Ruska invazija na Ukrajinu zadala je udarac njenoj vojsci i razorila ekonomiju. Sada su se na udaru našli i ruski špijuni. Austrija, koja je godinama bila centar ruske špijunaže, 7. aprila je postala posljednja u nizu država koje su protjerale osumnjičene ruske obavještajce, nakon čega je ukupni broj ruskih zvaničnika koji su protjerani iz Amerike i Evrope od početka rata premašio 400. Masovna protjerivanja, najveća u istoriji, vjerovatno će imati dugotrajne posljedice na obavještajne službe Vladimira Putina i njihovu sposobnost da špijuniraju i da podrivaju u Evropi.
Mada su Amerika i Bugarska obje izbacile po 12 Rusa u prvoj nedjelji rata, nova runda protjerivanja počela je sa Slovačkom i Bugarskom sredinom marta nakon čega su uslijedile Poljska i baltičke države 23. marta, a zatim i niz drugih, uključujući i 75 protjeranih Rusa iz Francuske i Njemačke 4. aprila. Devet država, i Evropska unija, poslale su 5. aprila kući preko 150 Rusa. Većina su navodni špijuni, mada ne svi - Litvanija izbacuje ruskog ambasadora. Druge države pripremaju nova protjerivanja.
Protjerivanje špijuna u ovim razmjerima je bez presedana. To je više nego dvostruko u odnosu na broj iz 2018, kada je 28 zapadnih država protjeralo 153 osumnjičena špijuna kao odgovor na ruski pokušaj ubistva Sergeja Skripalja, bivšeg ruskog obavještajnog zvaničnika koji je radio za Britaniju, u Solzberiju u Engleskoj.
Ukupni broj ruskih zvaničnika koji su protjerani iz Amerike i Evrope od početka rata u Ukrajini premašio 400
Najnovina protjerivanja su “izuzetna” i “davno je trebalo da se dese” kazao je Mark Polimeropulos, koji je predvodio CIA operacije u Evropi i Evroaziji do 2019. “Evropa je bila njihovo istorijsko igralište, a njihovo diplomatsko osoblje je oduvijek pakleno veliko u većini ovih mjesta”. Polimeropulos kaže da su na njegovom posljednjem radnom mjestu “uvijek smatrali Evropu ključnim borbenim poljem protiv Rusa”.
Neposredni cilj protjerivanja jeste kažnjavanje Rusije zbog njene invazije na Ukrajinu. Zvaničnici iz FSB-a, ruske bezbjednosne službe, i GRU-a, vojne obavještajne agencije koja stoji iza napada na Skripalja, odigrale su ključnu ulogu u planiranju i vođenju rata. Cilj je takođe da se oteža Rusiji da nastavi sa ključnim djelovanjem njene obavještajne službe: krađom tajni”.
Rusko obavještajno prisustvo u nekim evropskim zemljama je postalo toliko veliko da je lokalnim bezbjednosnim službama sve teže da vode evidenciju o sumnjivim i dokazanim špijunima. Prošle godine jedan njemački špijunski šef je kazao da je ruska špijunaža na istom nivou kao tokom Hladnog rata. Prije novih protjerivanja, procjenjuje se da je u ambasadama i konzulatima u Evropi bili skoro 1000 neprijavljenih ruskih obavještajaca.
Međutim, špijunaža nije jedini problem. Uklanjanje obavještajaca takođe pomaže Evropi da se zaštiti od ruskih sabotaža i subverzija. Novi talas protjerivanja, na neki način, vuče korijene iz prošle godine. U aprilu 2021. godine, Češka Republika je optužila GRU za bombaški napad na skladište oružja u toj zemlji. Protjerala je 81 ruskog diplomatu (to je jedan od razloga zašto je ovog puta protjerano manje), Amerika još deset a druge evropske države 14.
Ta epizoda, i druge slične njoj, dovele su do opsežne NATO provjere ruskih rezidentura (ili stanica, kako ih nazivaju u Britaniji i Americi) u zapadnim ambasadama i njihovih aktivnosti. Utvrđeno je da u ambasadama djeluje veliki broj neprijavljenih obavještajnih agenata iz tri agencije: GRU, FSB i SVR, ruske inostrane obavještajne službe iz koje dolazi većina špijuna u diplomatskim misijama u inostranstvu. U oktobru prošle godine NATO je izbacio osam navodnih špijuna iz ruske misije u Briselu, usljed čega je Rusija zauzvrat zatvorila svoju kancelariju i protjerala NATO iz Moskve.
Rusko obavještajno prisustvo u nekim evropskim zemljama je postalo toliko veliko da su lokalne bezbjednosne službe sve teže vodile evidenciju o sumnjivim i dokazanim špijunima
Svrha protjerivanja ruskih zvaničnika iz Evrope nije samo da ih spriječi da sprovode nepoželjne aktivnosti. Cilj je takođe da ih spriječi da pomažu i podstrekuju druge. GRU agenti koji su otrovali Skripalja i sproveli bombaški napad u Bugarskoj nijesu se pretvarali da su diplomate u Londonu ili Sofiji; oni su poslati iz Moskve kao agenti bez službenog pokrića. Ubice su stigle pretvarajući se da su turisti u posjeti katedrali u Solzberiju. Takva vrsta tajne akcije često se oslanja na podršku lokalnih ambasada, poput upotrebe diplomatske kase za transfer nezakonitog materijala preko granice.
Razumna je težnja da se ovakve stvari otežaju, ali i to ima svoju cijenu jer Rusija uzvraća istom mjerom. Nakon protjerivanja zbog slučaja Skripalj, Rusija je izbacila 189 zapadnih zvaničnika.
Jedan od rezultata toga je da prave diplomate - koje su neizostavno dio egzodusa - imaju manje mogućnosti da angažuju obične Rise i to u vrijeme kada državna propaganda postaje sve sumanutija. Zbog toga su ministarstva inostranih poslova često manje sklona protjerivanjima od bezbjednosnih zvaničnika.
Na udaru je takođe i broj zapadnih špijuna u Moskvi. U praksi to bi moglo biti manji problem nego što izgleda. Na svom domaćem terenu, ruske bezbjednosne službe imaju na raspolaganju više resursa i ovlašćenja da prate zapadne obavještajne službenike koji se nalaze u ambasadama u Moskvi nego obrnuto - oficir GRU-a može lakše da se kreće i upoznaje ljude u Berlinu nego oficir CIA u glavnom gradu Rusije.
Niti je protjerivanje trajno rješenje. Rusija praktikuje da šalje nove špijune koji će zamijeniti one koji su otišli, zbog čega zapadne kontraobavještajne službe moraju da počnu od nule i utvrde koji je od nižih prvih sekretara novi špijun. Pojedini zapadni zvaničnici kažu da im je cilj da se pobrinu da ruske ambasade u Evropi nijesu veće od njihovih zapadnih ekvivalenata u Moskvi - što je princip na kojem je prošle godine insistirala Češka Republika. To zahtijeva konstanto odbijanje viza i vrijednu razmjenu informacija među saveznicima kako službenik protjeran iz jedne zemlje ne bi bio poslat u drugu.
Manje ruskih špijuna u Njujorku, Londonu ili Parizu znači i manje potencijalnih dvostrukih agenata. Ipak, ostalo ih je još dosta. Zapadni špijuni u sadašnjim okolnostima mogu među njima naći dobar ulov. Upravo je sovjetska invazija na Čehoslovačku 1968. razočarala Olega Kalugina, KGB generala, Olega Gordijevskog, KGB agenta u Londonu i Vasilija Mitrokina, KGB arhivara. Posljednja dvojica su postali spektakularno uspješni agenti za MI6, dok je Kalugin postao disident i preselio se u Ameriku. Rat u Ukrajini, daleko krvaviji od gušenja Praškog proljeća, mogao bi imati sličan uticaj na neke od njihovih nasljednika u GRU, SVR i FSB.
”Mnogi od onih koji ovdje rade u potpunosti su svjesni da je Rusija ponižena u ovom užasnom ratu zbog potpunog pristupa informacijama”, kazao je Džonatan Haslam, istoričar ruskih obavještajnih službi, i “možete zaključiti da se po povratku u domovinu režim ne može pouzdati u njih”.
U Moskvi djeluje da ima previranja u višim krugovima unutar FSB nakon što ih je Putin optužio za ratni debakl i pružanje nepouzdanih informacija. Ruski špijuni raspoređeni u inostranstvu, i njihove porodice, takođe se naviknu na život u zapadnim prijestonicama. Povratak u sve totalitarniju Moskvu nije privlačan. “Nadam se da svi oni dobijaju telefonski poziv od lokalne bezbjednosne službe, da ih presrijeću na ulici ili posjećuju radi razgovora”, kazao je Polimeropulos. “Saveznici treba da stignu do njih prije nego odu”.
Prevela: N. Bogetić
Bonus video:
