Uz zvuk sitnog i brzog štepovanja šivaće mašine, u toplom dućanu u staroj skopskoj čaršiji, majstor Biljal najtačnije opisuje ekonomsku krizu koju je izazvala korona. U čaršiji je od malih nogu, počeo je kao šegrt 1970. godine, a posljednje dvije godine osjeća značajne posljedice po živote ljudi.
- Posljednje dvije godine s koronom su teške. Država nam je prošle godine dala dvije-tri plate. Ove godine nijesmo dobili takvu novčanu pomoć. Radimo, ne šijemo gotovo ništa novo, uglavnom servisiramo staru odjeću mušterija, krpimo je. Nemaju ljudi, donose nam pantalone da ih zakrpimo ili da zamijenimo patente – kaže Biljal Abdulovski, zanatlija-krojač iz stare čaršije, gledajući kroz prozor prema ovoj danas praznoj kulturno-turističkoj destinaciji Skoplja.
Nijesu se krpili samo porodični budžeti, korona je prouzrokovala i krpljenje državnog budžeta. Novac je otišao na zaustavljanje posljedica nove bolesti, pandemije i ekonomskog zatvaranja. S druge strane, veoma teško se sakupljao novac za državne potrebe.
- Svakako, da zatvaranje (lockdown) utiče na smanjenje ekonomske aktivnosti, na manji promet u trgovini, smanjeni obim turističkih usluga, na manji iznos plaćenog poreza na dodatu vrijednost, te na manju dobit preduzeća, a time i na niži porez na dobit. Slijede: smanjena mogućnost isplate prihoda zaposlenima i spoljašnjim saradnicima, niže isplate dividendi, a time i manji iznosi plaćenog poreza na lični prihod. Ekonomija funkcioniše kao sistem vezanih sudova. Upravo 2020. smanjena je ekonomska aktivnost u većini evropskih zemalja, pa i kod nas – naglašava ekonomski stručnjak za porezna pitanja Pavle Gacov.
Posljednje dvije godine s koronom su teške. Država nam je prošle godine dala dvije-tri plate. Ove godine nijesmo dobili takvu novčanu pomoć. Radimo, ne šijemo gotovo ništa novo, uglavnom servisiramo staru odjeću mušterija, krpimo je. Nemaju ljudi, donose nam pantalone da ih zakrpimo ili da zamijenimo patente, kaže Biljal Abdulovski, zanatlija-krojač iz stare čaršije, gledajući kroz prozor prema ovoj danas praznoj kulturno-turističkoj destinaciji Skoplja.
Iz šupljeg u prazno – krpljenje državnih para
Kad je u toku posljednjeg mjeseca u godini Vlada poslala Odluku o preraspodjeli sredstava između budžetskih korisnika i fondova, kojom je oko 88 miliona eura prebačeno iz institucija koje nijesu bile realizovale kapitalna ulaganja, poslanici iz vladajuće koalicije tu su odluku bez mnogo debate i replika odobrili. Novac je išao u više smjerova, za rješavanje energetske krize, za zdravstvo i vakcine, za poljoprivredne subvencije.
- Odlukom je osigurano 930 miliona denara finansijske podrške AD ESM za prevazilaženje energetske krize. Dodatnih 780 milona denara obezbijeđeno je za podmirivanje obaveza prema poljoprivrednicima na osnovu subvencija za poljoprivredu i ruralni razvoj. Zdravstvu je dodijeljen 741 milion denara, u okviru čega su obezbijeđena sredstva za javne zdravstvene ustanove, za program potpunog zdravstvenog osiguranja, za nabavku vakcina protiv virusa Kovid-19, za ljekove protiv rijetkih bolesti i dr. – rekao je ministar Fatmir Besimi, zadužen za sektor finansija.
Ipak, odluka sadrži i druge podatke, detalje o tome gdje je i što je smanjeno, a što dodato. Štednja i prenamjena budžetskog novca uticale su i na neke druge kategorije ili aktivnosti koje su od velike važnosti za građane. Aktivnosti koje se mogu opisati i kao usluge građanima.
Zagađenje vazduha više nije samo tema za ekološke debate, već je i pitanje koje se itekako tiče boljeg zdravlja građana. Iz rezervi za kapitalne rashode i to iz Vladinog programa za smanjenje zagađenosti vazduha posljednjom odlukom za prenamjenu budžetskih sredstava preuzeto je preko 46 milona denara ili oko 750 hiljada eura. Borba protiv zagađenja vazduha biće siromašnija za ovu sumu, novac neće biti potrošen za tu svrhu.
Kao što je ministar Besimi i istakao, suma koja će se ovom odlukom prenamijeniti u korist zdravstva iznosi 741 milion denara (12,04 miliona eura). Ali istovremeno će se iz budžeta istog Ministarstva zdravstva uzeti i preusmjeriti oko 209 miliona denara (3,4 milijuna eura).
Primjetno je da se, na primjer, prenamjenom oduzima novac koji je bio namijenjen ranom otkrivanju malignih bolesti. Rana detekcija je preventivna mjera za pravovremeno otkrivanje karcinoma, što pacijentu daje veće šanse za duže preživljavanje i ljekarima priliku da se bore protiv ove opake bolesti. Vlada je odlučila, a Skupština potvrdila, da će 1,1 milion denara iz aktivnosti namijenjenih ranoj detekciji malignih bolesti biti preusmjereno za druge svrhe.
Takođe su smanjena sredstva za izgradnju bolnica u Skoplju, Štipu i Kičevu, za izgradnju i obnovu ambulanti u ruralnim područjima, smanjen je iznos namijenjen pokrivanju besplatnog liječenja za penzionere i druge ranjive socijalne kategorije. Kao i kad je riječ o malignim bolestima, i novac koji je bio namijenjen zaštiti od bruceloze je, takođe, preusmjeren.
Povećanje budžeta Ministarstva zdravlja
Obavezna imunizacija stanovništva povećava se za 70.500.000 denara
Zaštita stanovništva od AIDS-a povećana je za 7.000.000 denara
Zdravstvena zaštita osoba oboljelih od bolesti zavisnosti povećava se za 24.000.000 denara
Participacija za osigurana lica povećava se za 200.000.000 denara
Fond za liječenje rijetkih bolesti povećava se za 100.000.000 denara
Povećavaju se kompletno zdravstveno osiguranje i zdravstvena zaštita građana RSM, transferi Fonda za zdravstveno osiguranje povećani su za 340.000.000 denara
Ukupno povećanje iznosi 740.500.000 denara ili 12.040.650 eura
Fond za zdravstvo najveći dobitnik u prenamjeni budžetskog novca
Ipak, za program liječenja rijetkih bolesti preneseno je 100 miliona denara (oko 1,64 miliona eura), a uz participaciju (200.000.000 denara) najviše će od odluke o prenamjeni dobiti Fond za zdravstveno osiguranje – 340 miliona denara (5.528.000 eura). Taj transfer je posljedica stanja u postojećem javnom zdravstvenom sistemu koji se u stvarnosti suočava s povećanim troškovima i smanjenim procentima za doprinose.
- Do 2008. ukupna stopa socijalnih doprinosa izračunata na osnovu bruto plate iznosila je 32,5% (sada je ta ukupna stopa 28%). Stopa doprinosa za zdravstvo iznosila je 9,7% i bila je viša od sadašnje ukupne stope oba doprinosa za zdravstvo za 21%. Globalni trend je stalni rast cijena zdravstvenih usluga. Nove tehnologije u zdravstvu, novi ljekovi koji su rezultat temeljnih i trajnih istraživanja, zatim potreba za stalnim daljnjim obrazovanjem medicinskog osoblja zahtijevaju sve više sredstava za finansiranje ovog važnog segmenta za svaku zemlju. Zato će u budućnosti finansijske potrebe kad je riječ o zdravstvenom sektoru stalno rasti – kaže ekonomski stručnjak Pavle Gacov.
Najveći troškovi odnose se na nabavku vakcina, nove farmaceutske „robe”, koja u početku nije bila dostupna i bila je skupa. Zasad niko u državi nije objavio koliko je novca potrošeno na vakcine, iako je u posljednjoj odluci o prenamjeni budžetskih sredstava navedeno da će se novac dati i za njihovu nabavku. Ipak, takva stavka jednostavno ne postoji, već u budžetskim sredstvima Vlade stoji: „Mjere za spravljanje s krizom izazvanom virusom Kovid-19, stavka 464 – Razni transferi se povećavaju za 163.680.000 denara”. Samo ova definicija odgovara i „miriše” na nabavku vakcina, a svota iznosi oko 2,6 miliona eura.
- Usljed pandemije zdravstveni sistem bio je opterećen dodatnim troškovima i novim potrebama. Na taj način cijena zdravstvenih usluga u pandemiji je rasla i, pošto se radi o javnom zdravstvu, ona opterećuje porezni i finansijski sistem države. Manje novca, sve lošije usluge – kaže Gacov, koji rješenje vidi u većem obimu privatnih inicijativa regulisanih najvišim standardima u okviru javnog zdravstva.
- Građani zahtijevaju suštinske reforme u zdravstvenom sektoru. Za početak, treba se fokusirati na način finansiranja, izaći iz sistema punog finansiranja javnog zdravstva preko Fonda za zdrastveno osiguranje i pokrenuti proces finansiranja preko privatnih zdravstvenih fondova koji bi prikupljali sredstva iz dijela doprinosa za zdravstveno osiguranje od plata. Ovi novi akreditovani fondovi, na osnovu potpisanih ugovora sa zdravstvenim ustanovama, mogli bi da podignu kvalitet zdravstvenih usluga koje nudi javno zdravstvo, s obzirom na to da bi naplata zavisila od kvaliteta usluge i broja usluženih pacijenata. Zadovoljni pacijenti direktno će uticati na finansijski uspjeh zdravstvene ustanove, što će potom uticati na njezinu opremljenost i popunjenost – predlaže ekonomista Gacov.
Usluge namijenjene građanima zavise od dubine državnog novčanika; a, koliko god tresli budžet, on će jednostavno biti onoliko velik koliko se u njemu bude slivalo novca od poreza. I ne samo od poreza nego i od onoga što će se uzeti kao pozajmica od onoga ko ima viška novca i živi od pozajmljivanja. Time se širi i produbljuje velika rupa – nazvana javni dug.
Korona virus nije samo proširio bolest među pacijentima, već je povećao i rupu u dugu.
Dug je prestao da galopira
Državni dug RS Makedonije dana 31. oktobra 2021. iznosio je 5.989.600.000 eura, što je 51,1% bruto domaćeg proizvoda. Državni dug čini većinu javnog duga, koji osim državnog duga sadrži zajmove, kredite i zaduženja javnih preduzeća, agencija i fondova. Podaci o ukupnom javnom dugu za ovo razdoblje ne postoje. Posljednji javno dostupni podaci na stranicama Ministarstva finansija odnose se na kraj septembra 2021. godine i tada je iznos bio 6,951 milijarda eura, a državni dug bio je otprilike isti kao i krajem oktobra (5,987 milijardi eura). Iako manji za 1,5 miliona eura, državni dug i u oktobru i u septembru iznosio je 51,1% BDP-a. Javni dug u septembru iznosio je 59,3% BDP-a.
Smanjenje budžeta Ministarstva zdravlja
Za Upravu za elektronsko zdravstvo smanjuje se za 192.180 denara
Za Centar za tradicionalnu kinesku medicinu smanjuje se za 130.000 denara
Za Rekonstrukciju i dogradnju objekata JZU u RSM smanjuje se za 45.804.934 denara
Za Medicinsku opremu za potrebe JZU u RSM smanjuje se za 50.725.485 denara
Za opštu bolnicu Kičevo smanjuje se za 24.808.637 denara
Za ostale građevinske objekte smanjuje se za 1.000.000 denara
Za izgradnju novih kliničkih centara u Skoplju i Štipu smanjuje se za 52.000.000 denara
Za ambulante u ruralnim područjima smanjuje se za 325.000 denara
Za građevinske objekte smanjuje se za 175.000 denara
Za ispitivanje pojave bruceloze kod ljudi smanjuje se za 1.220.000 denara
Za preventivne mjere za prevenciju tuberkuloze kod stanovništva smanjuje se za 4.096.000 denara
Za zaštitu stanovništva od AIDS-a smanjuje se za 3.500.000 denara
Za rano otkrivanje malignih bolesti smanjuje se za 1.100.000 denara
Za zdravlje za sve smanjuje se za 1.000.000 denara
Za zdravstvenu zaštitu pacijenata liječenih dijalizom smanjuje se za 200.000 denara
Za bolničko liječenje bez naplate participacije za penzionere i druge određene socijalne kategorije smanjuje se za 21.592.264 denara
Za direkciju za radijacijsku sigurnost smanjuje se za 305.500 denara
Za podršku implementacije dekade i strategije koja se odnosi na Rome smanjuje se za 1.200.000 denara
Za agenciju za kvalitet i akreditaciju zdravstvenih ustanova smanjuje se za 39.000 denara
Ukupno smanjenje iznosi 209.414.000 denara (3.405.000 eura)
I letimičan pogled na ove tabele pokazuje kako je korona uticala na kretanje državnog i javnog duga. Amerikanci imaju izraz „skyrocket” ili „vrtoglavi rast”. Najveći izmjereni dug Makedonije zabilježen je u junu 2021, kada je javni dug iznosio 7,387 milijardi eura (63,1% BDP-a), a državni dug je bio 6,411 milijardi eura (54,7% BDP-a).
Za godinu i po dana (od toga 17 mjeseci u svjetskoj pandemiji, a 16 s proglašenom nacionalnom epidemijom) dug je eksplodirao i sa 4,457 milijardi eura državnog duga na početku 2020. do 1. jula ove godine popeo se na 6,411 milijardi eura. Prema statistici pandemije, rast je bio gotovo 2 milijarde eura (1,954 milijarde eura). Ukupni javni dug imao je sličan porast. U procentima BDP-a, za godinu i po pandemije, državni dug je skočio za 14,2%, dok je procentualni rast javnog duga bio niži, ali i dalje dvocifren.
Analiza Ministarstva finansija pokazuje da je vrhunac rasta finansijskog duga dosegnut i smanjuje se poslije juna, iako je još uvijek minimalan rast u prošlom oktobru izmjerenog državnog duga, koji je veći za 1,5 miliona eura u odnosu na prethodni septembar. Za isplatu rata duga korišćena je i prošle godine uzeta euro-obveznica u iznosu od 700 (umjesto planiranih 500) miliona eura.
Pad državnog duga od juna do kraja oktobra iznosio je 422 miliona eura i prvi put je tokom posljednjih mjeseci taj dug manji od izmjerenog državnog duga na kraju prve pandemijske 2020. godine. U toj godini dug je rastao zbog redovno planiranih kredita koji su takođe bili postavljeni visoko, ali i neplanski udvostručeni, zbog milimikronskog virusa koji je zaustavio ekonomiju.
- Maksimalni limit za neto zaduživanje (domaće i strano) po osnovu državnog duga u 2020. godini u iznosu od 400 miliona eura premašen je za 559,1 miliona eura i na kraju 2020. iznosi 959,1 miliona eura – stoji u godišnjem izvještaju o javnom dugu za 2020. godinu, koji je napravilo Ministarstvo finansija.
- Ekonomska kriza i povećani finansijski izdaci za potrebe zdravstvenog sektora zaoštrile su fiskalne mogućnosti makedonskog budžeta s jedne strane; a, s druge strane, dodatno zaduživanje čini se neozbiljnim, zbog moguće neusmjerene finansijske pomoći privrednim subjektima – objašnjava ekonomista Pavle Gacov, koji kaže da su, zbog pada BDP-a prošle godine, porezni prihodi ove 2021. iznenađujući. Preporučuje suzbijanje i oporezivanje sive ekonomije umjesto smanjenja poreza za sve.
– Smanjen je i broj turista, ali, kao što vidite, stolovi su prazni jer imamo mjere koje podrazumijevaju pokazivanje potvrde o vakcinaciji pri ulasku u ugostiteljske objekte. Korona nas je natjerala da preživljavamo, a stroge mjere donose manje gostiju i manju zaradu – rekao nam je Arijan Vejselovski.
- Naplata poreza u 2021. godini je bolja od planirane, ali opet zahvaljujući povećanoj naplati od registrovanih poreznih obveznika, a na račun neregistrovanih subjekata koji rade na crno i ništa ne doprinose državnom budžetu, iz kojeg, pak, za sebe koriste i traže ispunjavanja javnih potreba/usluga, koje dobijaju kao građani. S obzirom na to da se porezi plaćaju kroz režim samooporezivanja (porezni obveznici sami određuju poreski dug koji moraju da plate), važno je hoće li se u strukturi poreznih prihoda povećati naplata na osnovu kontrola nad registrovanim poreznim obveznicima, umjesto da se postepno uvode u zakonski sistem neregistrovani ekonomski subjekti – rekao je ekspert Pavle Gacov.
Novac koji će se prikupiti od poreza, u stvari, smanjuje potrebu za uzimanjem novih kredita i zajmova za popunjavanje budžetskih rupa. Takođe, prikupljeni porezi, kao i zajmovi/krediti, osim što su se koristili za državno finansiranje, u pandemiji su se počeli intenzivnije koristiti kao ekonomske mjere pomoći firmama i kompanijama koje su najviše osjetile ekonomski udar korona krize.
U ovu operaciju bila je uključena i Narodna banka, a najvažnija mjera za opstanak kompanija bilo je smanjenje osnove komercijalnim bankama za obaveznu rezervu u denarima, što se odnosilo na novoodobrene i restrukturisane kredite, koji su bili odobravani za djelatnosti najviše pogođene pandemijom. Mjera je bila namijenjena podsticanju nesmetane kreditne podrške banaka po povoljnim uslovima za najugroženije sektore.
NBRSM je, takođe, izmijenila regulativu da bi omogućila zamrzavanje kredita u roku od 6 mjeseci, uvela je privremeni moratorijum na isplatu dividende bankama i smanjila ključnu kamatnu stopu na dosad najniži nivo od 1,25%.
- Uspostavljanjem mjera NBRSM nastavljen je trend pada kamatnih stopa, pri čemu je od oktobra 2021. godine prosječna kamatna stopa na ukupne kredite smanjena na istorijski najniži nivo od 4,45%, a pad je postepen, ali i kontinuiran, od izbijanja pandemije nadalje. Istovremeno, kreditna podrška tokom čitave krize nije se usporavala, već se ubrzavala i od oktobra ove godine godišnji rast kreditiranja iznosio je 6,7%, uz doprinos oba sektora, iako je bio izraženiji u sektoru „domaćinstva”. Poslije regulatornih olakšica za privremeno neplaćanje kredita u prvom razdoblju oko 44 posto ukupnog redovnog kreditnog portfolija u našoj zemlji činili su krediti s olakšanim rokovima otplate, što je više nego u EU – odgovorila je Narodna banka.
Lokalni nivo - problemi i rješenja kao i na državnom
Pandemiju u Makedoniji prekinula su dva izborna ciklusa. Zbog dosadašnje zloupotrebe državnog i budžetskog novca, izbori u Makedoniji utiču na ekonomsku aktivnost, a time i na naplatu poreza koji bi trebalo da se koristi za usluge građanima.
Dok traje izborni ciklus, novčani krug biva još više oštećen. Pojednostavljeno rečeno, Izborni zakon ne dopušta korišćenje budžetskog novca u izborne svrhe i promociju predstavnika i funkcionera koji bi trebalo da se brinuo o budžetu, bilo na državnom ili na lokalnom nivou. Osim toga, zaustavljaju se neke normalne procedure i nadležnosti državnih i opštinskih organa.
Jedan od rijetkih gradonačelnika koji je uspio opstati na poziciji koju je imao i prije lokalnih oktobarskih izbora ispričao nam je takav primjer. Zvonko Pekevski je gradonačelnik Berova i kaže da je korona smanjila opštinske aktivnosti sakupljanja poreza i davanja usluga građanima. Ali izbori su otkazani zbog strogih izbornih pravila.
- Moram da priznam da će se sada prihodi povećati, posebno u dijelu legalizacije bespravnih objekata, što je bilo zakočeno, posebno u vrijeme dva posljednja izborna procesa. Ubrzava se proces donošenja odluka za traženje rješenja za legalizaciju, a time se i prikuplja više sredstava koja se koriste za potrebe građana, poput donošenja urbanističkih planova ili urbanističkog planiranja opštine. Opština Berovo je imala dovoljno sredstava za redovno servisiranje građana, a dio toga su bili i transferi koji su dolazili iz centralne vlasti. Prihodi su na planiranom nivou, posebno kad je riječ o naplaćenim porezima, ali su troškovi povećani. Ipak, zbog mjera i uslova, opštinska administracija je dugo radila u smjenama ili s pola predviđenih kapaciteta – rekao nam je Pekevski.
Realnost i krpljenje je primjetno posebno u manjim gradovima i opštinama kao što je Berovo. Opština će kreativnim rješenjima pokušati da spasi budžet i da spašava stanovnike koji budu plaćali poreze.
- Plan nam je da smanjimo poreznu osnovicu za porez na promet građevinskog zemljišta, na primjer u centralnom području Berova je najskuplja cijena, odnosno porezna osnovica, i smatramo da kvadrat zemljišta tamo vrijedi 25 eura. Predviđeno je da se to smanji na 22 eura po kvadratnom metru. Omogućićemo tako veći protok i prodaju zemljišta, smanjiće se porezni priliv, ali će to osjetiti i građani koji prodaju i oni koji kupuju. S druge strane, u slučaju eksproprijacije zemljišta, i opština će plaćati nižu cijenu – objašnjava gradonačelnik Pekevski ovaj prošireni porezno-servisni krug na opštinskom nivou, koji omogućava opstanak u najtežim trenucima.
Istom riječju „opstanak” mladi Arijan Vejselovski opisao je vrijeme korone. Arijan je mladi ugostitelj u skopskoj čaršiji, gdje se više ne mogu čuti raznovrsni strani jezici brojnih turista kao nekad.
– Smanjen je i broj turista, ali, kao što vidite, stolovi su prazni jer imamo mjere koje podrazumijevaju pokazivanje potvrde o vakcinaciji pri ulasku u ugostiteljske objekte. Korona nas je natjerala da preživljavamo, a stroge mjere donose manje gostiju i manju zaradu – rekao nam je Arijan Vejselovski.
Krug novčanog ciklusa i ekonomije mora da bude kompletiran da bi bio funkcionalan: trošenje novca, prikupljanje poreza i pružanje usluga građanima. Ali taj je krug prekinut i krpljen je zajmovima i kreditima.
- S obzirom da ekonomija, uključujući i njen fiskalni dio, funkcioniše kao sistem vezanih sudova, potrebni su uspješni proboji na desetak tačaka kao uslov za opšte povećanje efikasnosti sistema. Digitalizacija (gdje god je to moguće), snažna borba protiv sive ekonomije, demonetizacija, registracija i pokriće neregistrovanih subjekata… Samo na taj način će se povećati količina prikupljenih javnih prihoda, na osnovu koncepta porezne pravednosti. U suprotnom, rezervna opcija je povećanje poreznog opterećenja za već registrovane subjekte (treba vraćati kredite), a treća opcija je vraćanje izvornih budžetskih postulata, prvo planiranje javnih prihoda, a zatim utvrđivanje javnih rashoda, ali samo u okviru planiranih prihoda, pa onda i ostavljanje dijela prihoda za razduživanje. Na redu je država da pokaže da zna kako I, što je još važnije: da može – objašnjava ekspert za poreska pitanja Pavle Gacov.
Pandemija još nije gotova, energija postaje sve skuplja, inflacija se zahuktava – i znanje, ali i mogućnosti države moraće da budu na odgovarajućem nivou kako bi se izbjegao još jedan vrtoglavi rast duga, odnosno jedna nova brza raketa na finansijskom nebu.
(Ovaj tekst je izrađen kao zajednički projekat Vijesti.me iz Crne Gore i lista Koha iz Makedonije.)
Bonus video:
