileme junaka, agensi društvenih promjena. Fudbal je, na drugoj strani, način da se prikaže ona violentna i uvijek sukobljena Crna Gora. Kroz priču o dva fudbalska kluba, Budućnosti i Balšića, odvija se priča o montanjarskoj strasti, usponu i padu, ideološkim pripadnostima i nepomirljivim podjelama.
Autor je brižljivo i sa nepogrešivim osjećanjem za simboliku detalja i za narativni tok uronio u istoriju grada. U isječku prikazanog vremena zbivaju se više ili manje otvoreni politički sukobi, potom društvena “eksplozija” osnivanja ženskog šahovskog kluba, sudar dvaju fudbalskih klubova koji oličavaju dvije Crne Gore, pa i jedno ubistvo. U kaleidoskopu likova ne postoji samo jedna istina, samo jedan pogled na zbivanja, već sve pulsira u dijaloškoj ravni. Toj dijalogičnosti doprinosi činjenica da se crnogorska stvarnost ogleda u sudbinama i traumama podgoričkih Bijelih Rusa, ali i obrnuto.
Mreža fakata i fikcija koja im udahnjuje život funkcioniše na aristotelovski način: u Aurori se prikazuje ono što se moglo dogoditi po zakonima vjerovatnosti i nužnosti. Faktografskog je ponajviše u brojnim mikronarativima koje je autor pronalazio u tadašnjoj štampi i zapisima, ali i u vlastitom sjećanju i doživljajima. Brojni epizodni junaci, posebno karnevalski subverzivne figure podgoričkih “oriđinala”, doprinose polifonoj strukturi romana i otkrivaju čitav spektar društvenih slojeva. Uostalom, govoreći Raselovim riječima, istorija koju izučavamo je uvijek priča o zločinima i genocidima. Istinska istorija čovječanstva, istorija običnih ljudi koji čine čovječanstvo, njegove zemlje i gradove, zapravo se ne može ni ispričati na način istoriografije. Takva “istorija” je polje literature, a u slučaju Aurore ostvarena na način novog realizma, izgrađenog i obogaćenog iskustvom postmoderne.
Može se reći da autori novog realizma mahom prikazuju urbano otuđenje i mračno iskustvo gradskog života. Kod Brkovića na takav grad nailazimo u njegovim ranijim romanima, Privatnoj galeriji, Paranoji u Podgorici i Plaži Imelde Markos. Podgorička jara je prirodan pakleni okvir za tranzicioni društveni i kulturni inventar i grada i zemlje. Aurora je, međutim, potpuno drugačiji roman. Ova Podgorica od prije gotovo jednog vijeka je dinamično središte i crnogorski melting-pot koji poziva na inventivno promišljanje drugačijeg urbanog iskustva, na istoriografski nevidljivi život grada, sačuvan tek u anegdotama, ali nikada doveden do “milosti uobličenja”.
Aurora je roman u kojem se javlja i čitava galerija ženskih likova, junakinja različitih karaktera, ambicija i pripadnosti. Govoreći simbolikom šaha u kojem je kraljica najvažnija figura, Brković nastoji da u priči romana uspostavi i ubjedljivu žensku perspektivu. To nije lak zadatak ni u današnjoj, a posebno ondašnjoj Crnoj Gori, i zato se šah i formiranje prvog ženskog šahovskog kluba i predstojeći duel sa muškim klubom, pokazuje kao plodotvorno motivacijsko rješenje. Jedna junakinja Aurore nosi ime Judita, kao i čuvena mađarska šahistkinja Judit Polgar. Paralele radi, u romanu imamo i kriminalistički obrt koji otkriva i ono na šta može da upućuje tiranska Kraljica iz Alise u zemlji čuda, ovdje u vidu paradoksalne ropkinje tradicije koja ženu uvijek osuđuje na samo jednu ulogu.
Brkovićev roman uspostavlja i mrežu referenci na svjetska zbivanja. Pominje se Lindbergova beba, Aurorom promiču komunisti, a Zogović, Đilas i Štedimlija naznačavju njihove različtiosti i viđenja unutar iste ideologije. U Njemačkoj Hitler upravo gubi izbore, što je snažan ironijski detalj iz ugla čitalaca koji znaju šta se nakon te “pobjede” dalje zbilo. Tu je grupa JONA, govori se često o Zetskoj banovini i njenom položaju u zajedničkoj državi, o kraljevima Nikoli i Aleksandru… U ovaj istorijski okvir Brković “dovodi” još i Tina Ujevića, šahovskog velemajstora Boru Kostića, Mila Milunovića, mitropolita Gavrila Dožića… Tako nastaje urbani mikrokosmos u kojem se istinski uživa u priči i njenim brojnim rukavcima.
Niti urbanih legendi, toponimi, pejzaži, pitoreskni junaci, masovne scene u svim pripovjednim cjelinama - sve je to drugačija Podgorica od one koju je Brković prikazivao u ranijim romanima. Upečatljivosti romana doprinosi i jezik djela i diskretno prisustvo ekspresivnih riječi i izraza karakterističnih za Crnu Goru i Podgoricu. Međutim, jezička “lokalna boja” je rezultat brižljivog izbora na način da roman lako čitaju i razumijevaju svi koji govore zajedničkim četvoroimenim jezikom.
Na neki način, roman Aurora jeste posveta negdašnjoj Podgorici, ali u njoj takođe postoje i brojne podudarnosti koje upućuju na današnjicu. Mreža kontekstualnih referenci, činjenica da mi kao čitaoci znamo ono što junaci Aurore ne znaju i ne mogu znati, poziva na pažljivije promišljanje sopstvene sadašnjosti i onoga što nam se u njoj čini izvjesnim i nepromjenljivim. Brković demonstrira dvostruko kretanje pojmljenog: onog vidljivog i njegove nevidljive suštine. Time uspostavlja ironijski odnos prema stvarnosti i kojoj nam se svaka okoštalost i konzervativno očuvanje neke okamenjene vrijednosti može vratiti kao sopstvena karikatura.
Bonus video:
