Rusija je juče obustavila snabdijevanje gasom Bugarske i Poljske zbog njihovog odbijanja da plaćaju u rubljama i direktno udarila na evropske ekonomije u do sada najsnažnijem odgovoru na međunarodne sankcije zbog rata u Ukrajini. Time su planovi za smanjenje i potom okončanje zavisnosti Evrope od Rusije kao dobavljača nafte i gasa postali još hitniji.
Potez Moskve, koji su evropski lideri osudili kao "ucjenu", događa se u trenutku kada se evropske zemlje pridružuju Sjedinjenim Državama i povećavaju isporuku oružja u naporu da pomognu Ukrajini da odbije novi ruski napad na istoku zemlje.
Portparol Kremlja Dmitrij Peskov je kazao da je Rusija pouzdan snabdjevač energijom i odbacio kritike da se radi o ucjeni.
Poljski predsjednik Andžej Duda kazao je da taj potez predstavlja kršenje "osnovnih pravnih principa". Bugarski ministar za energetiku Aleksandar Nikolov kazao je da se gas koristi kao "političko i ekonomsko oružje".
Ruski državni energetski gigant "Gasprom" je saopštio da prekida snabdijevanje Poljske i Bugarske jer odbijaju da plaćaju Rusiji u rubljama, kako je tražio predsjednik Vladimir Putin.
Evropski lideri kažu da ugovori o prirodnom gasu predviđaju plaćanje u eurima i dolarima i da se to ne može odjednom promijeniti s jedne strane.
Poljska i Bugarska su bivši sateliti Moskve iz vremena Sovjetskog Saveza koje su nakon toga ušle u EU i NATO. Poljska je jedan od najglasnijih protivnika Kremlja zbog rata u Ukrajini.
Bugarska je dugo imala prisnije odnose sa Rusijom, ali je premijer Kiril Petkov, borac protiv korupcije koji je preuzeo dužnost prošle godine, osudio invaziju na Ukrajinu.
Prekid snabdijevanja događa se u trenutku kada vrijeme postaje toplije i potreba za gasom radi grijanja se smanjuje, stoga je malo vjerovatno da će odmah doći do prekida snabdijevanja potrošača.
Poljska je preduzela dugoročne korake da se zaštiti od prekida, izgradnjom terminala za uvoz tečnog gasa koji stiže brodom, i planirala je da svakako otkaže ugovor sa Gaspromom krajem godine. Bugarska kaže da zasada ima dovoljno gasa, a takođe traži alternativne snabdjevače iz Grčke i Turske.
Za razliku od mnogih evropskih susjeda, ove dvije zemlje koriste više ugalj nego gas za proizvodnju energije. Kompanije koje se bave proizvodnjom u obijema zemljama su saopštile da još ne očekuju probleme. Međutim, ukoliko se prekid u snabdijevanju nastavi mjesecima i proširi na druge zemlje, to bi izazvalo haos za kontinent koji se oslanja na velike količine jeftinog ruskog gasa za grijanje domaćinstava, rad fabrika i proizvodnju struje.
Putin je upozorio na mogućnost ukidanja gasa ako države ne budu plaćale energente u rubljama. Međutim, Rusija je takođe zavisna od prodaje nafte i gasa za finansiranje vlade pošto sankcije pritiskaju njen finansijski sistem.
Novi ruski sistem za plaćanje gasa, koji podrazumijeva otvaranje računa u trećoj po velični ruskoj Gasprombanci, gdje se uplate u eurima i dolarima konvertuju u rublje, nudi manevarski prostor, zahvaljujući kojem bi pojedine zemlje mogle nastaviti da kupuju ruski gas.
Evropska komisija je u obavještenju prošle nedjelje navela da ako kupci ruskog gasa potvrde da je plaćanje završeno pošto uplate eure, umjesto kasnije kada su euri konvertovani u rublje, to neće biti kršenje sankcija. Njemačka, Austrija i Mađarska su među državama koje idu tim putem.
Deset evropskih kompanija je već otvorilo račune u Gasprombanci, što je neophodno za ispunjavanje ruskih zahtjeva za plaćanje, a četiri evropska kupca gasa su već zalihe platili u rubljama, prenio je Blumberg.
Predsjednica Evropske komisije Ursula fon der Lajen je rekla juče da plaćanje u rubljama predstavlja kršenje sankcija EU i da kompanije koje imaju ugovore "ne bi trebalo da se povinuju zahtjevima Rusije". Dodala je da je prekid snabdijevanja "još jedan pokušaj Rusije da koristi gas kao sredstvo ucjene".
Ruski energetski izvoz odvijao se uglavnom nesmetano od kada je rat počeo, što se smatra glavnom rupom u sankcijama koje su u drugim oblastima odsjekle Moskvu od većeg dijela globalne trgovine i navele neke kompanije da prekinu poslovanje u Rusiji.
Poljska dobija ruski gas preko gasovoda Jamal-Evropa, sa velikih ruskih polja gasa na dalekom arktičkom sjeveru, koji se nastavlja na zapad u cilju snabdijevanja Njemačke i drugih evropskih država. Bugarska se snabdijeva preko gasovoda koji prolaze kroz Tursku.
Kijev već duže vrijeme poziva Evropu da prestane da finansira ratne napore tako što će prekinuti uvoz koji Rusiji donosi stotine miliona dolara dnevno. Njemačka, najveći kupac ruskih energenata, saopštila je da se nada da će u roku od nekoliko dana prekinuti da uvozi rusku naftu, ali je prekid uvoza gasa ocijenila kao daleko veći izazov.
Koja je Putinova namjera?
S obzirom na to da su Putinova meta "neprijateljske zemlje", potez Rusije se može smatrati odmazdom za sankcije.
Ekonomski motivi zahtijevanja isplate u rubljama nisu jasni jer "Gasprom" već mora 80 odsto prihoda od izvoza da konvertuje u rublje, tako da bi korist za rusku valutu mogla biti minimalna. Jedan od motiva bi mogao biti politički, da pokaže domaćoj javnosti da Putin može da diktira uslove za izvoz gasa. A zahtjevom da se isplata odvija preko Gasprombanke, taj potez bi mogao obeshrabriti dodatne sankcije protiv nje.
Ako Putin traži izgovor da kazni zemlje koje podržavaju Ukrajinu, to bi moglo da posluži tom cilju. Rusija i dalje istim gasovodom šalje gas Mađarskoj, čiji je premijer Viktor Orban pristao na Putinove uslove plaćanja.
Simone Taljapjetra, ekspert za energetiku i viši saradnik u Institutu "Brojgel" u Briselu, rekao je da Rusija koristi strategiju zavadi pa vladaj i da je zato potreban koordinisani odgovor 27-članog bloka.
Iz koordinisanih sankcije SAD i EU izuzeto je plaćanje nafte i gasa. To je ustupak Bijele kuće evropskim saveznicima, koji su puno više zavisni od ruskih energenata.
Rusija je između 2011. i 2020. u prosjeku dobijala 43 odsto godišnjih državnih prihoda od prodaje nafte i gasa između 2011. i 2020. godine, prema podacima američke Uprave za energetske informacije.
Odluka Rusije da prije rata smanji prodaju gasa mimo dugoročnih ugovora, što je doprinijelo zimskoj krizi koja je povećala cijene, pokazala je koliko je Evropa ranjiva zbog zavisnosti od ruskih energenata. Rat je podstakao na preispitivanje višedecenijske energetske politike u kojoj je jeftini gas iz Rusije bio potpora evropskoj ekonomiji.
Međutim, ukidanje isporuka prirodnog gasa Evropi šteti i Rusiji.
Kada je u pitanju nafta, Rusija bi je u teoriji mogla prevoziti tankerom u druge djelove svijeta, na primjer u Indiju i Kinu, kojima su energenti prijeko potrebni.
Sa gasom je, međutim, drugačija situacija. Sistem gasovoda od velikih nalazišta na sjevernom ruskom poluostrvu Jamal do Evrope ne povezuje se sa gasovodom koji vodi ka Kini. A Rusija ima samo ograničene mogućnosti za izvoz tečnog gasa brodovima.
Da li bi Evropa mogla preživjeti potpuni prekid isporuke gasa?
Ekonomija Evrope bi se mučila bez ruskog prirodnog gasa, iako bi uticaj varirao u zavisnosti od toga u kojoj mjeri ga države koriste. Procjene ekonomista uveliko variraju kada je u pitanju gubitak rasta evropske ekonomije kao cjeline. Analitičari agencije Mudi naveli su u nedavnoj studiji da bi totalno ukidanje isporuka gasa i nafte gurnulo Evropu u recesiju.
Centralna banka Njemačke, koja je uveliko zavisna od ruskih energenata, saopštila je da bi potpuni prekid mogao značiti pad BDP od pet procentnih poena i porast inflacije.
Inflacija je već rekordno porasla i poskupilo je sve od namirnica do sirovina usljed rasta cijena energenata.
Šta Evropa čini da smanji zavisnost?
Evropski lideri kažu da ne mogu priuštiti da odmah krenu u bojkot. Umjesto toga, planiraju da smanje upotrebu ruskog gasa što je brže moguće. Naručuju više tečnog prirodnog gasa, koji dolazi brodom; traže veće količine gasa iz država poput Norveške i Azerbejdžana; ubrzavaju primjenu energije vjetra i sunca; i forsiraju mjere uštede energije.
Cilj je da se smanji upotreba ruskog gasa za dvije trećine do kraja ove godine i potpuno do 2027. Ostaje da se vidi može li taj cilj biti ispunjen u praksi. Snabdijevanje tečnim gasom je ograničeno, a terminali za izvoz rade punim kapacitetom.
Njemačka, koja nema terminal za uvoz, nastoji da izgradi dva, ali će za to biti potrebne godine. Italija, koja uvozi 40 odsto gasa iz Rusije, sklopila je ugovore da oko polovine te količine nadomjesti iz Alžira, Azerbejdžana, Angole i Konga i planira da poveća uvoz iz Katara.
Srbija razmatra nekoliko opcija u slučaju poremećaja
Austrija, Bosna i Hercegovina, Češka Republika, Njemačka, Italija, Sjeverna Makedonija, Srbija i Slovačka, saopštile su da isporuke gasa i dalje stižu.
Ministarka energetike Zorana Mihajlović saopštila je da Srbija i dalje dobija ruski gas preko Bugarske.
"Gas dobijamo preko balkanskog toka u redovnim, ugovorenim količinama od šest miliona kubnih metara", navela je u saopštenju. "Dnevno trošimo oko 4,6 miliona kubnih metara, što znači da imamo dovoljno da pokrijemo potrebe.
Mihajlovićeva je kazala da Srbija, koja cjelokupni gas uvozi iz Rusije i odbija da uvede sankcije Moskvi, razmatra nekoliko opcija u slučaju poremećaja u snabdijevanju.
Jedna od njih je da koristi rezerve gasa koje ima u jedinom skladištu u Banatskim Dvorima, koje je u većinskom vlasništvu "Gasproma", i koje su dovoljne za 21 dan.
Druga opcija je da, ukoliko bude potrebno, zamijeni gas drugim energetskim izvorima, poput sirove nafte.
Srbija bi takođe mogla da razmotri iznajmljivanje skladišta izvan zemlje, na primjer u Mađarskoj, i da razmotri kupovinu gasa zajedno sa Evropom, kazala je Mihajlovićeva. Ona je dodala da bi Beograd mogao proširiti sadašnji ugovor sa "Gaspromom" do kraja godine umjesto da traži novi dugoročni ugovor.
"Moramo da se pobrinemo za energetsku bezbjednost na svaki mogući način jer svaka zemlja u ovom trenutku brine o sebi", kazala je ona.
Bonus video:
