U svjetlu činjenice da već sada, nešto više od godinu nakon otkrivanja prvih slučajeva obolijevanja u svijetu od bolesti kovid-19, postoji konsenzus u naučnoj i medicinskoj zajednici o tome da je u pitanju jedan od najozbiljnijih zdravstvenih događaja u modernoj istoriji, nadležna regulatorna tijela u oblasti ljekova, uključujući Institut za ljekove i medicinska sredstva (CInMED), sa pozornošću prate razvoj pandemije.
Jedno od prvih pitanja koje je, očekivano, postavljeno od strane stručne i opšte javnosti je bilo: da li postoje ljekovi kojima se kovid-19 može uspješno liječiti i kako je, kao i u slučaju svake nove bolesti odgovor najčešće negativan, sljedeće pitanje se odnosilo na to kada će novi ljekovi, uključujući vakcine biti dostupni.
Pitanja su se u potpunosti poklopila sa esencijalnom strategijom za kontrolu pandemije a to je potreba za brzim razvojem bezbjedne i efikasne vakcine. Naime, i pored velikog broja kliničkih ispitivanja i rasprostranjenog globalnog razvoja ljekova, vrlo je malo antiviralnih ljekova, koji su pokazali efikasnost u liječenju kovid-19. Ova činjenica je dodatno potvrdila da je uloga vakcina u prevenciji neke virusne bolesti značajnija nego ikada u istoriji.
Vakcine protiv kovid-19 jesu razvijene relativno brzo, međutim nikako na uštrb visokih standarda, vezano za njihov kvalitet, bezbjednost i efikasnost. U razvoj vakcina pored proizvođača vakcina, uključili su se renomirani univerziteti, naučna i medicinska zajednica a najpoznatiji stručnjaci u vakcinologiji, kliničkoj farmakologiji, epidemiologiji i srodnim oblastima angažovani su od strane regulatornih tijela u cilju nezavisne, na naučnim dokazima zasnovane procjene dokumentacije o razvijenim vakcinama.
Vakcine imaju snažan uticaj na javno zdravlje i koristi od njihove primjene uživa brojna popilacija širom svijeta. Ipak, i pored njihove rasprostranjene primjene, čak i u visoko razvijenim državama u poslednjih nekoliko godina, u prije kovid-19 eri, primijećena je zabrinutost javnosti, u vezi sa njihovom bezbjednosti.
Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) je svjesna te činjenice proglasila ‘oklijevanje u vakcinaciji’ kao jednu od deset najvećih prijetnji za javno zdravlje.
Dodatno, u situaciji kada i dalje vlada dosta nepoznanica za gotovo sve aspekte pandemije, uz činjenicu da je univerzalni nedostatak iskustva u upravljanju odgovorom na pandemiju doprinio različitim strategijama država i različitim preporukama vezano za iste ili slične stvari koje se odnose na kovid-19 pandemiju, startna pozicija za razvoj vakcina protiv kovid-19 nije bila nimalo jednostavna. Svjesni te činjenice zdravstvene vlasti i nadležne regulatorne agencije za ljekove su stali na stanovište da je transparentnost i iskrena komunikacija o svim značajnim stvarima vezano za svaku fazu razvoja vakcina protiv kovid-19, uključujući njihovo odobravanje od strane regulatornih tijela i praćenje bezbjednosti tokom masovne vakcinacije, apsolutni imperativ.
Poseban izazov u smislu komunikacije očekuje farmakovigilancu, kao naučnu disciplinu koja proučava ključne aspekte bezbjednosti primjene ljekova i vakcina, prijave sumnji na neželjene događaje nakon imunizacije (NDNI), procjenu njihove uzročno-posledične povezanosti i konačno komunikaciju prema javnosti.
Zašto se vakcine smatraju najbezbjednijim ljekovima?
Vakcine su vrlo strogo regulisana i kontrolisana vrsta ljekova i zahvaljujući tome obezbjeđuju najviši nivo zaštite zdravlja pojedinca i javnog zdravlja. Proizvođači vakcina su pod neprekidnim nadzorom regulatornih tijela, koja zahtijevaju od svih proizvođača da ispune niz zahtijeva za svaku vakcinu, odnosno da sprovedu opsežna ispitivanja te dokumentuju svaki korak u njihovom razvoju i proizvodnji.
Izuzetno visoki standardi koji se zahtijevaju od proizvođača vakcina su pored ostalog i zbog činjenice da se većina vakcina primjenjuje kod zdravih pojedinaca, najčešće u pedijatrijskoj populaciji i da je prag tolerancije za moguća neželjena dejstva značajno niži u odnosu na ostale ljekove. Svaki korak u njihovom razvoju, odobravanju i primjeni prate izuzetno visoki standardi koji su, kroz istoriju njihove primjene doprinijeli odsustvu kriznih situacija u vezi sa njihovim kvalitetom, bezbijednošću i efikasnošću. Sastojci vakcina su poznati, kontrolisani i nalaze se u količinama koje su dokazano bezbjedne za ljude.
Kada je riječ o efikasnosti i bezbjednosti vakcina, regulatorna tijela u oblasti ljekova zahtijevaju od proizvođača dostavljanje rezultata pretkliničkih i kliničkih ispitivanja koji su ključan dokaz i potvrda njihove efikasnosti i bezbjednosti.
Praćenje bezbjednosti vakcina u Crnoj Gori
Od svog osnivanja Institut za ljekove i medicinska sredstva - CInMED (prethodno Agencija za ljekove i medicinska sredstva - CALIMS) je snažno posvećen praćenju bezbjednosti svih ljekova, a posebno praćenju bazbjednosti vakcina. U ovoj izuzetno odgovornoj i osjetljivoj oblasti sve informacije o bezbjednosti vakcina, koje nam naši zdravstveni radnici prosleđuju u vidu prijava sumnji na NDNI, razmjenjujemo sa stručnjacima - epidemiolozima iz Instituta za javno zdravlje. Dodatnu vrijednost u analizi svake prijavljene sumnje na neželjene događaje nakon imunizacije daju ljekari iz prakse čime se kroz multidisciplinarni pristup donose adekvatni zaključci, vezano za bezbjednost vakcina. Zdravstveni radnici su najznačajniji izvori informacija o bezbjednosti vakcina. Zakonom o ljekovima je definisano da su zdravstveni radnici u obavezi da svaku sumnju na neželjene događaje nakon imunizacije blagovremeno prijave Institutu za javno zdravlje i Institutu za ljekove i medicinska sredstva.
Svaka prijava se potom unosi u nacionalnu bazu podataka o neželjenim dejstvima ljekova. Procjene prijava sumnji na NDNI se publikuju u godišnjem izvještaju o neželjenim dejstvima ljekova koji se priprema za svaku kalendarsku godinu. Izvještaji su javno dostupni na sajtu CInMED (www.cinmed.me).
CInMED i Institut za javno zdravlje su razvili brojne alatke za zdravstvene radnike u cilju jednostavnijeg prijavljivanja NDNI. Preporučeni način prijavljivanja za izabrane doktore za djecu i odrasle je prijavljivanje putem informacionog sistema zdravstvene zaštite.
Globalno praćenje bezbjednosti vakcina
Pored praćenja bezbjednosti vakcina na osnovu prijava NDNI od zdravstvenih radnika u Crnoj Gori, vrlo je bitno redovno pratiti globalne podatke o bezbjednosti vakcina. To je za Crnu Goru kao državu sa malim brojem stanovnika od posebnog značaja. CInMED redovno prati odluke nadležnih tijela u oblasti ljekova i vakcina u Evropskoj uniji, prvenstveno odluke koje donosi EMA (European Medicines Agency) kao i podatke dostupne u globalnoj bazi podataka o neželjenim dejstvima ljekova, kojima upravlja Kolaborativni centar Svjetske zdravstvene organizacije koji se nalazi u Upsali (Švedska). Na taj način CInMED je od svog osnivanja dio globalne priče o bezbjednosti ljekova i vakcina u kojoj je međusobna razmjena informacija između država članica Programa za globalno praćenje bezbjednosti ljekova imperativ.
Bezbjednost i efikasnost različitih vakcina protiv kovida-19
Kako je kovid-19 pandemija globalni izazov bez presedana, pitanja razvoja, odobravanja i dostupnosti vakcina su vrlo brzo bila na dnevnom redu zdravstvenih vlasti i nadležnih Agencija. Pojedine vakcine su završile sva neophodna ispitivanja i dobile dozvolu za stavljanje u promet (registracija), dok se druge brojne vakcine kandidati nalaze u različitim fazama razvoja.
Činjenica da je u kliničkim ispitivanjima vakcina protiv kovid-19 koje su trenutno odobreme u EU: 1) kovid-19 Vaccine AstraZeneca; 2) kovid-19 Vaccine Moderna i Comirnaty, PfizerBioNTech učestvovao značajno veći broj ispitanika u odnosu na zahtjeve standarda dobre kliničke prakse dokazuje njihovu efikasnost i bezbjednost što ujedno daje značajnu dozu sigurnosti i potvrđuje misiju nadležnih institucija da je bezbjednost ljudi uvijek na prvom mjestu.
Bezbjednost vakcina protiv kovid-19
Dostavljanje dokaza o bezbjednosti vakcine od strane različitih proizvođača kovid-19 vakcina je ključni dio dokumentacije koja se podnosi na procjenu regulatornim Agencijama za ljekove. Posebna pozornost je prisutna zbog činjenice da će se vakcine masovno primjenjivati jer je to preduslov kontrole/završetka pandemije. Dokazi o bezbjednosti se prikupljaju tokom svih faza razvoja vakcine. Česta i ostala neželjena dejstva rjeđe učestalosti moraju biti ispitana od strane proizvođača i prijavljena regulatornom organu. Zahtjev nadležnih Agencija za ljekove je da se učesnici u kliničkim ispitivanjima pažljivo prate nakon primanja druge doze u cilju blagovremenog otkrivanja eventualnih “zakašnjelih neželjenih događaja”.
Iskustva vezano za proces odobravanja drugih vakcina nam ukazuju da se neželjeni događaji nakon primjene vakcina uglavnom ispoljavaju u ovom vremenskom periodu. Period praćenja ispitanika u kliničkim ispitivanjima se dodatno produžava jednu godinu u cilju procjene trajanja zaštite nakon primjene vakcina kao i dugoročne procjene njihove bezbjednosti.
Praćenje bezbjednosti vakcina protiv kovida-19 nakon njihovog stavljanja u promet
Odobravanje vakcina protiv kovid-19 (registracija) od strane nadležnih Agencija za ljekove označava početak njenog postmarketinškog životnog ciklusa. Svi učesnici u sistemu farmakovigilance, iz pozicije svojih nadležnosti, treba da preuzmu aktivnu ulogu u praćenju bezbjednosti vakcina: zdravstveni radnici su najznačajniji izvori informacija o bezbjednosti primjene vakcina. Njihova uloga je da pored prijavljivanja neželjenih događaja nakon imunizacije koje primijete kod svojih pacijenata, u kontinuitetu podstiču pacijente da im prijavljuju svaku sumnju na NDNI; proizvođači vakcina čija je obaveza da kontinuirano prate bezbjednost vakcina i blagovremeno informišu nadležne Agencije za ljekove o svim mogućim promjenama u odnosu korist rizik od njihove primjene; Institut za ljekove i Institut za javno zdravlje koji budno prate i analiziraju sve prijavljene sumnje na NDNI, s aspekta očekivanosti, ozbiljnosti i uzročno posljedične povezanosti. Nakon procjena prijava, ukoliko se identifikuje određene stvari koje bi mogle biti u vezi sa bezbjednošću vakcine, CInMED u saradnji sa zdravstvenim vlastima može da preduzme određene mjere. Ove mjere mogu uključiti dodatnu komunikaciju sa zdravstvenim radnicima, pacijentima i širom društvenom zajednicom; ažuriranje informacija o vakcini, spram novih saznanja; privremeni prekid distribucije vakcine/serije vakcine i preduzimanje drugih mjera ukoliko je potrebno.
Odgovore na pitanja koje nismo dobili u kontrolisanim kliničkim ispitivanjima zbog njihovog realnog ograničenja posebno u dijelu uključivanja određenih vulnerabilnih grupa dobićemo u predstojećem periodu, upravo zahvaljujući brojnim ispitivanjima koje je proizvođač u obavezi da sporovede, dalje putem nezavisnih ispitivanja od strane akademskih institucija te prijavljivanjem sumnji na NDNI. Dobijeni podaci će se u kontinuitetu analizirati u svrhu stalne procjene odnosa korist/rizik od primjene vakcina protiv kovida-19.
Neželjena dejstva koja se očekuju nakon primjena vakcina protiv kovid-19
Vakcine protiv kovid-19 su razvijane upotrebom različitih tehnologija i platformi (nukleinske kiseline, proteini, viralni vektori, inaktivisani i oslabljeni virusi). Podaci o bezbjednosti iz završenih kliničkih ispitivanja i iz perioda nakon njihovog stavljanja u promet (postmarketinški period) pokazuju da bez obzira na način dobijanja, bezbjednosni profil vakcina protiv kovida-19 je vrlo sličan. Najčešća neželjena dejstva koja pacijenti mogu da očekuju i o čemu treba da ih informiše njihovi izabrani doktor su: bol na mjestu injekcije, glavobolja, umor, bol u mišićima i zglobovima, malaksalost, jeza, povišena temperature i mučnina, Rjeđe se ispoljavaju povraćanje i dijareja, kao i smanjen apetiti, vrtoglavica, znojenje i bol u stomaku.
Ozbiljne alergijske reakcije poput anafilakse su prijavljene vrlo rijetko, sa učestalošću od svega nekoliko slučajeva anafilakse na milion distribuiranih doza. Rizik od ispoljavanja ozbiljnih alergijskih reakcija nakon primjene kovid-19 vakcina je značajno manji u odnosu na rizik od anafilakse nakon primjene penicilinskih antibiotika ili kontrastnih sredstava. Ipak, zdravstveni radnici i pacijenti treba da budu informisani o mogućnosti njihovog ispoljavanja. Takođe, na mjestu primjene vakcina protiv kovida-19 treba da bude dostupna terapija za tretman anafilakse, a pacijenti 15-30 minuta nakon primjene vakcine treda da ostanu u zdravstvenoj ustanovi. Gore navedene informacije o bezbjednosti kada se stave u kontekst koristi od vakcinaciie u prevencije ozbiljne bolesti kovid-19, potkrepljuju tvrdnju da su vakcine protiv kovid-19 bezbjedne i da korist od njihove primjene višestruko prevazilazi rizike od ispoljavanja NDNI.
Zaključak
Sve države u kojima se primjenjuju vakcine protiv kovida-19, uključujući i Crnu Goru treba budno da prate bezbjednost njihove primjene. Na taj način, kroz promociju budnog praćenja pacijenta nakon imunizacije, sprovodimo dobru imunizacionu praksu, koja je temelj bezbjedne imunizacije i povjerenja stručne i opšte javnosti.
Izazov koji u periodu koji slijedi predstoji svim učesnicima u sistemu farmakovigilance u Crnoj Gori, prvenstveno zdravstvenim radnicima, CInMED i Institutu za javno zdravlje, treba pretvoriti u priliku koja će farmakovigilancu u potpunosti približiti zdravstvenim radnicima i pacijentima kroz uključivanje osnovnih principa farmakovigilance u kliničku praksu i brigu o pacijentu. Na taj način unaprijedićemo zdravlje naših građana i ostvariti dobrobit za društvo i u post kovid-19 eri za koju se nadamo da je blizu.
Autorka je zaposlena u Institutu za ljekove i medicinska sredstva (CInMED)
Bonus video:
