Beta karoten je provitamin vitamina A koji sa vitaminima D, E i K spada u vitamine rastvorljive u mastima. Njihove karakteristike i metabolizam su vezane za metabolizam masti. Za razliku od vitamina koji se rastvaraju u vodi čiji se višak eliminiše iz organizma, vitamini rastvorljivi u mastima se skladište u organizmu. Glavna uloga im je u struktirnim funkcijama.
Grupa vitamina A obuhvata supstance koje su različite po sastavu i hemijskoj strukturi, ali koje identično deluju na naš organizam.
Vitamin A se nalazi u dva oblika. Kao aktivni oblik (Akseroftol) se nalazi u namirnicama životinjskog porijekla, dok se u namirnicama biljnog prekla nalazi kao provitamin (α, β, γ karoten) iz kojih se u tankom crijevu konvertuje u aktivni oblik. Do danas je poznato oko 600 različitih karotenoida, od kojih svega 50 mogu da se konvertuju u vitamin A. Najvažniji je β karoten. Jedan molekul β karotena daje dva molekula vitamina A, dok ostali provitamini daju samo jedan molekul vitamina A. Interesantno je da karoteni kao likopen, lutein npr. ne mogu biti pretvoreni u vitamin A.
Beta-karoten je prvi put izolovan iz korijena šargarepe i tako dobio ime po latinskom nazivu šargarepe. Karotenoidi su pigmenti koji povrću i voću u kojima se nalaze daju intenzivnu žutu, narandžastu i crvenu boju. Vitamin A i karoteni su termostabilni i otporni na uobičajenu termičku obradu, ali ih razara duže izlaganje sunčevoj svetlosti i vazduhu. Uloga vitamina A u organizmu čoveka je vezana više za struktu ćelije, nego za njenu funkciju, pa zato potrebe za njim više zavise od tjelesne mase nego metabolički procese.
Osnovna uloga vitamina A je u procesu viđenja, odnosno stvaranju vidnog pigmenta rodopsina. Vitamin A je neophodan za rast koštanih i svih drugih ćelija i tkiva organizma. Učestvuje u stvaranju, zaštiti i regeneraciji epitela kože i sluzokože, u reprodukciji.
Usporava starenje, reguliše lučenje znojnih i lojnih žlezda, podstiče sintezu kolagena i poboljšava čvrstinu kože, a značajan je i za dobar imunitet. Vitamin A se zove i ”antiinfektivni vitamin” iako se još uvek ne zna mehanizam tog djelovanja. Zbog antioksidativnog dejstva su u toku proučavanja njegove uloge u zaštiti od nekih malignih bolesti.
Kada je unos masti odgovarajući apsorbuje se oko 80 odsto ovog vitamina u sastavu hilomikrona do jetre gdje se skladišti. Zalihe u fiziološkim uslovima iznose šest mjeseci do jedne godine.
Uslijed njihovog iscrpljivanja kod dužeg nedovoljnog unosa hranom vitamina ili njegovih provitamina - karotena, ili kao posljedica poremećaja u apsorpciji ili metabolizmu, nastaje avitaminoza vitamina A.
Zbog nedostatka ovog vitamina dolazi do poremećaja u regeneraciji rodopsina i zbog toga slabog viđenja u sumrak i pri slaboj svjetlosti. Osim na očima dolazi i do promjena na koži koja postaje suva, gruba, perutava, neelastična. Kosa gubi sjaj, lomi se i opada.
Kod prekomernog unosa vitamina A koža ogrubi, nastaje mučnina, povraćanje, slabost, glavobolja, mršavljenje, bolovi u mišićima i zglobovima, očtećenje jetre. Primena visokih doza vitamina A je posebno rizična tokom trudnoće jer može imati negativan uticaj na plod.
Da bi se održavao optmalni status vitamina A u organizmu i tako prevenirao deficit, ali i obezbijedile potrebne rezerve vitamina A, neophodno je voditi računa o unosu preporučenih količina. Koje su to količine zavisi od više faktora, a to su uzrast, tjelesna masa, metaboličke aktivnosti i kod žena posebna fiziološka stanja kao što su trudnoća i dojenje.
Dobri nutritivni izvori vitamina A životinjskog porijekla su jetra, maslac, mlijeko, masne ribe, riblje ulje, žumance.
Među namirnicama biljnog porijekla se nalaze dobri izvori beta karotena. To su zeleno lisnato povrće (spanać, kupus, brokoli, blitva, zelena salata). Što je zeleno lisnato povrće tamnije, sadrži više beta karotena. Međutim, žuto-narandžasto povrće i voće kao što su šargarepa, dinja, bundeva, kajsija, narandža, mandarina, krompir su bolji izvori beta karotena nego zeleno lisnato povrće.
Važno je napomenuti da je za dobru apsorpciju vitamina A i beta karotena neophodno prisustvo masti u ishrani (10 g dnevno). Prema Evropskoj agenciji za bezbjednost hrane, preporučeni unos vitamina A za žene je 700µg/dan, dok je za muškarce 900µg/dan. Tokom trudnoće preporučen je unos od 770µg/dan, a tokom dojenja 1300µg/dan. Preporuka je da suplementi vitamina A budu od provitamina!
(Autorka Snežana Barjaktarović-Labović je specijalista higijene i dijetolog)
Bonus video:
