U Sint-Genezijus-Rodu, bogatom prigradskom mjestu južno od Brisela, pedesetak ljudi se okupilo 2. septembra u crkvenoj dvorani da pije šampanjac i promoviše rasparčavanje Belgije. Sastanak je organizovao Flams belang (Flamanski interes), desničarska stranka koja se bori protiv prijetnji flamanskom načinu života kao što su islam, imigracija i, najopasnije od svega, francuski jezik. Grad se nalazi u Flandriji (polovina Belgije koja koristi holandski), ali se frankofono stanovništvo doseljavalo decenijama i sada su većina. Jedini način da se zaustavi propadanje, objašnjava Klas Slotmans, član flamanskog regionalnog parlamenta iz Flams belanga, jeste da Flandrija proglasi nezavisnost.
To može zvučati provincijalno, šovinistički i remetilački, ako ne i obmanjujuće, ali dobro prolazi. Ljudi imaju pravo “da budu gazde u svojoj zemlji”, poručuje Slotmans, a publika aplaudira. Flams belang je najpopularnija stranka u Belgiji, sa prosječnom podrškom od 22 odsto prema nedavnim anketama. Ukoliko ne bude iznenadnog obrta, trebalo bi da pobijedi na istovremenim izborima naredne godine za nacionalni, evropski i regionalni parlament. Dosadašnje belgijske stranke su je smatrale previše ekstremnom da bi s njom imale posla i odbijale su da je uključe u koalicije. Međutim, možda će morati da odustanu od ovog takozvanog cordon sanitaire ako stranka osvoji petinu ili više poslaničkih mjesta. U svakom slučaju, odbacivanje može čak i pomoći Flams belangu, čija podrška se utrostručila u proteklih pet godina.
Pravi trenutak
Ovo je uobičajeni obrazac. Širom Evrope, populističke desničarske stranke poput Flams belanga, koje su nekada bile marginalizovane, postaju sve jače. U Mađarskoj, Italiji i Poljskoj su na vlasti. U Finskoj, Švedskoj i Švajcarskoj imaju udio u vlasti. Ankete u Njemačkoj pokazuju da Alternativa za Njemačku (AfD) ima 22 odsto, što je rast sa 10 odsto na izborima 2021. U Francuskoj, Nacionalno okupljanje (RN), najveća stranka ekstremne desnice, ima podršku od 24 procenta. Ako se tome doda još pet odsto za Reconquest, još jednu antiimigrantsku stranku, ekstremna desnica postaje najveći blok glasača u zemlji. I u Holandiji, nekoliko desničarskih populista tvrdi da ima četvrtinu ili više glasova. Čak i nove demokratije koje su decenijama bile bez velikih nacionalističkih stranaka, Portugal, Rumunija i Španija, sada ih imaju.
Četiri od pet najnaseljenijih zemalja u EU imaju ultradesne stranke ili na vlasti ili s podrškom iznad 20 odsto
Napredovanje ekstremne desnice nije ni uniformno ni jednosmjerno. Podrška populističkim nacionalistima je nedavno opala u Danskoj i Španiji, na primjer. Nisu sve ove stranke iste: neke su zagovornice atlantizma, druge su proruske, neke su libertarijanske, druge žele darežljiviju socijalnu državu, iako samo za domaće stanovništvo. Štaviše, ultradesne grupe obično postaju blaže što su bliže vlasti, ili se cijepaju, ili oboje. Italijanska vlada, na primjer, iako predvođena Braćom Italije (FdI), strankom koja se dovodi u vezu sa fašizmom, pokazala se mnogo umjerenijom nego što su mnogi strahovali.
Ipak, ovaj trend je zabrinjavajući iz tri razloga. Prvo, izuzetno je širok. Četiri od pet najnaseljenijih zemalja u Evropskoj uniji imaju ultradesne stranke ili na vlasti ili s podrškom iznad 20 odsto. Drugo, trenutne okolnosti su posebno povoljne za populističke stranke, s porastom imigracije nakon pauze tokom pandemije, visokom inflacijom i rastućim troškovima klimatske politike, i stvaraju moćan novi fokus nezadovoljstva građana. Treće, i najvažnije, ultradesničari ne moraju da osvoje vlast da bi imali štetan uticaj na politiku. Samo privlačenjem velikog dijela glasača, oni već iskrivljuju debatu i otežavaju evropskim vladama da usvoje razumne politike u vezi s hitnim problemima, kao što su rat u Ukrajini, imigracija i klimatske promjene.
Borci za slobodu
Kada je Slobodarska stranka, glavna ultradesna grupacija u Austriji, pristupila vladinoj koaliciji 2000. godine, ostale vlade EU bile su toliko užasnute da su u znak protesta svele na minimum kontakte s Austrijom. Međutim, bez uspjeha: ultradesnica od tada preskače prepreku za preprekom. Prvi put su vodili vladu 2010, kada je Fides, nekadašnja centristička stranka koja je napravila populistički zaokret, osvojila vlast u Mađarskoj. Oni koji su tvrdili da isto nikada ne bi moglo da se dogodi u zrelim demokratijama zapadne Evrope, pogriješili su prošle godine kada je FdI došao na vlast u Italiji.
Nazire se još prekretnica. Očekuje se da će ultradesničarske stranke dobro proći na izborima za Evropski parlament (EP) naredne godine. Đorđa Meloni, liderka FdI i premijerka Italije, pokušava da ubijedi savez desnog centra u EP, Evropsku narodnu partiju (EPP), da se udruži sa Partijom evropskih konzervativaca i reformista (ECR), koju predvodi. To bi pomjerilo zakonodavno tijelo cijele EU u populističkom smjeru. U Francuskoj se, u međuvremenu, poboljšava učinak ultradesnice na svakim predsjedničkim izborima. Moguće je da bi Marin le Pen, drugoplasirana na posljednja dva nadmetanja, mogla pobijediti na sljedećem, 2027. godine.
Niz spoljnih faktora pomaže rastu podrške ultradesnici. Nelegalna imigracija, koja je podstakla podršku populistima kada je porasla 2015, ponovo raste nakon zatišja tokom pandemije. Već je bilo više od 165.000 neovlašćenih dolazaka u Evropu ove godine, koliko ih je bilo i tokom cijele prošle godine, iako još daleko ispod nivoa iz 2015. Populisti takođe obično dobro prolaze u vremenima ekonomske nestabilnosti, i stoga imaju koristi od visoke inflacije koja muči Evropu posljednje dvije godine, posebno od rastućih cijena energije.
Skupo gorivo, grijanje i struja pomogli su da se izazove otpor prema politikama za borbu protiv klimatskih promjena, koji je ultradesnica iskoristila. To je počelo u Francuskoj s pokretom “žutih prsluka” krajem 2018, koji je počeo kao protest protiv povećanja poreza na gorivo. Rast AfD-a ove godine pokrenut je predloženom vladinom zabranom za kotlove na naftu i gas u kućama. U Holandiji je Pokret poljoprivrednika-građana (BBB), nova populistička stranka, počeo kao protest poljoprivrednika protiv ograničenja emisije azota. Osvojili su nevjerovatnih 20 odsto glasova na regionalnim izborima u martu.
Takođe je došlo do šireg pada povjerenja u vlast u mnogim evropskim zemljama, nakon kratkog uspona tokom pandemije, što je koristilo ultradesnici. Kulturni ratovi u američkom stilu postaju još žešći, što opet pomaže populistima. Maksimilijan Kra, vodeći kandidat AfD-a na evropskim izborima, tokom ljeta je bio u centru pažnje sa savjetima za upoznavanje na TikToku: “Pravi muškarci su desničari. Ne gledajte pornografiju.” U drugim video-snimcima, Kra tvrdi da “multikulturalnost znači više kriminala”, osuđuje duginu zastavu i upozorava da investiciona firma BlackRock želi da zamijeni Njemce “manjinama i imigrantima”.
Nije lako sprovesti program
Evropski političar koji najbolje koristi takve ideje za osvajanje i očuvanje vlasti je Viktor Orban, lider Fidesa i premijer Mađarske od 2010. On lako napada migrante, homoseksualce i EU kao nespojive sa mađarskim vrijednostima. Iskoristio je parlamentarne većine koje je osvojio takvom pričom kako bi u sudove postavio lojaliste i manipulisao izbornim sistemom. Prijatelji su kupili ključne medijske kuće. Pored toga što podriva demokratiju kod kuće, Orbanova vladavina je poremetila kreiranje politika u NATO i EU, zbog njegove bliskosti i sa Kinom i Rusijom.
Međutim, nije lako iskoristiti desničarski populizam za preuzimanje vlasti. Kada je Poljska stranka Pravo i pravda (PiS) došla na vlast 2015, slijedila je Orbanov scenario. Pretvorila je državne medije u propagandistički biro i pokušala da popuni sudove svojim pristalicama. Ali napori PiS-a nisu išli tako daleko kao Fidesovi. Mnoge sudije su se suprotstavile, a EU je zadržala milijarde eura pomoći kako bi prinudila PiS da povuče neke poteze u vezi s namještanjem sastava sudova. Mediji nisu ućutkani. Opozicija je i dalje konkurentna, iako je PiS favorit na izborima sljedećeg mjeseca.
Drugi desničarski populisti koji koriste Orbanov šablon takođe su imali različite rezultate. Janez Janša, bivši premijer Slovenije sa nadimkom maršal tvito zbog stila na društvenim mrežama koji podsjeća na Donalda Trampa, izgubio je vlast 2022. Estonska stranka krajnje desnice EKRE pokušala je da se obračuna sa medijima dok je bila na vlasti 2019, ali ta koalicija se raspala i stranka je loše prošla na izborima ove godine.
Čak i tamo gdje su bili uspješni na izborima, ultradesničari su imali problema sa sprovođenjem radikalnih politika kao što su ukidanje političkog azila ili otkazivanje mjera za smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte. Uzmimo za primjer Švedsku, gdje su Švedske demokrate, dugo zapostavljene od strane drugih stranaka zbog korijena u neonacističkom pokretu, osvojile 21 odsto glasova 2022. Potpisali su sporazum o povjerenju sa centrističkom manjinskom vladom, čime su stekli direktni uticaj na politiku u vezi sa imigracijom i kriminalom. Ali u govoru u avgustu, lider stranke Jimi Okeson morao je da se izvinjava zbog sporog napretka vlade u sprovođenju sporazuma.
Đorđa Meloni je prvi lider u zapadnoj Evropi sa parlamentarnim uticajem da sprovede ultradesnu agendu. Ipak, do sada je vodila prilično konvencionalnu vladu. Njene jedine populističke mjere su bile uvođenje nesmotrenog poreza na banke, ograničenje nekih cijena avioprevoza i sprečavanje istopolnih roditelja da registruju dijete svog partnera kao svoje. Nju djelimično sputavaju evropska fiskalna pravila. Ali FdI je takođe jednostavno manje ekstremna nego što je nekada bila. “To je pragmatična vlada desnog centra koja povremeno primjenjuje identitetsku (kulturni rat) politiku”, tvrdi Đovani Orsina sa Univerziteta Luiss u Rimu.
Sklone raskolima
Mnoge ultradesničarske stranke su omekšale, naročito po pitanju Evrope. Šačica najradikalnijih populista želi da rasturi uniju koju podrugljivo nazivaju “EUSSR”. Ali FdI je odustala od ideje napuštanja eura i restrukturiranja EU prije nego što je došla na vlast. Melonijeva umjesto toga želi da EU više pomogne Italiji tako što će spriječiti priliv migranata na italijanske obale. Takođe želi da blok ublaži fiskalna pravila kako bi njena vlada mogla da troši više. Ona čak kultiviše eurofile tako što hvali uniju kao čuvara evropskog mira i civilizacije.
RN, na sličan način, više ne zahtijeva da Francuska napusti EU i euro. Retorika te stranke je i dalje antievropska, ali sa malo konkretnih detalja. Ovo odustajanje od radikalnijih politika vjerovatno je bilo namjerno kako bi se proširila privlačnost RN i pomoglo joj da dođe na vlast. Čak i ako Le Penova postane predsjednica, možda bi i dalje imala problema sa sprovođenjem svojih politika, uprkos ogromnim formalnim ovlašćenjima te funkcije. Na kraju krajeva, penzione reforme koje je zagovarao aktuelni predsjednik Emanuel Makron, naišle su na žestok otpor, iako su jasno promovisane tokom njegove kampanje za reizbor prošle godine.
Stranke ekstremne desnice, koje su često mlade, pune revnosnih ideologa i zavisne od harizmatičnih lidera, sklone su raskolima. Prvi mandat Finske stranke u vladi, 2015, podijelio ju je u dva dijela.
Njen drugi mandat, koji je počeo u maju, već je narušen skandalima i ostavkama. U Poljskoj je velikodušna socijalna politika PiS-a otuđila fiskalne konzervativce, od kojih su neki prešli u libertarijansku stranku Konfederacija. Le Penova, nakon što je ublažila radikalni imidž, sada se suočava sa konkurencijom na desnici od stranke Reconquest, čije je vodeći kandidat na evropskim izborima njena sestričina, Marion Marešal.
Najživopisniji primjer takvog haosa je u Holandiji, gdje je od 2002. niz stranaka ekstremne desnice imao munjevit uspon da bi se potom raspale. Na pokrajinskim izborima 2019. godine, Forum za demokratiju, stranka koju vodi Tjeri Bode, ekscentrični euroskeptik, završila je prva sa 17 odsto glasova. U roku od nekoliko mjeseci, podijelila se u tri dijela. Bode sada promoviše teorije zavjere o kovidu-19 i imigraciji. Njegov dio stranke u anketama ima podršku od tri odsto. Ranije ove godine, stranka BBB je nakratko bila lider desnice, ali je već pala na 11 odsto u anketama.
Ono što je zajedničko svim ovim strankama je nejasan osjećaj da stoje uz obične ljude protiv elite. Njihovi stavovi o hitnim pitanjima mogu biti magloviti, kao što je slučaj sa novim stavom RN-a o Evropi.
Na lokalnom nivou njihovi kandidati su često pragmatični. U junu je ruralni grad Ragun-Jesnic u Saksoniji postao prvi koji je izabrao gradonačelnika iz AFD-a. Hanes Lot je energičan 42-godišnji bivši proizvođač povrća. Tokom pandemije, kada su mještani imali problema da dobiju dozvole za putovanje zbog nedostatka centra za testiranje na kovid, Lot ga je sam otvorio.
Glavne Lotove brige su zapuštene ulice i vatrogasne stanice i deficit gradskog budžeta, koji je prošle godine iznosio 1,5 miliona eura. To je dijelom i zato što su visoke cijene energenata digle u nebo račune za grijanje za Rathaus (gradsku vijećnicu). Lot, držeći se stava AFD-a, kaže da je rješenje da se ponovo pokrenu nuklearne elektrane koje je vlada zatvorila i da se pregovara o miru u Ukrajini kako bi gasovodi ka Rusiji mogli ponovo da se otvore.
Iluzorna rješenja
Nepovezanost između stvarnih problema i teško izvodljivih rješenja ilustruje nešto važno o desničarskim populističkim strankama. Lot je izuzetno osjetljiv na patnju svojih birača zbog visokih cijena energije. Ali odgovor AfD-a je djelimično fantazija: bez obzira na sve što bi ta stranka željela, jeftin ruski gas neće biti opcija u doglednoj budućnosti.
Slično tome, brige birača na sastanku u Sint-Genezijus-Rodu su prirodne. Vide kako se mijenja jezik u njihovom gradu, teško nalaze dobre škole na holandskom jeziku za svoju djecu. Ali Flams belangova rješenja su iluzorna. Flamanska nezavisnost je malo vjerovatna. Čak i da se to desi, ne postoji način da se Sint-Genezijus-Rod natjera da ponovo govori uglavnom holandski. Postao je francusko govorno područje ne zbog birokratske zavjere, već zato što su imigranti više zainteresovani za učenje francuskog (jezika koji ima široku upotrebu) nego holandskog (relativno manje poznatog).
Promjene koje populističke stranke u Evropi kritikuju obično su neizbježne ili ih barem nije lako preokrenuti: demografija, seksualna emancipacija, rodna ravnopravnost, prelazak sa fosilnih goriva. Kao i u slučaju Flams belanga, politike koje predlažu da bi ispravili svijet često su nelogične ili neostvarive.
Samo kritikovanjem i privlačenjem podrške, ekstremno desničarske stranke doprinose promjeni pravca debate
Za populiste, nerealni programi nisu loša stvar: ne mogu kandidati na predizbornim skupovima ogorčeno grmjeti o problemima koji su riješeni.
Osim toga, samo kritikovanjem i privlačenjem podrške, ekstremno desničarske stranke doprinose promjeni pravca debate. Širom kontinenta, stranke desnog centra su pooštrile politike prema imigraciji i pojačale retoriku oko kulturnih ratova kako bi spriječile da birači prebjegnu na stranu populista. Najuočljiviji primjer toga bio je u Velikoj Britaniji, gdje je breksit pokrenut odlukom Konzervativne stranke da podrži referendum o izlasku kako bi umanjio privlačnost pobunjenika iz Stranke za nezavisnost Ujedinjenog Kraljevstva.
To je vjerovatno najveći rizik od porasta udjela glasova evropskih ultradesnih partija. Svakako, one su često povezane sa netolerancijom i mizoginijom, i potkopavaju vladavinu prava. Povremeno mogu da osvoje dovoljno vlasti da nanesu štetu demokratiji, kao u Mađarskoj i Poljskoj. Ali češće, veliki populistički desni blokovi jednostavno ometaju zemlje da se uhvate u koštac sa najhitnijim problemima nudeći iluzorna rješenja.
To je posljednje što treba EU. Sljedeći Evropski parlament mora da donese ozbiljne odluke u vezi s institucionalnim reformama u EU, energetskom bezbjednošću, klimom, podrškom Ukrajini i još mnogo toga. Ako četvrtina njenih članica odbije da se ozbiljno uhvati u koštac sa takvim problemima, malo je vjerovatno da će oni biti riješeni. Ultradesnica ne mora da preuzme kontrolu nad polugama vlasti da bi je opstruirala.
Prevela i priredila: A. Šofranac
Bonus video:
