Djela Dmitrija Šostakoviča sve su češće na repertoaru, no kad su violinski koncerti u pitanju, najprije izbor pada na onaj prvi koji je pisao 1947-48. godine, a koji je izveden pod od strane Lenjingradske filharmonije pod dirigentskom palicom Jevgenija Mravinskog 29. oktobra 1955. godine. Zato će večeras publiku u Podgorici imati jedinstvenu priliku da na Velikoj sceni Muzičkog centra Crne Gore od 20 časova čuje upravo njegov posljednji - drugi Koncert za violinu i orkestar br.2 u cis-molu i to u izvođenju proslavljenog violiniste Gordana Nikolića, a uz pratnju Crnogorskog simfonijskog orkestra.
Radeći ovaj koncert Šostakovič je bio inspirisan posebnim kvalitetima violiniste Davida Ojstraha u čiju čast je nastalo ovo djelo. Ruski kompozitor bio je očaran Ojstrahovim sviranjem - toplinom, dubinom, emotivnom osjetljivošću i vrhunskom tehničkom vještinom.
Izbor na ovo Šostakovičevo djelo pao je, prema riječima Nikolića, baš zbog toga što se isto rijetko sviralo na ovim prostorima.
“U pitanju je komad koji zaista strašno volim. Ne samo to, mislim da je to u stvari prvi koncert koji sam ja svirao sa velikim orkestrom, još u Bazelu kad sam bio mlad. Šostakovič je za mene otvorio vrata muzike u tom smislu, jer je specifičan kompozitor i uopšte umjetnik”, kazao je u razgovoru za Vijesti Gordan Nikolić.
On je podsjetio da je Šostaković iz jednog konteksta apsolutne slobode i traženja izraza u velikim apstrakcijama, odjednom je bio zakočen od strane sistema i cijelog tog društva.
“Bio je vješt umjetnik koji bi umio da najjednostavnije stvari, najbogatije moguće obradi i da tako dođe do široke publike. U toj, pojednostavljenoj ulozi i pojednostavljenom uramljivanju našao je jedan divan način da svakom muzičaru objasni da je to ipak više od one jednostavnosti koja je njemu bila nametnuta. Jedan veliki, veliki kompozitor koji je morao da se posveti jednostavnosti. I onda kada se mlad čovjek time pozabavi, tome preda, može mnoge stvari da nauči, mnoge enzime u svom duhu da razvije koje bi onda mogli da nađu hranu u mnogo kompleksnim materijalima. I zaista, on je strašno centralan po tom pitanju. Takav kapacitet koji toliko može, a toliko malo uradi. Zbog toga mi je taj komad izuzetno drag. Ćak sam ga i više puta predavao svojim studentima”, ispričao je Nikolić.
U Šostakovičevom životu mnogo toga se promijenilo u godinama koje su prošle od kada je završio Prvi koncert za violinu 1948. godine do ovog drugog. U tom opasnom vremenu, virulentni staljinistički progon “formalističkih” i “antisovjetskih” kreativnih umjetnika pogodio je i Šostakoviča, te se prema riječima Nikolića gorčina, bol i sve emocije koje je preživljavao čuju i u ovom djelu.
“Meni je ovaj koncert mnogo uspjeliji od prvog. Sa poetske strane gledišta je uspjeliji, iako prvi ima strašno dubokih momenata. Drugi koncert nije mnogo violinistički zahtevan, ali sa te poetske strane ima dužina koja se mogu porediti sa recimo krajem 15. Simfonije, koja je zaista u jednoj velikoj apstrakciji i velikom mračnom filozofskom odnosu prema ljudskoj tragediji uopšte. Sivilo se ne može izbeći u ovom komadu. Mora čovjek da uđe u njega. Dok slušajući prvi Koncert za violinu slušaoc može da zamisli da je to skitska igra. Može se fantastično odsvirati prvi Koncert, apsolutno, i moja omiljena izvedba tog djela je sa Osjtrahom i Mitropulosom, sa Njujorškom filharmonijom. Tu je Mitropoulos fantastičnim talentom izvukao iz orkestra jednu ogromnu liniju u tim brzim stavovima koji mogu dosta virtuozno, skoro samozadovoljno da zvuče. Iako se u njemu čuje čudna, ratnička atmosfera, skitska, ali bez pobjede, zaista je divna verzija. Međutim kod drugog Koncerta se mora ući u tu poeziju koja je, kako bi rekao, jednostavno intimna”, objašnjava Nikolić, te je siguran da violinista mora da bude zreo za ovo djelo.
“Mada ta zrelost može biti takođe isprovocirana baš tim konceptom. Kad sam ga prvi put svirao, mnoge stvari sam tu već apsolutno doživio, proživio i bilo mi je tako lijepo posle toga svirati Šumana i otkriti koliko tu ima zajedničkog u tom trajanju jednostavnih, intimnih povezivanja stvari. Mislim da ovo Šostakovičevo djelo pomaže da se sazri”, naglašava Nikolić.
Djela Šostakoviča iako pripadaju muzici 20. vijeka, ne spadaju u avangardnu i eksperimentalnu muziku tog perioda. Umjesto toga, Šostakovič se često oslanjao na tradicije klasične i romantične muzike, koristeći tradicionalne forme i strukture. Bio je inspirisan djelima ruskih kompozitora Musorgskog i Čajkovskog, ali i majstora poput Baha i Betovena. Šostakovič je uspješno kombinovao ove tradicionalne elemente sa svojom jedinstvenom muzičkom ekspresijom, stvarajući djela koja su često imala duboku emocionalnu i političku rezonancu.
“Kao što sam već pomenuo, u svojim djelima Šostakovič je bio osuđen na jednostavnost. Tako da ta politonalnost kod njega je u stvari prolaznog u karaktera. Po pravilu, on ostaje malo razvijeniji od Bruknera koji nikada nije išao u neke brzine koje Šeštaković ipak ima. Ali, da, to je ta estetika veličine. Interesantna stvar je i koliko ruska muzika ima veze sa engleskom. Prije nekoliko godina sam se našao sa programom koji sam radio sa engleskim i ruskim kompozitorima. To je meni strašno slično. Toliko je neprijateljstva bilo u prošlosti između te dvije ogromne nacije, a u stvari pišu vrlo sličnu muziku koja je vezana za njihovu veličinu. Jedan Elgar ima zaista vrlo slične poglede na muziku kao Čajkovski, osjećaj veličine njegove muzike je vrlo sličan Čajkovskom. Mislim da je politički to bilo zahtevano od Šostakoviča da ne ulazi u neke kubizme, neke apstrakcije, nego da pokuša da da tu veličinu, povezanost, harmoniju mnoštva, da to bude povezano. Vrlo je politički u stvari interesantno”, smatra Nikolić.
Svi kompozitori su pokušavali kroz svoja dijela da prenesu određene emocije. Svirajući ovaj koncert, sagovornik Vijesti prepoznao je mnoge.
“Svaka emocija koja je vezana za umjetnost makar se dupla i po pravilu je kontradiktorna. Radi se o razvlačenju mogućnosti šta to može biti. Od momenta kad to postane jedan kaleidoskop i kada iz toga kaleidoskopa sve može da ima svoj moment dominacije. Strašna tuga može izuzetno srećno zablistati i najveća sreća može imati jednu užasnu melanholiju u sebi dok se sluša. E, to je ono što jedan poeta smatra za centar svoje aktivnosti. Kod Šostakoviča ima tu momenta kada sunce izađe i zablista na jedan način koji zaista sve to opet uzdigne i vrati u nešto što je moguće, neki preporod. Toga ima redovno kod njega. Naravno da ima tu i tragedije. Kod njega je paleta emocija koje se prepoznaju zaista proširena. Mislim, videći kakve teme je obrađivao, kakav život je imao, kakvo iskustvo, šta je vidio i doživio, sve je to dosta logično”, smatra Nikolić.
Iako se sa ovim kapitalnim komadom susreo prvi put prije skoro četiri decenije, sve ono što je u međuvremenu naučio svirajući druga djela Šostakoviča, nije puno uticalo na Nikolićevu interpretaciju ovog Koncerta.
“Kod mnogih kompozitora sam dosta mijenjao svoje poglede, kod Štokovića ne toliko. Jedina stvar koja je zaista duboko promijenjena - to je moj odnos prema drugim elementima u orkestru i njihovim tendencijama. Svirači su drugačiji danas nego kad sam prvi put odsvirao ovo djelo, a to je bilo prije 37 godina. Eto, bio sam mlad i orkestar se tada na jedan vrlo upečatljiv način bavio belkantom. To znači da note nisu počinjale, nego su se rađale i nastajale za vrijeme dok se svira. Vertikalnost tada nije bila toliko prioritetna, ta vertikalna korektnost, zajedništvo, usaglašenost. Danas se, ipak prioritet stavlja na to da se bude zajedno. Danas je slučaj kod svih kompetentnih i dobrih orkestra da počinju zajedno. Kolege u Crnogorskom simfonijskom orkestru imaju zaista jedan vrlo intiman odnos prema onima što radi, ta priča je kod njih jasna. Tu se ne radi o disciplini koliko se radi o muzici. I to je jedno lijepo iznenađenje i divna platforma za rad”, istakao je on.
Kao što je već pomenuo, ovaj Koncert za violinu obrađivao je i sa studentima, te smatra da iako je Crnogorski simfonijski orkestar jedan od najmlađih u Evropi, je i te kako dorastao ovom zadatku.
“To je baš jedna divna platforma, kao što sam već napomenuo, jer radi se o jednoj velikoj otvorenosti i istinskom talentu da se shvati sadržaj.
I tu rekao sam im prvog dana u jednom momentu da mi je mnogo ljepše razrađivati malo logistike, a ne morati pričati o sadržaju, nego obrnuto, da je logistika izvrsna, ali treba malo sadržaja naći. Što je po pravilu veći dio mog posla. Tu i tamo razrađivali smo neke detalje, međutim, supstanca je uvijek svima vrlo intimno poznata i onda se tu može samo malo nadograđivati, malo promijeniti perspektivu tu i tamo, da se nešto pogleda sa druge tačke gledišta, a onda opet što se desi, desi se. I tome se zaista može lijepo vjerovati”, zaključuje Nikolić.
Volim način sviranja bez centralizacije
Pored Šostakovičevog djela, Nikolić će sa orkestrom večeras izvesti i Simfoniju br.4 u A-duru “Italijanska” Feliksa Mendelsona. Pored uloge soliste, Nikoliću koji ima dugogodišnje iskustvo i u orkestrima, ali i kao predavač, večeras je namijenjena i ona umjetničkog rukovodioca.
“Kad se svira sa dirigentom, to je zaista jedna fantastična stvar jer istovremeno će tu biti neko koji će shvatati tendencije koje su okolo i koji će uspjeti tome da pruži jednu perspektivu. I onda čovjek može malo više da se posveti sviranju instrumenta i nekim detaljima koji bi inače bili riskantni. Ali ja zaista duboko volim ovaj način muziciranja bez centralizacije. Naravno da ljudi na početku počinju da se koncentrišu na mene, međutim moj posao je u stvari ono što je meni najdraže je da ljudi shvate da i ja njih slijedim. Moj posao je da što mogu spojim više stvari i da slijedim, da podržim. Ne tražimo rešenje nego tražimo plodnost, što nije isto. Danas se te stvari ne stavljaju u isti rječnik. Mislim da je to zaista prioritet u jednoj velikoj grupi na takvim divnim platformama kao mi što imamo, jer ovo je zaista luksuz - Mendelso i Šostakovič i njihova remek djela. Provodili smo vrijeme uglavnom tražeći rješenja kako se sve to može obogatiti”, kaže Nikolić.
Iskustvo se ne može prenijeti
Tokom svoje karijere, Nikolić je bio koncertmajstor nekoliko prestižnih orkestara, uključujući Londonski simfonijski orkestar. Osim solističkih nastupa, poznat je i po radu kao dirigent i muzički direktor. Njegova svestranost i strast prema muzici učinili su ga cijenjenim umjetnikom na međunarodnoj sceni. Međutim, on je uspješnu solističku karijeru zamijenio učionicom gdje svoje znanje rado dijeli sa mlađim kolegama.
“Moj otac mi je dao svojevremeno najbolji savjet i rekao “ne može se prenijeti iskustvo”. A šta je muzika? Muziciranje je samo iskustvo. Mogu vrlo jasno objasniti mnoge stvari, međutim, u momentu muziciranja sve one postaju totalno irelevantne ako osoba nije sposobna da reaguje na utjecaje zvukova i njihove kombinacije. To je jedan instinkt, to je jedna intuicija. A za intuiciju je potrebno iskustvo. Prvi instinkt sviranja jedne melodije po pravilu vodi nepovezanost. Povezati sve to, to se samo može iskustvom. Skoro sam naišao na jednu opasku ‘Kako se postaje uspešan - imajući dobre ideje? A kako se imaju dobre ideje - pa treba početi sa lošim’. Treba imati neku tendenciju i onda se treba naći način da to postane plodno”, savjetuje Nikolić.
Bonus video:
