Sinoć je, uslijed kiše, u crkvi Santa Maria in Punta u Budvi završen književni program XXXVIII festivala Grad teatar predavanjem prof. dr Aleksandra Jerkova povodom 530 godina od objavljivanja “Oktoiha prvoglasnika” Crnojevića štamparije.
Ovaj jubilej je jedan od najznačajnijih događaja u kulturi i istoriji ovog regiona, koji potvrđuje neporecivo prisustvo na kulturnoj mapi Evrope i svijeta.
Prof. dr Aleksandar Jerkov, teoretičar i istoričar književnosti, govorio je o značaju civilizacijskog iskoraka štampanja prve ćirilične knjige, o sredozemnom i evropskom kontekstu ovog čina kulture, kao i zadacima na koje, kao takav, obavezuje generacije koje dolaze.
Jerkov je veče započeo poslovicom: “Kad Bog nešto hoće, ni čovjek ne može da pokvari”, istakavši da je tema željela samu sebe da dovede u crkvu gdje joj je, na neki način, i mjesto.
“Ne znači da je i meni mjesto tu, ali jeste temi, jeste problemu, jeste pitanju i tome se treba obradovati. A 'Oktoih' je posebna tema, oblast, dispozitiv. Ja nisam nikada proučavao 'Oktoih' sam, autentično i izvorno. 'Oktoih' je jedan povod da progovorimo o smislu susreta sa kulturno–istorijskom tradicijom, a to je više nego važna tema. Da ste vi u tom trenutku, na kraju 15. vijeka, sinhronno sa razvojem svjetsko-istorijskih prilika, dobili transformaciju iz jedne epohe pisanja, pisma i štampanja u drugu epohu i da se to odigra ovdje, na 30 km odavde, to je svjetsko-istorijski događaj prvog reda. I onda kad imate takav jedan događaj u lokalnom koloritu za sebe, za što drugo da se uhvatite nego da se toga držite, da to čuvate, da to nosite u sebi, da to gajite kao nešto što vam daje jedno osjećanje, samopoštovanje i dostojanstvo”, kazao je Jerkov i dodao da je, na nivou makroskopskog razumijevanja istorijskih prilika, važno da se razumije momentum u istoriji u kojem se događa štampanje "Oktoiha”.
Jerkov je potom istakao značaj drugih ključnih događaja u svjetskoj istoriji naglasivši da je najvažniji događaj tog časa bilo otkriće Novog svijeta.
"I tu nema nikakve dileme. Tog trenutka je čovjek prvi put razumio da svijet nije samo ono što on zna. Da postoji takvo nepoznato koje nije samo 'to još nisam upoznao', 'znam da je tu' nego – ko zna šta je tamo? To je svjetsko-istorijski preokret."
Jerkov je zatim govorio o razvoju Gutenbergove prese od sredine 15. vijeka, naglašavajući da je u narednih 50 godina Biblija postala dostupna.
“Do tog trenutka samo povlašćeni tumači su znali šta piše u Bibliji. Znači, ne piše tu ono što piše, nego piše ono što ja kažem da tu piše. Tada čovječanstvo počinje da čita, počinje nova epoha. Počinje Gutenbergova epoha. I premda je to jedna samo spravica koju je on napravio, nije sad kao Njutn otkrio smisao svijeta. Nemojte me pogrešno razumjeti, ovaj jedan je napravio spravu sa drvetom, to malo poboljšao, a ovaj drugi je razumio šta su planete i nebeska tijela. To nije isto dostignuće, ali posljedice na svijet u kojem se to zbiva su jednake.”
On je naglasio da je za 50 godina razvoja te civilizacije ona dovela do takvog raspoloženja da se potkopava vjera u ono što je puko predanje, što je puko prenošenje tuđih riječi, uzimajući u obzir i renesansnu krizu.
“Između 1490. i druge decenije 16. vijeka pojavljuje se novi rascjep u vjeri, između katolika i protestanata, dolaze Luterovi zahtjevi i drugi reformatori postavljaju novo pitanje - autoritet teksta kao mjera sloboda, autoritet naših kulturno–istorijskih fakata je mjera naših sloboda. I takva mjera naših sloboda je 'Oktoih'.”
Jerkov je kazao da je "Oktoih", u bogatoj štampi, venecijanskoj raskošnosti i tehnološkom napredovanju, predstavljao jednu novu vrstu ljepote.
“On nas podsjeća na Benjaminovu raspravu o tehničkoj reprodukciji, o autentičnosti, kada postoji samo jedan jedini primjerak i nijedan drugi, iz čega slijedi naše civilizacijsko osjećanje neponovljivosti, i sa druge strane mogućnost da proizvedete sto primjeraka takve stvari, da je svaki od njih, iako su identični i mehanički proizvedeni, umjetničko djelo prvog reda.”
Jerkov je govorio i o trećem elementu, zapitavši se šta se zbiva sa nama u trenutku kada se otkriva presa.
“Pada Konstantinopolj i pada Srbija srednjeg veka, gubi se državnost. Dakle, gledajte kako se razvija civilizacija Evrope, ako hoćete tako da je vidite. S jedne strane, Evropa dobija zamah racionaliteta, istraživanja i razumskog pristupa. I s druge, gubi jednu veliku istoriju, jer u našem pamćenju je to sada kraj Vizantije. To nije sasvim tačno. To je kraj Rimskog carstva. I to je kraj Rimskog carstva u cjelini njegovog trajanja za tih dvije hiljade i nešto godina.”
Jerkov je naglasio da je cijela jedna epoha tim definitivno zaokružena, da se rimska istorija zaokružila i zatvorila, i da imamo dva različita momentuma.
“'Oktoih' je trenutak u kojem se ono što je najvažnije događa i u Evropi, tehnološki razvoj i otvaranje procesa pismenosti, sjedinjuje sa onim što je istočna tradicija, vizantijsko pojanje i specifičan sistem slaganja vizantijskih glasova u službi Božjoj. I danas je svojevrsni raritet da postoji jedna škola u eparhiji Bačkoj koja se izuzetno cijeni kao dostignuće. Svi vi koji ste ponekad slušali neki radio program ili druge izvore, čuli ste kako to zvuči. Za moj sluh, jedan trenutak posebno se ističe – onaj kada se u apsolutnom saglasju svih tih glasova odjednom osjetite kao kod Baha u onim čuvenim kantatama, kada muzika počinje da se uzdiže u visine. Danas Hofstadter opisuje Bahov trik, da kada fuga prođe kroz jedan krug, završi ton više nego što je počela. Kada se uđe u sljedeći krug, s tog jednog tona više nema kraja – ide u beskraj. Bah, u najboljem smislu riječi, na prelazu između baroka i klasicizma, pokazuje kako muzička kompozicija, kada bi tehnički mogla tako da se izvede, mora da te odvede u nebesa. U vizantijskom pojanju, saglasje, naročito muških glasova, u jednom trenutku počinje da te uzdiže. I čak i ako nemaš nikakve religijske predispozicije, osjećaš rad same muzike. Rad same muzike, bez Blohovskog insistiranja na duhovnom trijumfu, uzdiže te zbog savršene skladnosti između glasova. Mocart kaže da je samo u muzici moguće da dva čovjeka govore dvije potpuno različite stvari, a da to zvuči savršeno usklađeno i besprekorno. To je opera. Jedan pjeva jedno, drugi drugo, ali muzički postoji apsolutni sklad između njihovih pjevanja. Taj duet, trio, kvartet – šta god da je – zvuči savršeno, iako svaki tvrdi svoje. U epohalnom razvoju muzike od Baha do Mocarta, u liniji koja vodi direktno u romantizam, dolazi se do tih ideja, kako se razvijaju harmonije i kako veliki stvaralački umovi čuju i vide. U vizantijskom pojanju, to je osnova cjelokupnog stvaralaštva, kao što je i u vizantijskom razumjevanju odnosa u skladnom društvu simfonija jedan od najvažnijih pojmova. To je usklađenost između vlasti i vjere, usklađenost između ideologije i istine, usklađenost između čovjeka pojedinca i društva u kojem on živi. I tek kad se postigne taj nivo simfonije, slaganja i sabiranja, društvo može da funkcioniše kako treba. 'Oktoih' je vrhunski priručnik, i to mnogo godina, za to kako da se u prvom tonu prva četiri glasa i u drugom tonu druga četiri glasa, ali i kako da se osam glasova tope u jedan jedinstveni.”
On je zaključio da je to bio trenutak u kojem su se spojili tehnološki i racionalni napredak sa kulturno-istorijskom činjenicom tog vremena, stvarajući novi epistemiološki okvir.
“Ja pred tim stajem sa apsolutnim respektom, stajem sa pokušajem razumijevanja epohalnog događaja i stajem kao jedan, kakav takav, makar i promašeni, fukoovski đak,koji kaže da se tako grade nove episteme. Jedna nova epistema nastavlja jednog trenutka, kada se dva impulsa, istorijska, na ovaj način sjedine, da postanu dvojivi i da postanu jedno zajedničko mjesto u kojem oni deluju zajedno. To je čovjeku onoga vremena bilo potrebno.”
Nakon završetka predavanja, uslijedio je razgovor sa publikom, tokom kojeg su se čuli različiti komentari i pitanja.
Posjetioci su izrazili zahvalnost na dubokom uvidu u značaj “Oktoiha prvoglasnika” i njegovom uticaju na kulturni i istorijski razvoj.
Bonus video:
