Aktivna imunizacija prvi put se pojavila u Kini tokom XVI i XVII vijeku. Međutim, iako postoje indicije pa čak i istorijski dokazi da su i prije njega u Evropi postojali i drugi koji su upražnjavali slične prakse, ocem moderne vakcinologije smatra se engleski ljekar i naučnik Edvard Džener (1749-1823). On je izučavao kravlje boginje i 14. maja 1796. izvršio prvu variolizaciju - postupak kojim je "vodenkasti" sadržaj iz plika sa ruke pacijentkinje Sare Nelmes, koja je bila zaražena gotovo bezazlenim kravljim boginjama, prenio na dva mjesta na ruci osmogodišnjeg Džejmsa Fipsa. Nakon nedelju dana na Filpsovom tijelu su se pojavile promjene poput boginja, ali kako istorijski izvori kažu „uz blaga nelagodna osjećanja dječak se oporavio bez poteškoća”. Cio postupak je urađen tokom epidemije velikih boginja (variola vera) koja je u XVIII vijeku pustošila cijelu Evropu.
Šest mjeseci nakon ove procedure dječak je došao u kontakt sa virusom velikih boginja ali nikakvi simptomi nijesu uslijedili jer je bio zaštićen Dženerovim postupkom. S obzirom da je prva „vakcina“ u suštini dobijena od i protiv virusa kravljih boginja (Variolae vaccinae) tako je ovaj postupak zaštite od obolijevanja nazvan po latinskom nazivu za virus kravljih boginja, koji je potiče od latinske riječi za kravu – vacca.
S početkom ere vakcinacinologije javljaju se i prvi protivnici vakcina
Osamdeset godina kasnije, francuski biolog, mikrobiolog, i hemičar, Luj Paster, otkrio je način kako da kod kokošaka stvori imunitet protiv ptičije kolere koristeći bakterije koje je stvorio u laboratoriji (1879) da bi ubrzo nakon toga započeo rad na izučavanju bjesnila sa nadom da će na sličan način ljudskom rodu obezbijediti zaštitu protiv ovog oboljenja koje je karakteriše 100 odsto smrtnost – činjenica da će virus bijesnila odnijeti život apsolutno svake inficirane osobe. Ovaj pionirski rad je okončan 1885. godine kada je Paster uspješno sproveo proceduru vakcinacije protiv bjesnila čime zvanično i počinje era vakcinologije. Pasterovim koracima su krenuli drugi naučnici, tako da su do kraja XIX vijeka prozvedene vakcine protiv antraksa, tetanusa, tifusa i bubonske kuge.
Na drugoj strani, gotovo istovremeno, pojavljuje se čitav niz pokreta protiv vakcina među kojima je najuticajnija Antivakcinaciona liga Amerike. Ovako je započela borba između pristalica i protivnika vakcinacija koja traje i do danas.
"Kalamljenje" u Crnoj Gori od 1891. do 1916.
Prva zdrastvena ustanova u Crnoj Gori podignuta je na Cetinju 1873. godine (Bolnica Danilo I), a 29. novembra 1875. godine knjaževina je potpisala Ženevsku konvenciju i godinu dana kasnije formirala Društvo Crvenog krsta Crne Gore. Nakon Veljeg rata i Berlinskog kongresa, rad na poboljšanju sistema zdrastvene zaštite se nastavlja. Tako je administrativnim reformama 1879. formirana Sanitarna uprava pri Ministarstvu unutrašnjih poslova, čiji je zadatak bio da se brine za zdravlje naroda u Crnoj Gori. Svaki oblik zarazne bolesti prijavljivan je ovoj upravi i ona je preduzimala potrebne korake. Posebni akcenat se stavljao na borbu protiv narodnih vidara i ostalih nadriljekara. Pod upravu je uključena i briga o zdravlju stočnog fonda. Po naređenju knjaza Nikole, Sanitetska uprava je 1891. sastavila i usvojila „Zbornik pravila, propisa i naredaba u sanitetskoj struci Kneževine Crne Gore“.
Zbornik je ostao na snazi sve do kapitulacije Crne Gore 1916. godine. Članom 5 je određeno da doktori „redovno svake godine vrše kalamljenje kravljim ospicama (vakcinaciju), koje je obavezno u Crnoj Gori“. Ministarstvo unutrašnjih djela je obavezno da nabavi potrebnu količinu limfe i da je razdijeli ljekarima. U slučaju da se pojave prirodne ospice kao epidemija, u tom mjestu će se narediti vanredno „kalamljenje“. Sljedećim članom, zabranjeno je nadriljekarima da se bave „kalamljenjem“. Članom 24 određeno je da ljekar ne dobija naknadu ako „pelcuje djecu“ u mjestu boravka. Međutim, ako radi vakcinaciju van mjesta življenja, „platiće mu državna kasa konja (podvoz) i 3 fiorina dnevno u ime hrane i nagrade. Gore navedenim članovima, donesenim samo deset godina nakon pronalaska moderne vakcine, Crna Gora je kao i ostale evropske zemlje shvatila važnost kolektivne imunizacije i činila korake u njenom sprovođenju.
Crna Gora nije ostala imuna na antivakcinacionu kampanju, čak ni u tom dobu. Jedan članak u “Glasu Crnogorca” iz 1910. govori o predrasudama o antidifterijskom serumu. Navode se argumenti kritičara: da se ne spasi svaki bolesnik, da izaziva paralizu srca ili neku drugu nepoznatu manu, kao i zapaljenje bubrega. Autori teksta žale što se ova pogrešna rasuđivanja ukorjenjuju kod laika u posljednje vrijeme, ali i kod određenog broja „nerazumnih doktora“. Smatraju da običan i nestručan svijet vidi posljedice difterije i pogrešno ih pripisuje lijeku. Savjetuju da se serum mora koristiti kod svake oboljele osobe, pa čak i kod zdrave djece koja su se nalazila u blizini bolesnika. Kada se povuče paralela sa sadašnjošću, vidi se da antivakcinacioni pokreti imaju istu argumentaciju, kako 1910. tako i danas. Samo je vakcina koja se napada različita.
Preteča Instituta za javno zdravlje: Stalna bakteriološka stanica na Cetinju
Nakon kraja I svjetskog rata, Crna Gora je ušla u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jedan od primarnih zadataka novoosnovane države je sprečavanje i suzbijaje zaraznih bolesti. Doneseni su zakonski propisi, među kojima i pravilnici o vakcinisanju protiv velikih boginja, bjesnila i akutnih zaraznih bolesti. Borbom protiv bolesti rukovodi Ministarstvo narodnog zdravlja, preko higijenskih zavoda. Nešto ranije, na Cetinju je osnovana Stalna bakteriološka stanica (1922), koja je prerasla u Higijenski zavod – preteču današnjeg Instituta za javno zdravlje Crne Gore. Međutim, u praksi, zadaci nijesu bili ispunjeni, prije svega zbog nedovoljnog broja ljekara i zdrastvenih ustanova na teritoriji Kraljevine, da bi II svjetski rat stopirao i ovu skromnu djelatnost.
Kako je vakcinacija u SFRJ postala obavezna i kako su građani obavještavani
Sporazumom Tito-Šubašić bilo je dogovoreno formiranje Privremene vlade DFJ, a kao jedno ministarstvo u sklopu ove vlade uspostavljeno je Ministarstvo narodnog zdravlja. Nakon uspostavljanja FNRJ, Ministarstvo prerasta u Komitet za zaštitu narodnog zdravlja. Pokrenuta je široka akcija sa ciljem poboljšanja zdrastvene zaštite naroda, sprečavanje epidemija, a pri komitetu osnovani su instituti koji su imali zadatak da obavljaju naučno-istraživačke radove. Upravo se pod rukovodstvom ovog Komiteta i republičkih ministarstava zdravlja pokrenula široka borba protiv zaraznih bolesti. Donesen je zakon o Sprečavanju i suzbijanju zaraznih bolesti. Prema njemu, na prostoru cijele Jugoslavije obavezno je vakcinisanje (cijepljenje) protiv velikih boginja, difterije i bjesnila. Za ostale bolesti, obavezno vakcinisanje mogu odrediti republička ministarstva za svoje republike, a ako se u dvije ili više republika pojavi epidemija, obavezno vakcinisanje propisuje Komitet. Zakonom su određene i kazne za svakoga ko sprečava sprovođenje vakcinacije. One se kreće od novčane (10.000 din) pa do zatvorske (2 mjeseca).
Osnovno glasilo u posleratnom periodu bila je svakako štampa u kojoj ubrajamo i postere. Oni su bili dosta jednostavni, gotovo bez likovnih prikaza a informacije su bile sažete i lako shvatljive. Ovo govori o ozbiljnom pristupu vlasti ka javnom zdravlju želeći time da obavijesti i najneobrazovanije stanovništvo. Ideologija i parole gotovo da ne postoje na posterima, izuzev standardne „Smrt fašizmu - sloboda narodu“, ali često se upotrebljavaju termini kolektivna i narodna kao jedine asocijacije na socijalističku ideologiju. Posteri, zavisno od njihove prirode, prate određenu šemu. U Oglasu o vakcinaciji navodi se vrijeme i mjesto vakcinacije, kao i starosno doba primalaca. Zatim se poziva na član zakona koji obavezuje na vakcinaciju kao i novčanu ili zatvorsku kaznu ukoliko bi došlo do odbijanja vakcinisanja. Na kraju stajao bi datum i potpis vrhovnog organa vlasti u opštini kojoj je poster namijenjen. Pored Oglasa česti su primjerci Naredbi kojih treba stanovnici da se pridržavaju ukoliko su zaraženi ili dolazili u kontakt sa zaraženima. Takođe nalazi Zakon na koji se Naredba poziva, sankcija u slučaju nepoštovanja, datum i potpis organa vlasti ili njenog predstavnika.
Sem ova dva osnovna vida još postoje Obavještenja u vidu postera i pamfleta. Oni daju osnovne informacije o bolesti, tj. simptome, opasnosti, mjere zaštite i prevencije ali i liječenja. Pamfleti imaju češće jednostavne likovne prikaze koji treba da pomognu u boljem shvatanju mjera prevencije od zaraze.
Najinteresantniji su recepti za čorbe i sokove koje su dječiji dispanzeri i Crveni krst puštali u javnost koji treba da služe za jačanje imuniteta male djece. Kratki pamfleti su sadržavali po jednu ili dvije rečenice, poput „Ne ljubi djecu u usta to je opasno!“ i „Djeca i omladina mnogo stradaju od tuberkoloze. Vakcinišite (cijepite) ih, da ne obole“. Ove parole trebalo je da svojim snažnim sadržajem probude osjećaj opasnosti od bolesti ali i navedu rješenje na tu opasnost. Sem vakcinacije glavna mjera prevencije od bolesti je bilo i snimanje pluća, odnosno fluorografija, zbog velikog broja slučajeva tuberkoloze i raka pluća, a oglasi su rađeni poput Oglasa za vakcinaciju.
Edukacija o značaju vakcina je ključ zdravlja
Od pronalaska vakcine do danas prošlo je gotovo 140 godina. Njen doprinos razvoju modernog društva je nemjerljiv. Ogroman broj bolesti, koje su nekada desetkovale populaciju, stavljene su pod kontrolu ili su potpuno eliminisane (nema registrovanog obolijevanja) ili čak iskorijenjene (nema uzročnika u prirodi). Jedna od najvećih pobjeda vakcinacije je upravo iskorjenjivanje velikih boginja, ali i držanje pod kontrolom bolesti poput difterije, tetanusa, žute groznice, velikog kašlja, dječije paralize i malih boginja. Upravo tu leži razlog olakog shvatanja vakcinacije. Veoma teško je pronaći nekoga ko se sjeća koliko su epidemije difterije ili malih boginja odnosile života dok nijesu pronađene vakcine koje su suzbile ove smrtonosne bolesti.
Upravo zbog toga dolazimo u opasnost da se zbog zaboravljanja i neznanja ljudi ove bolesti opet dođu na svjetsku pozornicu, kao posljedica neodgovornih i neobaviještenih pojedinaca. Zato kao društvo moramo raditi više na obrazovanju mladih i starih na polju ličnog, ali i narodnog zdravlja. Plakati koje smo izabrali upravo pokazuju koliko su i ljudi i vlast prije šezdeset godina vodili računa o zdravlju, znajući kakve su posljedice epidemija koje samo vakcina može spriječiti.
Tekst je prvi put objavljen u katalogu povodom izložbe “Vakcinacija je pola zdravlja” Narodnog muzeja Crne Gore u saradnji sa Institutom za javno zdravlje 2018.
Autori su kustosi Narodnog muzeja
Bonus video:
