Čin oduzimanja sopstvenog života, poznat kao samoubistvo ili suicid (složenica iz savremenijeg Latinskog, formirana od „sui“ = „sopstvenog“ ili „sebe“, dakle genitiva povrtane zamjenice „se“ i „cidium“ = ubistvo, proijeklom od glagola „caedere“) jeste čin čija je motivacija fasicinirala velike umove kroz vjekove.
Nekada čak predstavlja i dio tradicije, poput ritualnog samoubistva samuraja, poznatog pod nazivom „harikiri“ (ili harakiri) a koje je predstavljalo „časnu“ alternativu pogubljenju. U nekim kulturama smatralo se neprihvatljivim ili barem sramnim da sluga nadživi gospodara, ili čak žena muža, pa su sluge i žene pribjegavali samoubistvu u ovakvim specifičnim okolnostima.
Emil Dirkem (francuski sociolog koji se generalno smatra ocem naučnog istraživanja fenomena suicida) tumačio je suicid kao nesposobnost pojedinca da se integriše u socijalnu zajednicu.
Sada u 21. vijeku, a posebno zahvaljujući napretku u disciplinama poput molekularne biologije, neuronauke, genomike i epigenomike, postavlja se pitanje da li je, i u kolikoj mjeri sklonost ka suicidu biološki entitet, nasuprot prosto socijalnom fenomenu. Što je od neprocjenjive vrijednosti, budući da su razumijevanje ove pojave i empatija jedan od ključeva uspjeha u smanjenju „tihe pandemije“ koja prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji odnese više od 800.000 života godišnje (u svijetu), i drugi je glavni uzrok smrti kod tinejdžera u Americi.
Nasljednost i rani pokazatalji
Često je teško pojmiti, prihvatiti a i ponašati se u skladu sa činjenicom da mentalna oboljenja, a slično njima i suicidne ideje i ponašanje imaju vrlo realnu biološku osnovu, iako ne uvijek precizno definisanu i opisanu. Ako je nešto prosto biološki fenotip (karakteristika organzima koja je posljedica interakcije produkata kodiranih specifičnim genima i faktora spoljašnje sredine), onda je za očekivati da se to treba jasno vidjeti, a u nekoj mjeri i nasljeđivati. Ali endofenotipovi (poput mentalnih oboljenja npr. depresije i bihevioralnih obrazaca poput suicidnih misli/ideja) su nešto što je; ne samo manje opipljivo, već po svoj prilici i više pod uticajem sredinskih faktora, nego što je to slučaj as standardnim fenotipovima poput visine, boje očiju, krvne grupe itd.
Ipak longitudinalne, presječne i gentičke familijarne studje ukazuju na to da se sklonost suicidu, poput mentalnih bolesti, bar u određenoj mjeri nasljeđuje.
Izgleda da nekada i antropomorfometrijske karakteristike mogu biti dobri prediktori pojave endofenotipova poput suicidnih ideja i ponašanja. Jedna presječna („cross section study“), kohortna studija iz Švedske, publikovana 2008. (Ellenor Mittendorfer-Rutz, F Rasmussen, D Wasserman) ističe kako su muška novorođenčad rođena kraća od prosjeka, manje dužine od 47cm, sklonija suicidu, neovisno o visini koju su dostigli tokom odrastanja, od muških novorođenčadi očekivane dužine. Takođe bebe muškog pola, rođene kraće nego što je standard takođe pokazuju duplo veći rizik od pokušaja nasilnog suicida (u studiji definisanog kao pokušaj vješanja, suicid uz pomoć vatrenog oružja ili noža, skakanje sa visine ili ispred vozila u pokretu i davljenja) u odnosu na rizik od pokušaja nenasilnog suicida. Ovaj rad takođe pronalazi da su muškarci, koji su rođeni normalne dužine ali su bili niži od prosjeka tokom života; za 56% skloniji (u odnosu na visoke muškarce) da ispolje suicidno ponašanje. Nadalje, prijevremeno rođeni muškarci, a time dakle i kraći i lakši od prosjeka (kao bebe); bili su četiri puta skloniji pokušaju nasilnog suicida nego oni rođeni nakon 38-40 nedjelja trudnoće. Autori su spekulisali da nedovoljno vrijeme za reazvoj u utrobi rezultira neadekvatno razvijenim sistemima za serotoninske sisteme u mozgu. Nizak nivo serotonina je veoma indikativan za probleme vezane za impulsivno-agresivno i suicidno ponašanje.
Familijarne genetičke studije/istorije, pokazuju da rođaci suicidnih probanda (proband je individua koja se izučava u genetičkoj studiji, najčešće prva osoba u porodici kod koje je neki genetski poremećaj ili specifična osobina dijagnostifikovana ili opisana u datoj familiji) imaju 3-10 puta veći rizik za suicidno ponašanje nego rođaci kontrolnih subjekata - nesuicidnh individua (prema: Baldessarini RJ, Hennen J. „Genetics of suicide: an overview“ 2004.).
Nasuprot suicidnom ponašanju suicidne ideje i misli, ne pokazuju jasne, konzistentne, obrasce nasljeđivanja u genetičkim ili istoriskim porodičnim studijama (Kim CD, et al. 2005; Am J Psychiatry.).
Studije su pokazale i da, iako se familijarno prenošenje (nasljeđvanje) pshiopatologija i suicidnsti u nekoj mjeri preklapaju, ipak se radi o dva različita entiteta, te se ne može tvrditi da su nasljedne psihopatološke pojave uzrok suicidnim sklonostima - navodi pregdledna studija sa McGill univerziteta iz Kanade (Turecki G., Nat. Rev. Nurosci. Decembar 2014.). Studija dodaje i da se kod monozigotnih blizanaca sklonost ka suicidu javlja u relativno jednakoj mjeri kod blizanca kojeg odgajaju biološki roditelji (ili barem jedan od njih) i kod onog kojeg je usvojila nesuicidna osoba vrlo rano u životu. Dakle radi se o jednojajčanim blizancima odgojenim od malena, podignutim u različitim sredinama, koji uprkos tome ispoljavaju gotovo istovjetno određeni endofenotip - u ovom slučaju sklonost ka suicidu.
Nadalje, asocijacione studije na čitavom genomu (tzv. GWAS od eng. Genom-wide association studies, studije koje se u genetici spovode skriningom kompletnog genoma u potrazi za varijacijama koje bi mogle biti uzrok različitih diskriminacionih karakteristika/fenotipova) identifikovale su genetičke varijacije tipične za suicidne osobe ali ne i kontrole.
Tako je jedna GWAS (Menke A, et al. 2012, objavljeno u „Neuropsychopharmacology“) pronašla 14 jednonukleotidskih polimorfizama (SNP) koji se povezuju sa tretmanom-podstaknutom pojavom suicidnih misli kod pacijenata tretiranih antidepresivima. Vidimo dakle, da postoje genetičke varijacije koje neke pojedince čine podložnijim pojavi suicidnih misli i ideja pri tretmanu određenim farmaceuticima, a ovakvi rezultati su posebno dragocjeni za polja farmakogentike i farmakogenomike. Studija objavljenja u Svjetskom Žurnalu Biološke Psihijatrije 2013. (Galfalvy H, et al.) identifikovala je bar 7 različitih gena, koji su bili drugačije eksprimirani kod pacijenata koji su počinili samoubistvo u odnosu na pacijente koji su patili od nekog afektivnog poremećaja. To je još jedan u nizu dokaza da je suicidno ponašanje; a posebno ono koje završava uspješnim suicidom, zaseban biološki (a time i klinički) entitet u odnosu na afektive poremećaje uprkos nerijetkoj istovremenoj pojavi oba kod određenog postotka pacijenata.
Kad biohemija „zašteka“
Ne samo promjene na genomu, kod suicidnih osoba evidentirane su, i relativno dobro proučene i promjene u biohemiji i fizologiji osjetljivih sistema poput HPA osovine, poliaminskog odgovora na stress (PSR), funkcji serotonergičkog signaliranja i aktivnosti vezanoj za GABA receptore. Neke su toliko perzistentne i specifične da prestavljaju potencijalne biomarkere!
Pregledna studija sa univerziteta Ilinois iz 2013. (autor Ghanshyam N. Pandey sa odsjeka za psihijatriju) ističe neke od ovih biohemijskih specifičnosti vezanih za suicidne osobe i žrtve suicida. Tako se recimo aktivnost HPA osovine (koju čine hipotalamus, hipofiza i nadbubrežne žlijezde kod čovjeka sa signalnim molekulima koje razmjenjuju) ne može potistnuti efikasno deksametazonom (sintetički glukokortikoid, široj javnosti poznat od nedavno kao potencijalno sredstvo za ublažavanje posljedica COVID 19) kod žrtava suicida, iako to nije jednako slučaj sa onima koji su samo pokušali suicid. Takođe se je evidentan trend smanjenja broja CRF (kortikotropin) vezujućih receptora – CRF-R, posebno u frontalnom korteksu, kod žrtava suicida u odnosu na kontrole. Tako da uopšte uzev, studije nalaze povećanje nivoa samog CRF a smanjenje broja receptora tipa I za njega – CRF-R1 u mozgovima odraslih, suicidu sklonih osoba.
Osim HPA osovine, još jedan sistem je u biohemijskom pogledu veoma važan u regulisanju adekvatnog odgovora na stres, i zdravog ponašanja koje iz takvog proizilazi. Radi se o tzv. Poliaminskom sistemu odgovora na stres – PSR (od eng. „Polyamine Response System“).
Poliamini su važni biološki molekuli, alifatična jedinjenja koja regulišu ekspresiju i otpuštanje nekoliko vrsta neurotransmitera, poput kateholamina, glutamata, Gama aminobuterne kisjeline – GABA i azotnog oksida (NO), dok agmatin (jedan od pomenutih poliamina) i sam ima neurotransmitersko djelovanje. Agmatin i puterscin pokazuju antidepresivno i anksiolitičko dejstvo u ljudskom mozgu. Enzim koji ograničava stopu katabolizma (biološkog „razgradnje“) ovih korisnih molekula, tzv. Spermidin/spermin N-acetiltransferaza, deficitaran je u mozgu žrtava suicida, ističe jedna pregledna kanadska studija („The molecular bases of the suicidal brain“ G. Truecki, 2014.), a kako se nalazi i u cerebrospinalnoj tečnosti i krvnim ćelijama pokazuje potencijal kao mogući periferni biomarker.
Serotonergički sistem je takođe često disfunkcionalan kod osoba koji pate od depresije ili prijavljuju pojavu suicidnih misli i ponašanja. Tako pomenuta pregledna studija sa Univerziteta Ilinios, upućuje na rezultate studija vezane za ovaj dio neuroendokrinog sistema kod suicidu-sklonih osoba. Prije svega; niski nivoi 5-hidroksiindolsirćetne kisjeline (5-HIAA) primjećeni su u cerebrospinalnoj tečnosti depresivnih osoba koje su ranije pokušale samoubistvo, ili ga izvršile. Takođe, uočena je povećana koncentracija specifičnog receptora 5HT2A za 5-hidroksitriptamin, poznatijeg kao serotonin, kod suicidnih pacijenata, u odnosu na nesuicidne i kontrolne subjekte. Povećano vezivanje za ovaj receptor primjećeno je i na trombocitima suicidnih osoba, ali i depresivnih pacijenata.
Isti izvor opisuje i da varijacije u koncentraciji i aktivnosti sekundarnih glasnika poput protein kinaza C – PKC (alfa, beta 1, beta 2, gama izoforme) ponekad mogu biti dijagnostične za suicidnost, budući da je pronađeno da su sniženi u membranskoj i citosolnoj frakciji prefrontalnog korteksa i hipokampusa tinejdžera koji su izvršli samoubistvo. Ovakve varijacije nisu tipične za kontrole – tinejdžere koji nisu ispoljavali znake suicidnog ponašanja.
Veza između hronične, niskostepene, sistemske inflamacije i afektivnih poremećaja (posebno depresije) uočena je još od ranije i relativno dobro je proučena. Neke studije pronalaze i vezu sa suicidnim ponašanjem. Tako npr. povećana ekspresija mRNA interleukina (IL) i to specifično: IL3 i IL4 nađena je uprefrontalnom korteksu žrtava suicida ženskog pola, odnosno IL13 kod žrtava muškog pola a u odnosu na nesuicidne kontrole (Tonelli LH et all. 2008., Acta Psychiatrica Scandinavica 117). Slično, povećan nivo IL6, zapažen je u cerebrospinalnoj tečnosti ljudi koji su pokušali suicid, ali ga nisu ostvarili (prema: Lindqvist D et all. 2009. Biol Psychiatry. 66).
Biomarkeri i perspektiva
Ovakve studije, inače sprovođene post mortem na moždanim tkivima žrtava suicida, zatim praćenjem moždane aktivnosti (npr. putem funkcionalne magnetne rezonance) te na perifernim uzorcima (krv, urin, cerebrospinalna tečnost) omogućile su saznanja o varijabilnosti fiziološki aktivnih molekula kod osoba sa suicidim mislima i ponašanjem u odnosu na kontrole.
Međutim, ovi rezultati su visoko varijabilni prema starosnoj dobi (tinejdžeri skloni suicidu ponekad pokazuju oprečne parametre u odnosu na one kod odraslih suicidnih osoba) a dosta rjeđe i polu (kao što je npr. slučaj sa interleukinima). Kao takvi, uz ograničene mogućnosti ispitivanja na živim subjektima (etički problemi) nisu dokaz postojanja decidnih biomarkera za suicidne misli i ponašanje. Ali svakako obećavaju kao pomoćna sredstva u dijagnostifikovanju ili kao biomarkeri za diskriminaciju prisustva suicidnosti kod podložnih osoba, ili onih za koje se sumnja da to jesu. Supstance poput metabolita serotonina 5 HIAA, ili enzima Spermidin/Spermin N-acetil transferaze 1, pokazuju impresivno visoku korelaciju sa suicidnim ponašanjem, idejama i ostvarenim suicidom, a mogu se dobiti iz urina, cerebrospinalne tečnosti ili ispitivati na trombocitima, gdje pokazuju slične ili iste parametre kao one porijeklom iz moždanih tkiva. Samim tim zavređuju biohemijske stuije na značajno većem broju ispitanika radi procjenjivanja preciznosti kao prediktora pojave suicidnih misli i ponašanja.
Sve ovo ukazuje na realnu fiziološku različitost pacijenata ili osoba sa suicidnim sklonostima, kao multifaktorijalnom problemu sa snažnom biološkom osnovom, koju treba razumijeti kao problem zdravstvene prirode a ne prosto nedostatka volje ili nekompromitovanog svjesnog izbora.
Bonus video:
