Većina diskusija u Vašingtonu o pristupu administracije Donalda Trampa globalnim pitanjima odnosi se na Ukrajinu, Kinu, Bliski istok i, u posljednje vrijeme, Grenland. Vrlo malo se govori o zapadnom Balkanu. Ipak, pomaci u američkoj spoljnoj politici u tom regionu mogli bi poremetiti krhki status kvo koji tamo vlada. Sadašnje stanje stvari na zapadnom Balkanu i delikatna geopolitička ravnoteža spriječili su da Bosna i Hercegovina ponovo sklizne u građanski rat, dok je sukob Srbije i Kosova zamrznut u posljednjih 26 godina.
Srpski nacionalisti, naročito, polažu nade u povratak Donalda Trampa u Bijelu kuću. Oni su optimisti da će njegova administracija uskladiti Vašington bliže sa Beogradom i Republikom Srpskom.
Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić i predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik žele da se Sjedinjene Američke Države (SAD) suprotstave drugim zapadnim vladama i institucijama koje snažno podržavaju nezavisnost Kosova i centralizovanu strukturu Bosne i Hercegovine (BiH), kako je to utvrđeno Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995. u kojem su posredovale SAD, a koji je rigidno podijelio ratom razrušenu zemlju na dva glavna entiteta - Republiku Srpsku i Federaciju BiH, a objema rukovodi centralna vlada koja ima rotirajuće predsjedništvo među tri glavne zajednice: Bošnjacima, Hrvatima i Srbima.
U ime odbrane srpskih interesa i promovisanja cilja srpskog ujedinjenja, Dodik godinama potkopava Dejtonski sporazum opstruirajući državne institucije BiH kroz različite akcije koje SAD i druge zapadne vlade smatraju opasnim i destabilizujućim.
U praktičnom smislu, to bi značilo ublažavanje američkih ograničenja prema proruskim Srbima koji teže srpskom ujedinjenju i protive se sankcijama Moskvi. Ova ograničenja i pritisci obuhvataju sankcije protiv Dodika i ultranacionalista, uključujući srpskog potpredsjednika Aleksandra Vulina, koji je prethodno bio na čelu Bezbjednosno-informativne agencije Srbije i poznat je po vezama sa Moskvom i proganjanju oponenata rukog predsjednika Vladimira Putina u zajednici ruskih emigranata u Srbiji.
Pored toga, prethodna američka administracija je nedavno uvela sankcije NIS-u, srpskoj naftnoj i gasnoj kompaniji koja je većinski u vlasništvu Gasproma. Nije teško zamisliti da bi Tramp mogao ublažiti pritisak na Srbiju zbog njenog odnosa sa Rusijom, dok bi ćutao o pitanjima ljudskih prava u Srbiji.
Srbi koji vjeruju u “Veliku Srbiju” polažu prava na teritorije u bivšoj Jugoslaviji i na drugim mjestima van današnjih granica Srbije. Tokom 1990-ih, težnja tadašnjeg srpskog lidera Slobodana Miloševića za Velikom Srbijom bila je jedan od glavnih faktora u ratovima koji su rasparčali region.
Iako je Vučić rekao da njegova vlada nema interes za prekrajanje međunarodnih granica, mnogi susjedi Srbije sumnjaju da Beograd strpljivo vidi ostvarenje Velike Srbije kao dugoročniji cilj. Deklaracija na 13 strana - koju su usvojili Srbija i Republika Srpska u junu 2024. godine - izlaže viziju srpske dominacije koja bi djelove Kosova vratila pod kontrolu Beograda i narušila suverenitet BiH.
Vučić i Dodik žele da se SAD suprotstave drugim zapadnim vladama i institucijama koje snažno podržavaju nezavisnost Kosova i centralizovanu strukturu BiH
Odmah nakon Trampove izborne pobjede prošlog novembra, Vučić je imao “vrlo srdačan” telefonski razgovor sa njim, pozvao ga u Beograd, i pohvalio ga što zna “mnogo stvari o Srbiji”, naglasivši da je Trampov rejting u Srbiji viši nego u bilo kojoj drugoj evropskoj zemlji.
Ričard Grenel, specijalni predsjednički izaslanik za pregovore o miru između Srbije i Kosova od 2019. do 2021. godine, bio je ključna figura u održavanju prijateljskih odnosa između Vašingtona i Beograda tokom Trampovog prvog mandata. Tokom predsjedništva Džoa Bajdena, Grenel je nekoliko puta posjetio Beograd. Grenel je 2023. odlikovan Ordenom srpske zastave, a Vučić ga je pohvalio što je “svjedočio istini o događajima na Kosovu i drugim mjestima u regionu”.
Bez obzira na Grenelovu ulogu u Trampovoj drugoj administraciji, Kosovo vjerovatno ima razloga za zabrinutost u vezi sa Trampom 2.0. SAD su priznale nezavisnost Kosova 2008. godine, a danas to čini većina članica Ujedinjenih nacija (UN) - uključujući ogromnu većinu evropskih zemalja. Međutim, Srbija, Rusija, Kina i duga lista uglavnom nezapadnih zemalja priznaju Kosovo kao dio Srbije.
Zbog pozicija Rusije i Kine u Savjetu bezbjednosti UN, praktično je izvjesno da UN neće formalno priznati nezavisnost Kosova. Tramp je ranije prijetio povlačenjem američkih vojnika iz KFOR-a, mirovne misije pod vođstvom NATO-a, što je alarmiralo zvaničnike u Prištini.
Međutim, čak i ako Tramp sprovede ovu prijetnju, to ne bi nužno predstavljalo egzistencijalnu krizu za Kosovo. KFOR bi trebalo da bude u mogućnosti da nastavi sa svojim operacijama u slučaju povlačenja SAD-a, uglavnom zato što je Priština pripremila scenario za ovu mogućnost jačanjem odnosa sa Turskom u posljednjim godinama.
Nakon nasilja koje je izbilo između KFOR-a i Srbije u maju 2023. Ankara je poslala bataljon komandosa na Kosovo. Turci su takođe prodali “bajraktar” dronove Prištini. Krajem 2024. Korporacija mašinske i hemijske industrije (turska državna vojna kompanija) i Kosovo su potpisali sporazum o izgradnji fabrike za proizvodnju municije na Kosovu.
Dodik je krajem 2023. izjavio da bi Trampova pobjeda na izborima 2024. godine predstavljala “bolju geopolitičku situaciju za Republiku Srpsku” i da bi u takvim okolnostima proglasio nezavisnost srpskog entiteta. Nakon Trampove pobjede, Dodik je izjavio da je to “pobjeda” i za Republiku Srpsku, a nosio je MAGA kapu ispred svoje predsjedničke palate. Banjaluka održava dobre odnose sa Moskvom, koja koristi napetu situaciju u Bosni u svoju korist, posmatrajući Republiku Srpsku kao “balkansko Pridnjestrovlje” - što je aluzija na dio Moldavije kojim dominira Rusija.
Takođe, proruska enklava unutar Bosne drži NATO i Evropsku uniju u stanju zabrinutosti zbog nestabilnosti na Zapadnom Balkanu - što je taktika koju Kremlj uvijek može iskoristiti da skrene pažnju sa Ukrajine - i stvara problem koji sprečava Bosnu da se pridruži NATO-u.
Istovremeno, zapadne sankcije Dodiku su približile Republiku Srpsku Kini. RS i Kina su 2016. potpisale sporazum o saradnji koji je formalizovao njihove veze, a Kina je godinama ulagala u infrastrukturne projekte i elektrane širom enklave bosanskih Srba.
Rusija koristi napetu situaciju u BiH u svoju korist, posmatrajući Republiku Srpsku kao “balkansko Pridnjestrovlje”
Vašington i London su uveli sankcije Dodiku zbog korupcije i postupaka koji ugrožavaju krhku ravnotežu u Bosni. SAD, pod predsjednikom Barakom Obamom, prve su uvele sankcije prokremaljskom lideru bosanskih Srba u januaru 2017. godine zbog nepoštovanja odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine. Dodik se nada da će Tramp ublažiti pritisak SAD-a na njega, dajući mu odriješene ruke da opstruira Dejtonski sporazum.
Donosioci odluka u Banjaluci su optimisti da bi Vašington mogao da se distancira od većine članica EU i NATO koje očuvanje Dejtonskog sporazuma vide kao ključ stabilnosti i bezbjednosti u jugoistočnoj Evropi i umjesto toga uskladiti svoju politiku sa Mađarskom u vezi sa Zapadnim Balkanom. Mađarski premijer Viktor Orban, koji ima bliske odnose sa Vučićem, Dodikom i Putinom, učinio je Mađarsku najnaklonjenijom zemljom EU kada je riječ o okončanju zapadnog pritiska na Dodika. Orban, Vučić i Dodik uspostavili su trojno bratstvo, a neki predviđaju da će Tramp postati četvrta ličnost u tom savezu.
Ako moćnik bosanskih Srba uspije da ubijedi Vašington da ukine sankcije, “sigurno će biti ohrabren da nastavi sa svojom agendom”, rekao je Vladimir Trapara, viši istraživač na beogradskom Institutu za međunarodnu politiku i ekonomiju. Iako Dodik možda govori o separatizmu kako bi okupio svoje pristalice u RS, malo je vjerovatno da bi ikada napravio tako hrabar potez s obzirom na različite praktične okolnosti, uključujući rizike od novog rata na Balkanu.
Trapara je napravio razliku između Dodikove populističke agende i njegovih “pravih političkih ciljeva”. Lider bosanskih Srba je sklon da igra na kartu separatizma kako bi dobio podršku od srpskih nacionalista kada mu to politički odgovara, a zatim se fokusira na administrativna pitanja kada emocije nisu toliko napete.
Poznat po svom transakcionom pristupu spoljnoj politici, Tramp će vjerovatno nastojati da postigne velike diplomatske i poslovne ugovore na zapadnom Balkanu. Poslovni poduhvati porodice Tramp u Srbiji uključuju Affinity Partners (investicionu firmu njegovog zeta Džareda Kušnera) koja je dobila dozvolu na 99 godina za izgradnju luksuznog hotela u Beogradu na mjestu koje je NATO bombardovao 1999. godine, kao i ulaganja od oko milijardu dolara u luksuzne hotele i vile na obali Albanije.
Orban, Vučić i Dodik uspostavili su trojno bratstvo, a neki predviđaju da će Tramp postati četvrta ličnost u tom savezu
Takvi poslovni interesi mogli bi igrati ulogu u pristupu Trampove administracije ovom regionu, potencijalno komplikujući situaciju, s obzirom na to da interesi u Albaniji mogu biti u suprotnosti sa politikom koja sve više favorizuje Beograd. Uostalom, Tramp je poznat po donošenju spoljnopolitičkih odluka na osnovu onoga ko ponudi najviše i kroz lične veze, a ne putem tradicionalnih institucija.
Što se tiče teritorijalnog integriteta Bosne, vlasti u Banjaluci izgleda vjeruju da bi Trampova administracija mogla staviti mehanizme sprovođenja Dejtonskog sporazuma u drugi plan. Trampov opšti nedostatak interesa za takozvane transatlantske vrijednosti, u kombinaciji s njegovim dobrim odnosima s Orbanom i Vučićem, mogao bi podstaći donosioce odluka u RS da polažu velike nade u Trampa 2.0.
“Iako Beograd možda ne sprovodi otvoreno teritorijalne ambicije, Trampov transakcioni pristup spoljnoj politici mogao bi pružiti prilike za suptilno guranje nacionalističkih ciljeva”, rekao je Petar Milutinović, saradnik beogradskog Instituta za evropske studije. “Posebno bi Dodik mogao iskoristiti percipirano povlačenje SAD-a kako bi pojačao pozive na nezavisnost RS”.
Međutim, stvari bi mogle ispasti drugačije - i pretpostavke da je Trampov transakcioni pristup spoljnoj politici neizbježno pozitivan za Srbiju su previše pojednostavljene. Albanija i Kosovo ulažu novac u lobiranje u Sjedinjenim Državama kako bi unaprijedili svoje interese, što uključuje ubjeđivanje Vašingtona da zagovara nezavisnost Kosova, jačanje saveza između Albanije i SAD-a i održavanje pritiska na Beograd.
Mogla bi postojati i uloga za turskog predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana, s obzirom na bliske odnose Ankare sa Sarajevom, Tiranom i Prištinom.
“Dobri odnosi između Erdogana i Trampa, ako se mudro iskoriste, imaju potencijal da poboljšaju veze Sjedinjenih Država sa Bošnjacima i Albancima, koji su trenutno prilično disfunkcionalni”, objasnio je Jahja Muhasilović, geopolitički analitičar i vanredni profesor na Internacionalnom univerzitetu u Sarajevu.
Ako Tramp uspije, kako je obećao, da zamrzne rat između Rusije i Ukrajine, pri čemu bi djelovi ukrajinske teritorije ostali pod ruskom kontrolom, posljedice će se osjetiti širom Evrope. Takav diplomatski sporazum o Ukrajini mogao bi učiniti da Zapad djeluje slabo, naročito ako bude praćen ukidanjem nekih sankcija protiv Rusije. Proruski srpski nacionalisti mogli bi takav scenario da protumače kao “pobjedu moskovske strategije”, što bi pojačalo njihovu antizapadnu retoriku i pozive na regionalnu reorganizaciju, poput težnji za secesijom RS ili potkopavanjem suvereniteta Kosova, rekao je Milutinović.
Dejan Šajinović, bosanski kolumnista i urednik “Nezavisnih novina”, kazao je da se Beograd osjeća najudobnije kada u regionu postoji ravnoteža uticaja, pri čemu i članice NATO-a i Rusija prave određene ustupke Srbiji. “Kada bilo koja strana stekne veću moć, ravnoteža se narušava, a to obično znači neku vrstu nestabilnosti na Balkanu”, rekao je.
Trampova nepredvidivost ukazuje na to da bi optimizam Dodika i drugih Srba mogao biti neosnovan. Istovremeno, kontinuirani ruski uticaj u jugoistočnoj Evropi ograničiće sposobnost Beograda i Banjaluke da se približe Vašingtonu. Povratkom Trampa u Bijelu kuću, srpski nacionalisti bi, stoga, trebalo pažljivo da razmisle o onome što priželjkuju.
Autor je izvršni direktor i osnivač Gulf State Analytics
Članak je objavljen u časopisu “Forin polisi”
Priredila: A.Š.
Bonus video:
