Svjetski proslavljeni umjetnik Dragoljub Raša Todosijević, jedan od najuticajnijih likovnih stvaralaca sa prostora bivše Jugoslavije, učesnik prvog Cetinjskog bijenala, dobitnik najprestižnijih međunarodnih priznanja, sahranjen je 6. decembra u rodnom Beogradu u prisustvu porodice, prijatelja i kolega, a u odsustvu državnih i gradskih zvaničnika, koji nisu našli za shodno ni da izraze saučešće zbog smrti umjetnika o kojoj su izvijestili i mnogi regionalni, ali i brojni svjetski mediji.
Hvala Raši Todosijeviću. Zahvalna Srbija. Možda?, rekla je u oproštajnom govoru na kremaciji na Novom groblju istoričarka umjetnosti i viša kustoskinja Muzeja savremene umetnosti u Beogradu (MSUB) Una Popović, koja je govorila u ime institucije, ali i u lično ime, budući da je odrasla uz Rašu Todosijevića, člana neformalne Grupe šestoro umjetnika okupljenih početkom 70-ih godina 20. vijeka oko Studentskog kulturnog centra u Beogradu, u kojoj je bio i njen otac, umjetnik Zoran Popović, uz Marinu Abramović, Nešu Paripovića, Eru Milivojevića i Gergelja Urkoma.
Una Popović započela je i završila govor čuvenom Rašinom rečenicom “Hvala Raši Todosijeviću”, napominjući da je on zapravo najbolje i umio da objasni samog sebe, i pored stotina stručnih analiza njegovog rada.
Jednom prilikom, kako je podsjetila, Todosijević je izjavio: “Kada bih baš morao da opišem sebe samog - što je uistinu jedan nezahvalan zadatak, rekao bih da sam ja pre svega evropski umetnik čiji se rad sastoji od teškog rudarskog kopanja po svesti i podsvesti, ali i savesti naše nemilosne civilizacije”.
Znajući Todosijevića od ranog djetinjstva i napominjući da je njihov odnos uvijek bio drag i topao, Una Popović je istakla da je kroz takvu komunikaciju i učila od njega - neposrednu, analitičnu, otvorenu i, naravno, satiričnu umjetnost, i to ne prema samo ovom vremenu i ovoj zemlji, već i prema životu generalno.
Kroz te neposredne analize dolazilo se do ozbiljnosti i spremnosti ka promjenama i progresima, intelektualnim, umjetničkim, egzistencijalnim, rekla je Una Popović.
Una Popović podsjetila je da je prije tačno godinu dana na istom mjestu ispraćena i njena majka, istoričarka umjetnosti Jasna Tijardović, Todosijevićeva pijateljica, intelektualni i umjetnički saborac još od sedamdesetih, čije je druženje i poštovanje trajalo do samog kraja.
“Čini mi se tako da odlaze velikani ovoga grada, zemlje i kulture i već mogu intimno reći - u svoje ime - neka moja šira porodica, ali i opšte gledano u odnosu na sve nas ovde - osnovni pokretački nukleus stalnih borbi, nepristajanja, hrabrih srca i pravičnog rasuđivanja”, istakla je Una Popović.
Dragoljub Raša Todosijević bio je jedan od ključnih protagonista konceptualne umjetnosti krajem 60-ih i početkom 70-ih godina i jedna od najznačanijih umjetničkih ličnosti našeg vremena, koji je doprinio afirmaciji nove umjetničke prakse na prostoru Srbije i nekadašnje Jugoslavije. Tokom 70-ih godina sa ostalim umjetnicima u neformalnoj Grupi šestoro umjetnika redefinisao je funkciju, potrebu i cilj umjetnosti, kao i njenu formu i materijalnost.
Todosijević je u svojim radovima - od akcija, performansa, instalacija, slika i tekstova, razvijao radikalan politički diskurs.
Jedna od njegovih izjava: “Način na koji umetnik postavlja pitanje o umetnosti, jeste umetničko delo”, potvrđuje osobenu stranu njegove umjetnosti. Kritička intervencija, odnosno stalno preispitivanje, analitičnost, direktna politizacija, prema Todosijeviću su način i svrha djelovanja u umjetnosti, istakla je Una Popović.
Todosijević je kroz umjetničku praksu realizovao crteže, slike, grafike, kolaže, skulpture, objekte, instalacije, performanse, video radove, plakate, programske tekstove i priče, kao i grupne izložbe.
“Was ist Kunst, Marinela Koželj?” (1978) predstavlja njegov amblematski rad i jedan od njegovih najizvođenijih performansa uopšte, a može se reći i jedan od najznačajnijih radova u srpskoj umjetnosti 20. vijeka, istakla je Una Popović, pročitavši dio saopštenja MSUB-a koje je napisala povodom Todosijevićeve smrti.
Todosijević je, kako je naglasila, bio i jedan od međunarodno najaktivnijih, najizlaganijih i najviše uvaženih umjetnika iz Srbije.
MSUB mu je priredio retrospektivu 2002. godine “Hvala Raši Todosijeviću”, a učestvovao je i na brojnim domaćim i internacionalnim kolektivnim izložbama koje je MSUB organizovao, podsjetila je Una Popović.
Dragoljub Raša Todosijević preminuo je 3. decembra u rodnom Beogradu u 79. godini.
Todosijeviću je ranije ove godine uručena nagrada Udruženja likovnih umetnika Srbije (ULUS) za životno djelo, kojom se odaje najveće priznanje za cjelokupno profesionalno stvaralaštvo u oblasti likovne umjetnosti.
Dobitnik je još niz nagrada, među kojima su Unicredit nagrada na 54. Bijenalu u Veneciji za izložbu “Svetlost i tama simbola” (2011), kao i nagrada stokholmskog Muzeja moderne umetnosti, IASPIS Residential Award AWARD (2001), zatim nagrada ArtsLink za 2004. godinu i nagrada Emili Harvi fondacije iz Njujorka (2006), koja se dodjeljuje umjetnicima povezanim sa pokretom Fluksus. Dobitnik je i nagrade “Ivan Tabaković” Srpske akademije nauka i umetnosti (2023), nagrade za životno djelo 50. Okobarskog salona u Beogradu (2009), Nagrade Grada Beograda (2003), nagrade Memorijala “Nadežde Petrović” u Čačku (1998), nagrade “Sava Šumanović” (2008) i drugih.
Njegovi najpoznatiji radovi - “Šta je umetnost?” (Was ist Kunst?), “Bog voli Srbe” (Gott liebt die Serben), “Edinburška izjava” i mnogi drugi, obezbijedili su mu svjetsku reputaciju.
Todosijevićevi radovi otkupljeni su za Muzej savremene umetnosti u Beogradu, Muzej moderne umjetnosti u Ljubljani, Centar Žorž Pompidu - Bobur u Parizu, stokholmski Muzej moderne umjetnosti, Tejt muzej u Londonu.
Video njegovog kultnog performansa iz 1976. godine “Was ist Kunst” uključen je 2014. godine u kolekciju Tejt muzeja u Londonu, koji je otkupio 2019. godine i dio njegovih radova iz čuvene serije “Nulla dies sine linea” iz sredine 70-ih godina.
Todosijević je održao oko 40 samostalnih i učestvovao na više od 200 grupnih izložbi počev od ranih 70-ih, uključujući, između ostalog, i - Edinburg Art Festival (1973), 10 European Artists (Hillyer Gallery, Northampton, Mass, SAD, 1975), Pariski bijenale mladih (1977), New Art Practice 1966-1978 (Zagreb, 1978), European Dialogue, 3rd Sidney Biennial (Australija, 1979), Krakow Encounters (1981), 16th Biennale in Sao Paolo (1982), Private Symbols as a Social Metaphor (5th Sidney Biennial, 1984), Cetinjsko bijenale (1991), Privatno-javno (Podgorica, Belograd, Novi Sad, 1992-1993), Europaer (Grac, 1993). Project for Europe- Europe Rediscovered (Kopenhagen, 1994); Museum of Contemporary Art (Los Anđeles 1997); Museum d’Art Contemporani (Barselona, 1998-1999); Museum of Contemporary Art (Tokio, 1999)…
Posljednju izložbu, “Velika fantazija”, imao je u septembru u galeriji X Vitamin, a obuhvatala je kolaže i akvarele malih formata koji su nastajali mahom 90-ih godina za umjetnikovim kuhinjskim stolom.
Todosijević je 2015. godine ostao bez ateljea na Starom sajmištu u Beogradu. Tim povodom, govorio je u intervjuu za SEEcult.org o situaciji u umjetnosti nekad i sad, kulturnoj politici, umjetničkom obrazovanju, nepostojanju sistema vrijednosti i interesovanja za umjetnost, te o šansama mladih umjetnika, kojima savjetuje da odu negdje vani. Smatrao je da vlastima ne treba kultura, jer okuplja brojčano malu populaciju koja je u smislu glasačke mašine bezvrijedna.
Sunovrat kakav Srbija nije doživjela
U intervjuu datom Radmili Stanković za beogradski Radar govorio je o nekim aktuelnim temama.
Pre dosta godina, u jednom intervjuu, kazali ste mi da je Mediala bila samo mali začin na veliku nacionalističku temu. Znate li ko je sve tada bio pogođen tom vašom tvrdnjom?
Znam, i ne zanima me. Ja i danas mislim to što sam onda rekao, i danas ne razumem kako sam tom izjavom pogodio nekoga ko je za sebe govorio da je veoma uspešan slikar u Parizu. Pa kad si već takav car u Parizu, šta te svrbi što jedan slikar u Beogradu kaže.
Kad neko radi i traje toliko godina, svedoči promenama, ne samo društvenim i političkim, već pre svega promenama sistema vrednosti. Kako vidite te promene pod današnjom vlašću? Mislite li, na primer, da je normalno da svi evropski glavni gradovi imaju svoje glavne železničke stanice u centru grada, gde su zidane pre stotinak i više godina, samo je Beograd odlučio da je ukine?
To što ste vi opisali, to su, nažalost, činjenice kojima svedočimo. Kada se sve obriše i priča vrati na početak, dolazimo do osnovne namere - da se zarade pare po cenu da se ruši istorija. Tako gledano, što se ne bi srušila Ajfelova kula? Šta će nam ta gvožđurija usred Pariza? Hajde, recite čemu ona služi? Lepo srušiš Ajfelovu kulu i sazidaš neki oblakoder od dvadeset spratova. Isto to uradiš i sa Trijumfalnom kapijom.
Ovo čemu prisustvujemo poslednjih godina je sunovrat kakav Srbija nije doživela, kakav ne pamti. Oni ljudi koji su išli na proteste devedesetih, a više nisu među nama, prevrću se u grobu jer nisu mogli ni da pretpostave da će ova država ovako da se surva. Da se surva kulturno, privredno, politički, na svaki način. Ako se ovaj narod malo ne prizove k sebi, biće još mnogo gore. Najveća opasnost je što svakim danom sve više tonemo u jednu vrstu fašizma.
Mogu samo sa prezirom da gledam na trijumfalizam lažnog tipa, sportiste na primer, koji dođe i odmah traži stan, i još neku lovu za to što slini nad zastavom
Mislite li da u narodu postoji svest o toj opasnosti?
U mojoj akumulaciji znanja nedostaje mi svest, informacija, šta se događa u dubini Srbije. Ne volim reč provincija, jer smo svi mi potekli iz provincije. Ne znam da li se nešto menja u svesti ljudi, ili je u manjim mestima strah od vlasti još veći. Znam slučaj iz osamdesetih godina prošlog veka, koji dobro ilustruje ponašanje ljudi u unutrašnjosti. Pozvana je grupa umetnika iz Beograda, članova ULUS-a, došla je u manji grad da izabere radove lokalnih umetnika i napravi izložbu od njih. Oni su sve to uradili, vratili se u Beograd. Za dva-tri dana, neko od njih ode u taj grad i vidi da su na izložbi sasvim drugi radovi od onih koje su oni odabrali. Čim su im videli leđa, lokalni moćnici su napravili izložbu svojih, lokalnih miljenika. Bojim se tog kontinuiteta u ponašanju koji suštinski traje i danas. Bojim se straha ljudi koji ne smeju da iskažu svoju misao i svoj zahtev, jer su okruženi onima koji iz ljubavi ili iz interesa podržavaju vlast. Opasno je u maloj sredini biti svoj, jer kazna za to počinje od obdaništa do radnog mesta. (…) Ja sam bio onemogućen da imam bilo kakvu karijeru osim da o svom trošku radim svoje radove. Ali, bio sam pozivan u inostranstvo i bio sam profesor u San Francisku. Ko je od ovih koji su ovde bili moćni da me onemoguće da završim postdiplomske studije, ko je od njih predavao u Americi? Niko, naravno, jer se njihova moć svodila na to da eliminišu svakog ko bi mogao da ih ugrozi. Posle dvehiljadite, imao sam jedan sjajan poziv iz Švedske i dva meseca sam proveo u Stokholmu, imao sam dobar smeštaj i atelje. Video sam kako umetnik može da živi.
Bojim se da ovo što govorim iz domena kulture, odnosno umetnosti, sa malim korekcijama može da se primeni na celo društvo. Kao da postoje narodi koji u jednom trenutku idu napred, i oni drugi, koji iz nekog, ne znam kog razloga, iz neke neopisive karme, počinju da zaostaju.
“Mi smo samo bili ispred tih seljobera”
A evo kako je Todosijević u tekstu Lidije Marinkov Pavlović (Vreme, 2022), objasnio mogućnost mogućnost neke nove avangarde danas, ali i globalnu umjetničku situaciju.
“Takva merila danas ne važe. Bilo je nekoliko talasa u Evropi, talasa preokreta, ali to se završilo. Izgleda da je novac tu bio jako presudan. Znate li koliko košta jedan Rihter? Užas! Naš prijatelj, Rene Blok koji je bio direktor Kunsthalle Fridericianum u Kaselu, ponudio mi je da se uselim kod njega na 15 dana dok on nije bio kod kuće. Pod uslovom da mu ne polomim posuđe. Kakvo posuđe! U stanu je bilo jedno 20 Rihtera od kojih svaki bez 10 miliona ne mrda. Pitao sam ga kako čoveče, odakle ti ovo? Pa mi smo bili frendovi, a Rihter je bio bez kinte, kaže mi on.”
Gerhard Rihter je na početku izlagao na Venecijanskom bijenalu fotorealističke portrete koje niko nije hteo da kupi. “A kada mu je krenulo”, nastavlja Raša “bez 10-20 miliona nema slike. Zamislite nekog srpskog umetnika koji prodaje sliku za 10 ili 20 miliona evra. Sa druge strane, Blok je kupio jedan moj veliki rad sa burićima, ventilatorima i zastavama za 30.000, što je za jadnog Dragoljuba bilo malo, ali za mene kao Srbina to su bili grozni novci”.
Gott liebt die Serben jeste parola ispisana na mnogim slikama i objektima, koji se mogu videti na retrospektivi, ali takođe to je i naziv više radova koji u sebe uključuju formu ili format kukastog krsta. Ovaj natpis/naziv počinje da se pojavljuje od ranih 90-ih godina i veoma jasno artikuliše politički stav, koji se kao poklič može čuti i danas. Jedan od većih radova pod ovim naslovom je i instalacija sa kadom i crvenim kukastim krstom koja je u vlasništvu MSUV i koja zauzima centralno mesto na izložbi. Radovi Gott liebt die Serben zastupljeni su u mnogim kolekcijama širom sveta.
Nešto kasnije u Klagenfurtu je pripremana izložba pod nazivom O normalnosti. Tada je Todosijeviću za dva dana iz privatnog muzeja koji se nalazi na norveškom ostrvu stigao rad sa klavirom, spakovan “k’o raketa za mesec”. Vlasnik rada je to naravno uradio zbog sebe, ali je čitav poduhvat bio fascinantan. Tada je ceo Klagenfurt bio izlepljen plakatima sa tim radom. U Španiji su se potrudili da izvedu rad bez prisustva umetnika, jer Todosijević nije mogao da putuje. Harald Ziman je priredjivao značajne izložbe, između ostalih Honey and Blood - Future is on the Balkan, na kojima je Raša izveo neke od svojih velikih radova. “Szeemann je pravio ogromne poduhvate. Nije se on obogatio, molim, već je stekao ugled, to su ljudi velikog kalibra.” U Hamburger Bahnhofu su uspešno izveli rad sa velikim kukastim krstom, koji je uz nešto peripetija kasnije otkupio Moderna Museet u Švedskoj. “Pare ovamo - rad onamo, sve se to završi za tri dana. Na taj način sam i ja rastao i sazrevao. Polako i postepeno naučite neke stvari u kontaktu sa svetom. A ovde - ništa. Zadovoljan sam jedino obimnim katalogom povodom Venecijanskog bijenala, uvek ga vučem sa sobom. Retrospektivna izložba u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu zaboravljena je za 10 sekundi. Zato se pitam, pa dobro Dragoljube, gde smo grešili? Nismo grešili, mi smo samo bili ispred tih seljobera”. K.V.
Bonus video:
