Nakon završetka Drugog svjetskog rata 8. maja 1945. izbila je rasprava o istorijskoj odgovornosti i krivici. Zapadna Njemačka se s time više mučila nego komunistički istok gdje je vladao državni antifašizam.
Oružje je 8. maja 1945. konačno zaćutalo. Konačno je bio gotov rat koji je započeo nacionalsocijalistički Rajh Adolfa Hitlera. Bezuslovnom kapitulacijom Vermahta okončano je krvoproliće – doduše, isprva samo u Evropi. Jer, nacistički saveznik Japan predao se tek u avgustu, kada su Sjedinjene Države atomski udarile na Hirošimu i Nagasaki.
Za saveznike – predvođene Sovjetima, Amerikancima, Britancima i Francuzima – 8. maj je dan za slavlje, uprkos gubicima. Sasvim drukčije je raspoloženje bilo u ondašnjoj razorenoj Njemačkoj, podijeljenoj na četiri okupacione zone. Totalni vojni poraz došao je uz osjećaj krivice i srama. Rajh je otpočeo rat prepadom na Poljsku i skrivio dotad neviđene ratne zločine, prije svega sistematsko uništenje šest miliona Jevreja.
No, ni krivica kod većine Njemaca nije dovela do toga da se 8. maj narednih godina prihvati kao Dan oslobođenja. Njemačka je bila zaposednuta, a otpočinjao je ideološki rat komunističkog Sovjetskog Saveza i demokratskog Zapada koji je bio i početak njemačke i evropske podjele.
Tragični paradoks
Baš 8. maja 1949, četiri godine po kraju rata, u Bonu su se sreli vodeći političari da zaključe Osnovni zakon Savezne Republike Nemačke, sastavljene od zapadnih okupacionih zona.
"U suštini, taj 8. maj 1945. ostaje najtragičniji i najupitniji paradoks istorije za svakog od nas. Zašto? Jer smo ujedno i spašeni i uništeni“, rekao je liberalni političar Teodor Hojs, koji je naredne godine postao prvi predsjednik Zapadne Njemačke.
Još par godina kasnije, posjetom bivšem koncentracionom logoru Bergen-Belzen, Hojs je načinio važan gest. "Njemci nikada ne smiju zaboraviti šta su ljudi njihove nacionalne pripadnosti radili tih sramotnih godina“, rekao je Hojs. „Znali smo mi za te stvari.“
Spomenik Crvenoj armiji: "Oslobodilac“
Dok su se u Zapadnoj Njemačkoj rvali sa nemačkom krivicom, Njemačka Demokratska Republika (DDR) je slavila antifašistički kult preuzet iz Sovjetskog Saveza. U Istočnom Berlinu je podignut divovski spomen-centar za preko pet hiljada palih boraca Crvene armije.
U centru spomenika je vojnik s djetetom u ruci, dok čizmom gazi kukasti krst. Spomenik „Oslobodilac“ je sinonim za pobjedu Sovjeta nad nacističkom Njemačkom. Staljinov sistem zasnovan na tlačenju i represiji pregazio je istočnu Evropu.
Valter Ulbriht osudio prijem Njemačke u NATO
U tom stilu se i DDR predstavlja kao barijera protiv fašizma i imperijalizma. Neprijatelji su zapadno od Labe i Atlantskog okeana – prije svih Zapadna Njemačka i SAD. Tu nije ostajalo dovoljno prostora za samokritičan odnos prema sopstvenoj odgovornosti (i istočnih) Njemaca za stravu nacističkog doba.
Ključna figura postaje Valter Ulbriht koji, po nalogu Moskve, sprovodi prinudno ujedinjenje Komunista i Socijaldemokrata u Jedinstvenu socijalističku partiju Nemačke (SED).
Pod Ulbrihtom, 8. maj postaje Dan oslobođenja, godišnji ritual koji je vlast koristila za propagandu. U centru pažnje su uvijek bile aktuelne političke teme. Tako desetu godišnjicu kraja rata Ulbriht koristi za obračun sa ulaskom SR Njemačke u NATO. Pred 200.000 ljudi u Berlinu, Ulbriht je prebacio Zapadu da stoji na putu ujedinjenja Njemačke, dok se DDR kao „miroljubiva i demokratska“ država bori za ujedinjenje.
Konrad Adenauer: "Pročišćenje i promjene“
Istovremeno, zapadnonjemački kancelar Konrad Adenauer vidi članstvo u NATO kao dokaz da postoji povjerenje u njegovu zemlju kao mladu demokratiju. Kako je Adenauer rekao deset godina poslije rata, njemački narod je „beskrajnim patnjama“ platio zločine počinjene u njegovo ime. „Kroz te patnje došlo je do pročišćenja i promjene.“
Na dvadesetu godišnjicu završetka rata, Adenauerov nasljednik Ludvig Erhard je kao prvi političar iz Zapadne Njemačke pomenuo riječ „oslobođenje“. Ali je i dodao da je ono u komunističkim zemljama pervertirano u neslobodu. Da su s porazom Hitlerove Njemačke iz svijeta prognani nepravda i tiranija, onda bi čovječanstvo imalo razlog da slavi 8. maj kao dan slobode, rekao je Erhard.
Promjena sa Brantom
Potrajalo je još pet godina dok politička elita SR Njemačke nije odlučujuće promijenila pogled na svršetak rata. Pod prvim socijaldemokartskim kancelarom Vilijem Brantom potpisani su Moskovski i Varšavski ugovor. Pomirenje sa nekadašnjim ratnim neprijateljima iz Poljske i SSSR bilo je veliki korak. Za to je Brant godinu dana kasnije dobio Nobela za mir.
U njegovom govoru za 8. maj se doduše ne pominje pojam „oslobođenja“, ali Brant izričito hvali ulogu žena, izbjeglica i prognanika u obnovi Njemačke. Posebno hvali „naše sunarodnike u DDR-u“, jer su pod teškoćama i u uslovima „koje nisu sami birali, postigli uspjehe na koje su ponosni i koje mi moramo sasvim priznati“.
Pod bivšim Brantovim liberalnim šefom diplomatije Valterom Šelom, koji je 1974. postao predsjednik, ton se dodatno mijenja. „Oslobođeni smo stravičnog jarma, rata, ubijanja, ugnjetavanja i varvarstva“, rekao je on na 30. godišnjicu završetka rata. „Ne zaboravljamo da je oslobođenje došlo spolja, da mi, Njemci, nismo bili sposobni da sami zbacimo taj jaram.“
Zapanjujuće slično zvuče riječi koje je 1985. govorio jedan demohrišćanski predsjednik, Rihard von Vajczeker. On je eksplicitno govorio o „Danu oslobođenja“, baš kao i tadašnji kancelar Helmut Kol. Kol je to učinio i o 40. godišnjici oslobođenja konclogora Bergen-Belzen, u prisustvu američkog predsjednika Ronalda Regana.
No, Fon Vajczeker je ostavio legendarne govore u kojima nikoga ne isključuje kad govori o „danu oslobođenja“. „On nas je sve oslobodio od nacionalsocijalističkog sistema nasilne vladavine koji prezire ljude.“
Jednaka retorika tek od 1990.
U DDR-u pak vlastodržac Erih Honeker i dalje naglašava ono što razdvaja Istok i Zapad. Rekao je da je oslobođenje od Hitlerovog fašizma dalo ljudima priliku da postave život na drukčije temelje. „Ta šansa je kod nas iskorišćena.“
Do sličnog tumačenja 8. maja su dva dijela Njemačke došla tek padom Berlinskog zida 9. novembra 1989. U DDR-u je par mjeseci vladao demohrišćanski premijer Lotar de Mezijer. Na 45. godišnjicu kraja rata je 1990. pred Svjetskih kongresom Jevreja u Berlinu rekao da 8. maj baca „duge sjenke na posleratnu istoriju Njemaca“ i pokazuje njihovu „nesposobnost da tuguju“.
Radi se o tome, rekao je De Mezijer, da se „s tom istorijom živi pošteno i iskreno, da ona bude opomena i sjećanje“. Te riječi zvuče skoro jednako riječima zapadnonjemačkog predsjednika Fon Vajczekera iz 1985: „Ovog osmog maja pogledajmo, što bolje umijemo, istini u oči.“
Bonus video:
