Ne postoji životno doba koje je posebnije ili važnije od bilo kog drugog. Nevinost djetinjstva, upoznavanje socijalnog života tokom školskog doba, prva zrelost kroz zaposlenje, stvaranje porodice, svaki od tih stadijuma ima svoju suštinu i ne postoji način da se mjere jedni sa drugim. Ono što se može mjeriti je način i vid na koji se doživljava spoljni svijet. U priči o gradovima, studentsko doba je ono koje nekom gradu daje poseban značaj. Taj grad, najčešće prvi u kom ste živjeli odvojeno od roditelja, u kom ste konačno počeli odrastati će uvijek biti poseban, i potpuno je nevažno da li je on sam poseban u bilo kom smislu.
Mnogi se čude tom posebnom odnosu koji bivši studenti imaju prema gradovima svojih univerziteta, misleći da oni pričaju o gradu po sebi, dok zapravo pričaju o dobu u kojem si i dalje dovoljno mlad da bi imao maltene neograničenu količinu energije za sve što život šalje u tvom pravcu, a opet i dovoljno star da shvataš ponešto od vječno zamršene mreže koju nazivamo smislom života. To doba potpuno nepravilnog života, beskonačnih smjenjivanja šetnji, čitanja i opijanja, a prije svega tragičnog shvatanja događaja koji to nisu, mene vezuju za Beograd.
Beograd sam te 2005. godine zatekao kao umoran ali optimističan grad, spreman za novu mladost. Srbija je tih godina doživljavala najveći privredni rast u nekoliko decenija, i modeli “oslobađanja” stega politike Slobodana Miloševićakoja je bila u mnogo čemu nastavak politike KPJ su bili očigledni na svakom koraku. To je bilo najevidentnije u kulturno-zabavnom smislu jer je tih godina probijen led za dolaske najvećih imena muzike, ali je bilo i onih iz sfere filma, književnosti i kulture uopšte. Upravo zbog toga što je Beograd postao interesantna nova muzička destinacija godine mog studiranja su svojevrstan soundtrack koji su spektaklom obojili AC/DC na stadionu JNA, a bolom i ljubavlju obojili Nik Kejv i Leonard Koen u Beogradskoj areni.
Ipak, koncerti su masovni događaji koji, iako bivaju doživljeni na različite načine, a studentski život je u suštini individualni doživljaj i čini grad u kojem smo studirali integralnim dijelom našeg odrastanja. Tako će za mene Beograd uvijek biti treći sprat Filozofskog fakulteta, kafić “Vox” na Banovom brdu i Zemun, tri aspekta koja nemaju ništa zajedničko. Hodnik trećeg sprata, mjesto za studente filozofije podjednako bitno kao bilo koja slušaonica, predstavlja mjesto na kojem sam se suštinski obrazovao - jer koja je svrha slušanja o različitim stavovima Lajbnica i Loka ako se na hodniku ne možete posvađati sa kolegama o tome? Veliki prozori hodnika gledaju na Kapetan Mišino zdanje u kom su učili studenti klasičnih nauka, podsjećajući nas nekako da ono čime se bavimo vuče korijene iz antike. Park i kej na Zemunu, sa svojim staromodnim restoranima na splavovima pokazuju da se vjekovima radilo o drugačijem gradu, koji je, iako udaljen svega par kilometara, često bio u drugim državama u odnosu na Beograd, još od rimskog doba kada je pod nazivom Taurunum, stajao naspram Singidunuma. Među njima, na Banovom brdu sjedi moje treće omiljeno mjesto, mali klub za bluzere koji sa podjednakom dušom nudi kafu uz ratluk na terasi i točeno pivo koje jedva vidite u magli duvanskog dima dok bend sastavljen od ljudi starijih od 50-60 godina svira svom dušom delte Misisipija.
Ova dvojakost na polju Beograd - Zemun je vidljiva u hiljadu i jednoj stvari sada srpske, a nekad jugoslovenske prijestonice. Nekad je lijepa, kao onda kad spaja antičko i savremeno, a nekad pak ružna, kao ona dvojakost koja razdvaja i okreće jedne protiv drugih takozvane starosjedioce, naizgled uglađene i kulturne starobeograđane i takozvane pridošlice, provincijalce, strance. Iako svaki veći grad pati od nekog vida lokalšovinizma, on u Beogradu pokazuje jedno ekstremno ružno lice opšteg prezira koje koketira sa fašizmom i čije ispade vidimo kroz povike “vratite se u svoja sela” i slično.
Dvojakost pak nije nešto čudno, jer još je filozof Heraklit iz Efesa govorio da je “rat otac svih stvari” a “svijet je bio, jeste i biće, vječno živa vatra koja se s mjerom pali i sa mjerom gasi” misleći time da upravo kroz borbu suprotnosti svijet opstaje, a vrijeme teče, neprestano se mijenjajući, ali uvijek bivajući u balansu. Ono što prije svega odlikuje Beograd - grad gdje se spajaju velike rijeke Sava i Dunav - jeste rascjep na međi Istok-Zapad. Ova podjela geopolitički lebdi nad Beogradom još od prodora Osmanlija na Balkan i prenosila se tokom devetnaestog vijeka smjenama vladara, tokom dvadesetog vijeka promjenom dinastija i državnog uređenja, a naizgled je nastavila u dvadeset prvom vijeku u spoljno-političkim pravcima, ali i u glavama ljudi po kojoj su navodno, oni starobeograđani zapadnjaci, a pridošlice istočnjaci. Jedni druge tako gledaju kao preko nišana, jedni pričaju o zapadnim slobodama, drugi o istočnoj duši i klasicima, jedni o radnoj etici, drugi o porodici i tradiciji, jedni o uspješnim savezima, drugi o lojalnosti i poštenju. I jedni i drugi žive u fantaziji, ali otkud uopšte podjela na Istok i Zapad?
Prije svega, ona nije samo vezana za Beograd ili za Srbiju, ona postoji u cijelom regionu i naročito muči, pored Srbije, Crnu Goru, BiH, (S) Makedoniju, Bugarsku, a donekle Albaniju i Grčku. Istorijski, podjela na Istok i Zapad je realna i dolazi od geografske uslovljenosti. Dok na Zapadu, u Evropi, imamo predjele rasparčane visokim planinama i širokim rijekama, na Istoku, u Aziji, imamo nepregledne ravnice i stepe. Ovo je uslovilo da na Zapadu civilizacija krene putem malih kraljevina i kneževina, koje su međusobno ratovale za prevlast i za feude dok smo na Istoku imali velika nepregledna carstva, centralizovaniju vlast koju su potresale revolucije i pobune. Interesantno je da su se revolti tokom Srednjeg vijeka uglavnom dešavali na Istoku.
Pored ove istorijske uslovljenosti, postoji i vrednosna. Zapad uglavnom označava Evropu i predstavlja tekovine evropske civilizacije, te ga definišemo kao spoj grčke kulture, hrišćanske religije i rimskih zakona. Vremenom, iako je to i diskutabilno, ovome dodajemo tradiciju liberalizma i prosvetiteljstva, kroz djela autora kao što su Hobs, Lok, Ruso i Monteskje.
Šta je s druge strane Istok? U odgovoru na to pitanje vidimo i ko je postavio podjelu Istok-Zapad. Istok nema takvo pozitivno normiranje, on je sve što nije Zapad, jer podvesti sve istočno pod jednu tradiciju je neizvodljivo. Indija, Kina, Japan, zemlje Bliskog istoka imaju jako malo zajedničkog, za razliku od zemalja Evrope. To nam govori da je Istok ustvari ne-zapad, odnosno da je definisanje išlo na taj način da se osmisli šta je “drugost” evropskoj kulturi i civilizaciji, šta je diferentia specifica, odnosno šta je ostalo izvan kruga koji smo nacrtali i nazvali Zapadom. To izvan je nazvano Istokom.
Kada govorimo o Zapadu i Istoku, kada pokušavamo podvesti neku savremenu zemlju pod te norme, ovakav vid podjele nam je važan, ne da bismo rekli da ne postoji razlika između evropskih i azijskih država, već da bismo bili svjesni na koji način je nastala ta podjela i koliko je realno da ona opstaje. To odmah nameće pitanja - da li je Rusija Istok ili Zapad? Turska? Iran? Šta je danas Južna Koreja, a šta su zemlje Afrike? Prosječan Koreanac ima ono što bismo nazvali zapadnom radnom etikom, ali njegova tradicija, njegovi običaji i njegovo ponašanje je u potpunosti istočno. Isto važi i za prosječnog Japanca, Kineza, kao i za mnoge druge narode.
Ovom nerazumijevanju doprinosi to što su podjele Istok-Zapad postavljane i na polju drugih odnosâ - recimo podjela na pravoslavlje i katoličanstvo, koja vodi porijeklo iz podjele na Istočno i Zapadno rimsko carstvo. Onda je tu podjela na kapitalizam i komunizam/socijalizam. Danas je podjela u hrišćanskom svijetu izlišna za geopolitiku. Komunizam u suštini ne postoji. Geografsko-civilizacijske razlike koje su uslovile da se evropske i azijske civilizacije razlikuju u uređenju i veličini su danas prevaziđene, arhaične, pa se nameće pitanje - otkud priča o Istoku i Zapadu?
Vrlo jednostavno, priča o podjeli uvijek je bila normativna, vrijednosna. Kao što smo vidjeli, Istok je osmišljen kao “drugi”, a drugi uvijek može biti i neprijatelj. Danas u svijetu, a pogotovo u pariji Evrope kojoj pripada naš region, priča o Zapadu je priča o vrijednostima. Istočno je despotsko, zaostalo, konzervativno, a zapadno je savremeno, moderno, liberalno i napredno. “Ljubitelji Istoka”, da ih tako nazovemo, pak vide zapadno kao dekadentno, nemoralno, pokvareno, i govore o trulom Zapadu, istovremeno pozivajući na istočno poštenje, tradiciju i dušu. Ovo je vrlo opasno jer dovodi do stapanja termina koji ne idu nužno zajedno. Tako možemo sve zapadno poistovjetiti sa modernim i liberalnim, pa reći da je neka vojna invazija liberalna jer dolazi sa Zapada ili reći da je neka autokratska odluka puna duše jer dolazi sa Istoka. Vjerujem da u globalnom selo-svijetu današnjice podjele na Istok i Zapad ne postoje. Prevaziđene su podjednako kao one na blokove iz Hladnog rata. Mislim da su to bluzeri iz kluba “Vox” dobro shvatili kada uz crnu kafu čije kuvanje smo naučili od Turaka stave orijentalni dezert ratluk, dok pjevač koga zovu, recimo, Mare pjeva stihove oslobođenog (u suštinskom smislu te riječi) američkog crnca Roberta Džonsona. U “Voxu” svira muzika čije note su napisane prije više od pedeset godina, ali oni očigledno znaju, bolje mnogih geopolitičara, da je podjela na Istok i Zapad davno prevaziđena i da se u novom svijetu mora živjeti, i uz ratluk i uz bluz.
Bonus video:
