(Miloš Crnjanski, A Novel of London, Beograd: Službeni glasnik, 2022; Preveo Will Firth)
U vezi sa prevodom na engleski jezik Romana o Londonu Miloša Crnjanskog najvažnija pojedinost odnosi se na činjenicu da je roman uopšte preveden. Bilo je potrebno da prođe pedeset godina da se shvati važnost tog projekta, da se nađe dovoljno velika i ugledna izdavačka kuća koja bi se preduzela tog zamašnog projekta i da kapitalno djelo jugoslovenske književnosti postane dostupno govornicima engleskog jezika u plemenitom nastojanju prevodilaštva kao međukulturne komunikacije. Nadasve, bio je potreban vrsni i predani prevodilac, spreman da se odgovornog zadatka prihvati i dostojno ga iznese.
Zadatak nije bio ni malo lak. Miloš Crnjanski jedan je od najvećih i najvažnijih književnih stvaralaca u Jugoslaviji u dvadesetom vijeku. Izvršio je snažan uticaj na književnost svog vremena i eho tog uticaja i dalje traje. O njemu kao romanopiscu i pjesniku, o njegovoj književnoj veličini, značaju i uticaju koji je imao na ondašnjoj književnoj i kulturnoj sceni najbolje govore riječi Vesne Goldsvorti: “Crnjanski je uživao ...status Džejmsa Džojsa i T.S. Eliota zajedno.” Znala je zašto to kaže, sama je bila pod snažim utiskom njegovog književnog stvaralaštva, što je našlo odraza u njenom dobro poznatom romanu Monsieur K. budući da je Monsieur K, kao i Nikolaj Rjepnin, iskusio život u kulturi drugačijoj od svoje. Službeni glasnik, s druge strane, velika je izdavačka kuća poznata po kapitalnim naslovima i izdavačkim poduhvatima u misiji sa motom da velika djela i veliki umovi ne smiju ostati zaboravljani. Poduhvat prevoda Romana o Londonu na engleski jezik ne postoji bez prevodioca. Tek sa njegovim izvanrednim učinkom čitav poduhvat je zaokružen. U ovom slučaju riječ je o poznatom i priznatom prevodiocu Willu Firthu, čiji je spisak prevoda sa naših jezika zamašan, a prevodi nagrađivani. Tako dobijamo A Novel of London, koji je Službeni glasnik iz Beograda ne tako davno objavio.
Brojne su definicije dobrog prevoda. Nećemo pogriješiti ako izdvojimo Ciceronovu izreku da pri prevođenju riječi ne treba brojati nego ih treba vagati. Time je iskazana suština transponovanja jednog jezika na drugi, jednog književnog djela u drugo u kreativnom procesu koji nazivamo prevodilački. Upravo tu je suština - proces nije mehanički već stvaralački sa mnogo vektorskih sila koje djeluju u tom postupku, a koje dolaze iz besprekornog poznavanja dva jezika i prevodiočevog talenta da riječ, strukturu ili sintagmu dobro “odvaže”. Kreativni proces podrazumijeva sve nivoe, od makro nivoa naročite dijegetičke strategije i pripovjedačkog uzusa određenog doba, preko tona, registra, žanrovskih preplitanja do mikro nivoa korišćene leksike, morfoloških ili tvorbenih procesa. U proznom tekstu narijetko se nađu pasaži koji nalikuju poeziji. Tada izazov predstavljaju metar, ritam, zvuk, naglašenost ili nenaglašenost slogova, moguće transponovanje glasovnih sazvučja, asonance ili aliteracije, na primjer, ponavljanje ili prenošenje određenog tona ili boje manjih ili većih djelova teksta, čega je sve Will Firth imao u obilju kada je prevodio Roman o Londonu. Bez obzira na to koliko je vještačka inteligencija uznapredovala i nevezano za činjenicu koja je verzija Chat GPT-ija u pitanju, mašina će najvjerovatnije da broji, a vrstan prevodilac će da važe i mjeri. Ni jedan algoritam do sada to ne može da postigne, čini mi se.
Will Firth je svoje veliko prevodilačko umijeće i razumijevanje književnog teksta pokazao na izuzetno visokom nivou, egzemplarnom, rekli bismo. Očigledno je postojala temeljna priprema za prevod, nije bilo u pitanju samo poznavanje teme i stila već je u pitanju jedan mnogo slojevitiji proces. To bismo mogli potkrijepiti postulatima Jiržija Levija, da pomenemo samo jednog teoretičara, koji navodi tri faze prevodilačkog posla. Prva je shvatanje originala, druga je formulisana kao interpretacija originala, a treća podrazumijeva prestilizaciju originala. Sva tri navedena segmenta prevođenja, uz mnoštvo opaski koje su predstavljale dio prevodilačkog zadatka, Will Firth je na svoj način formulisao u “Bilješci prevodioca”. Bilješka počinje rečenicom: “Prevoditi Roman o Londonu Miloša Crnjanskog bilo je zadovoljstvo, ali i izazov.” Čitamo, izazov je bio sve: od omiljenog istorijskog prezenta do obilate upotrebe davno prošlog vremena u srpskom jeziku; od nepostojanja članova u izvornom jeziku do terminološke neujednačenosti i semantičkog obuhvata termina Engleska i engleski, što je prevodilac rješavao kontekstualno uslovljeno; od poetike sa mnogo žanrovske raznovrsnosti (razni strani jezici, na primjer) do ukupnog tona koji će poetici teksta dati konačnu boju. Ovo posljednje bila je i najkrupnija odluka, Will Firth se opredijelio za blagu arhaičnu notu.
Ono što je mogao biti veliki, možda neprevazidiv, izazov predstavlja elegično raspoloženje, sjetna boja i nostalgični ton kojim je impregnirano čitavo djelo, budući da se kao fil rouge kroz roman provlači misao o samoubistvu glavnog junaka kneza Rjepnina. Taj tanatosni ton smjenjuje se sa samoironičnim otklonom od te misli ili ciničnim prizvukom koji u karakterizaciji lika Crnjanski postiže kratkim replikama, reskim komentarima, uzvicima ili sebi svojstvenom uzdržanošću, pa je tako uzdržan na više jezika. To prebacivanje sa jezika na jezik u romanu ima snažnu semantiku, ono je na neki način i govorni čin - ili je po srijedi rezignacija, ili razočarenje, ili prkos, ili nemoć. Njegovo osjećanje alijenacije vodi u stanje neposustale zapitanosti o uzroku strašnog odbijanje, neprihvatanje, odbacivanje sredine. Zašto? Kako? Zašto meni? Šta mi nedostaje? Navedeno konstituiše performativnu makrostrukturu koja se lingvistički i pragmatski očitava kao govorni čin. Prvenstveni prevodiočev zadatak bio je transponovati isti govorni čin, što je Will Firth izuzetno dobro rješavao.
Evo jedne male ilustracije. U primjerku Romana o Londonu (Podgorica, CID, 2007), u glavi “Beli Eskimo” nailazimo na leksički izbor u registru blago starinske note. Samo jednom riječju daje se ton, boja, raspoloženje i ono što je protagonisti u duši. Riječju, učitava se distanca od realnosti, evocira lični stav nepristajanja na situaciju i ljude u konkretnoj sceni punoj licemjernih ljudi. Sat sa tornja Parlamenta odbija. Odbija ponoć (str. 190). Dva puta je upotrijebljen isti glagol. Možda se u standardnom registru šezdesetih godina, kada je Crnjanski pisao ovaj roman, to upotrebljavalo sinonimično sa otkucava, udara, broji, zvoni. On ipak bira pomalo arhaično odbija. Asocijativni potencijal je ogroman: odbija se molba, odbija se zahtjev, odbija se prosjak sa praga, odbija se dijete od sise, odbijaju se bubrezi. Tim leksičkim izborom protagonist se opisuje, ograđuje, identifikuje, vraća u Rusiju, gdje sa neke od crkava sat odbija. Ili se autor kroz svog junaka vraća u Beograd ili pak Novi Sad, pa sa crkve sluša zvona kako odbrojavaju sate. Crnjanski je postigao snažno distanciranje od trenutnog stanja, opisao je kulturni i identitetski krug samo jednom riječju. Will Firth je mogao da mjeri, pa da izabere neki arhaičan oblik na engleskom, ima ih dosta, i ponovi dvaput odbijanje. Međutim, on se opredijelio za vaganje: the chime of the Clock Tower at Parliament striking midnight (str. 271). Ako je u originalu naznačena nostalgična nota Rjepninovog raspoloženja, u prevodu je indikovana realističnost u pogledu života u situacije u kojoj je. Ako odbijanje sata glavnog junaka vodi u (ne)ugodnost uspomene, leksička raznovrsnost u prevodu može indikovati stepen ili mjeru ili naznaku njegove akomodacije. Big Ben je to, Zgrade Parlamenta su to. Jer, Rjepnin se prilagoditi mora, to je govorni čin: pristajem na date uslove. Prilagodba. To je srećan prevod, takođe.
“Život savremenog čovjeka je nesporazum”, piše Dragan Vukčević u “Riječi urednika” za CID-ovo izdanje Romana o Londonu iz 2007. Kada se potegnu egzistencijalne teme opstanka jednog emigranta u neprijateljskoj sredini velegrada, Londona, u ovom slučaju, tada je moguć svaki nesporazum sa prirodom, istorijom i Bogom. Kada se čovjek iskorijeni iz zavičaja i ideje, iz vjere i iz ljubavi, tada je najvjerovatnije riječ o jednom smjeru, jednom svjetonazoru i jednom skupu emocionalnih stanja. To je priča o izbjeglištvu i emigraciji. To je brevijar seoba. To je rječnik stanja, svijesti, emocija i raspoloženja koje je razvio jedan jezik ili, hajde da kažemo, radi se o emigracijskom jeziku čovjeka emigranta. To je kompendijum o jednom smjeru, on iskazuje ranjivost, na ranjivost ide trohejski metar. Ovi fenomeni nemaju uvijek, ili nemaju u značajnoj mjeri, pandan u jeziku, svijesti, svjetonazoru govornika jezika domaćina. To su nerijetko neparalelni svjetovi i entiteti. Takvi fenomeni odražavaju se na oba jezika: jezik izvor i jezik cilj, posljedično i na prevod. Vesna Goldsvorti dobro primjećuje da je engleska sintaksa uređena, tvrda, jampska. U pravu je. Šekspirov jamb je o velikim tragedijama, o izdajama, prevarama, ubistvima, lažima, o velikim ljubavima, ali nije o emigracijama, migracijama i alijenacijama. U tom smislu Roman o Londonu je bio izuzetno veliki prevodilački zadatak. Rekosmo, prevodilac je imao panoramsku perspektivu.
Prevod Romana o Londonu je veoma uspješna prevodilačka avantura. Mislimo da su sve riječi dobro izvagane i mislimo da je Will Firth imao ubjedljiv teorijski, prevodilački i književni stav u pogledu na ukupno djelo prije nego je započeo prevod. Ranije smo pomenuli brojne bilješke na kraju knjige kao dio aparature prevoda. One su dokaz koliko je Will Firth temeljit, odgovoran i talentovan prevodilac. Bilješke se ne moraju nužno čitati. No, oni koji to žele imaju pravo bogatstvo probranih informacija i popratni komentar koji će čitaoca voditi kroz tekst istorijski, kulturološki, politički, ekonomski, umjetnički.
A Novel of London u prevodu Willa Firtha predstavlja dostupnost jednog od najznačajnijih romana na srpskom jeziku u dvadesetom vijeku i svaki radoznali čitalac na engleskom jeziku dobio je mogućnost čitalačkog uživanja. Istovremeno, riječ je o interkulturnom povezivanju par exellence. (29/9/2024)
Bonus video:
