Kada virusi i bakterije uđu u organizam, pokreću jedinstveni odgovor u imunološkom sistemu koji čini određeni skup ćelija u krvi, koštanoj srži i cijelom tijelu.
Dakle, vakcina stimuliše imunološki odgovor i “pamćenje” tijela na određenu bolest, bez izazivanja bolesti. Većina vakcina sadrži jako oslabljeni ili inaktivirani (ubijeni) oblik virusa ili bakterije koji obično uzrokuje bolest ili mali dio virusa ili bakterije, tj. tzv. antigeni.
Kada se osoba vakciniše, njen imunološki sistem prepoznaje antigen kao „strani“. Time se aktiviraju ćelije imunog sistema tako da ubijaju virus ili bakteriju koja izaziva bolest, ujedno stvarajući antitijela protiv njih. Antitijela su posebni proteini koji pomažu u ubijanju virusa ili bakterija. Kasnije, ako osoba dođe u kontakt sa stvarnim zaraznim virusom ili bakterijom, imunološki sistem će se toga ‘sjetiti’. Tada će brzo proizvesti prava antitijela i aktivirati prave imune ćelije da ubiju virus ili bakteriju, čime štite osobu od bolesti.
Šta sadrže vakcine protiv kovida-19?
Jedna od najčešćih zabluda u javnosti u vezi sa vakcinama protiv kovid-19 oboljenja je da su napravljene “brzo” što u jednom dijelu javnosti izaziva sumnju u njihovu učinkovitost i bezbjednost. Važno je da napomenemo da, zapravo, vakcinu za kovid-19 i nijesmo dobili tako brzo. Naime, odgovor na pandemiju u vidu vakcina je stigao kao posljedica decenija rada i razvijanja molekularne biologije i biotehnologije, zajedničkog rada naučnih timova i farmaceutskih kompanija.
Kada je riječ o vakcinama koje se smatraju “novima”, njihova glavna karakteristika je u tome što umjesto antigena sadrže molekul koji se naziva mRNK. Molekuk mRNA ima uputstva za stvaranje antigena koji je identičan malom dijelu pravog virusa. Kada se osobi da mRNK vakcina, neke od njenih ćelija čitaju uputstva za mRNK. Ove ćelije zatim proizvode antigen kratko vrijeme prije nego što razgrade mRNK. Imuni sistem osobe na isti način prepoznaje antigen kao „strani“, aktivirajući imune ćelije i stvarajući antitijela. Vakcine protiv kovid-19 proizvođača Pfizer-Biontech i Moderna su mRNK vakcine.
Kovid-19 vakcine sprečavaju infekciju pokretanjem imunološkog odgovora. Većina kovid-19 vakcina pokreće ove imune odgovore na sićušni fragment SARS-CoV-2. SARS-CoV-2 je virus koji uzrokuje bolest kovid-19.
Ako je osoba, koja je primila kovid-19 vakcinu, zaražena virusom kasnije, imuni sistem prepoznaje virus. Pošto je već spreman za napad na virus, imuni sistem te osobe je u stanju da je zaštiti od bolesti kovid-19.
"Žive" i "mrtve" vakcine: u čemu je razlika
Osnovna podjela vakcina izvodi se na osnovu mogućnosti replikacije vakcinalnog antigena u organizmu (podjela vakcina po sastavu) i po tom osnovu razlikujemo žive (atenuisane) i mrtve (inaktivisane) vakcine.
Žive vakcine se najčešće dobijaju klasičnim tehnikama, modifikacijom “divljih” odnosno prirodnih sojeva mikrorganizama (virusa ili bakterija) ponavljanom kultivacijom, tzv. pasažom. One sadrže mikroorganizme koji su izgubili virulenciju (sposobnost mikroorganizma da izazove infekciju i bolest), a zadržali imunogenost (sposobnost mikroorganizma da razvije imuni odgovor kod domaćina). Dakle, žive (atenuisane) vakcine su vakcine sa cijelim, ali oslabljenim živim uzročnicima infekcije. Primjer je BCG vakcina koja se koristi protiv tuberkuloze.
Vakcinalni mikroorganizmi mogu se proizvesti i genetskim inžinjeringom tzv. rekombinantne vektorske vakcine. Primjer su vakcine protiv tifusa, rotavirusa i određene vakcine protiv gripa. Vakcine protiv kovida-19 proizvođača Gamaleja i AstraZeneca funkcionišu na ovom principu.
Vakcinacijom se unosi relativno mala doza vakcinalnih virusa i bakterija, koji se repliciraju i stimulišu imuni sistem. Zbog te karakteristike žive vakcine su efikasne nakon primjene u jednoj dozi, a imuni odgovor organizma je identičan onom stvorenom poslije prirodne infekcije.
Mrtve vakcine se mogu sastojati od cijelih inaktivisanih virusa ili bakterija inaktivisane toplotom ili formalinom (korpuskularne vakcine) - vakcina protiv kovida-19 proizvođača Beijing Institute of Biological Products funkcioniše na ovom principu; ili od njihovih djelova - proteina ili polisaharida (fragmentarne vakcine).
Dalje, proteinske vakcine mogu biti toksoidne (sa detoksikovanim toksinima) ili razdrobljene, rascjepljene tzv. split vakcine (sadrže djelimično prečišćene dijelove mikroorganizama) ili pojedinačne sa antigenima neophodnim za adekvatan imuni odgovor. Polisaharidne vakcine mogu biti čiste polisaharidne ili konjugovane polisaharidne.
Mrtve (inaktivirane) vakcine daju imunološki odgovor posredovan antitijelima. Moraju se dati u više doza, a većina vakcina iz kalendara obavezne vakcinacije su ove vrste.
Prednost mrtvih vakcina u odnosu na žive jeste u tome što su stabilnije (otpornije na više temperature) i što ne mogu vratiti virulentnost i dovesti do oboljenja.
Autor je direktor Instituta za javno zdravlje
Bonus video:
