Fudbal je igra u kojoj “22 muškarca jure za loptom 90 minuta i na kraju, Njemci uvijek pobijede”, kazao je Geri Lineker, engleski igrač. Decenijama je Evropska unija imala sličnu predvidivu političku dinamiku: nezavisno od toga da li se sastojala od šest država, 12 ili 27, države članice su tražile kompromise dok na kraju svi ne bi prihvatili štogod bi sklepale Francuska i Njemačka. Međutim, stari model dominacije dvije najveće članice već duže vrijeme škripi. Dok se Evropa suočava za višestrukim krizama, jedna nova, fluidnija geografija moći poprima svoje obrise.
Tri godine pandemije, a zatim rat u Ukrajini doprinijeli su izmjeni evropskog projekta. To uključuje pomjeranje ravnoteže bitnih. Odbrana i širenje na istok, nekada uspavane političke oblasti, sada su novi prioriteti - što je pružilo novi, snažniji glas susjedima Ukrajine u centralnoj Evropi. Uspon Kine i mogućnost povratka trampizma u Americi, primorali su EU da preispita svoje ekonomske aranžmane, često duž statičnih francuskih linija. Klimatski imperativi su pojačali vrijednost preduzimanja akcija na kolektivnom nivou, što je pristup evropske kvazi federalne institucije u Briselu. U međuvremenu, od Finske do Francuske, populustima na krajnjoj desnici raste uticaj uoči evropskih parlamentarnih izbora u junu.
Ne tako davno, Angela Merkel je bila neprikosnoveni lider kontinenta. Njen nasljednik na funkciji njemačkog kancelara Olaf Šolc, nije preuzeo tu ulogu. Mnogi su vjerovali da će tu ulogu preuzeti Emanuel Makron, uključujući i samog francuskog predsjednika. Međutim, on se suočava sa sve lošijom političkom situacijom kod kuće, koja je 8. januara rezultirala smjenom premijerke u želji da se situacija resetuje. On ne može da se kandiduje za reizbor 2027. godine, a njegova samouvjerenost često iritira kolege lidere EU. Njemačka i Francuska imaju neprikosnoveni autoritet kada su udružene, ali to je rijetko slučaj.
Njemačka i Francuska imaju neprikosnoveni autoritet kada su udružene, ali to je rijetko slučaj
Bez jasnog vođstva, to ko je bitan ovih dana zavisi od onoga što je u pitanju poput na primjer odbrane i bezbjednosti, tema o kojima svi razmišljaju imajući u vidu situaciju u Ukrajini (a odnedavno, i Bliski istok). Nakon ruske invazije u februaru 2022, rijetki su od Njemačke tražili da im pokaže pravac: ta zemlja je dozvolila da postane zavisna od ruskog gasa, a njene oružane snage su bile toliko nespremne za te svrhe da je Šolc proglasio potrebu za “zeitenwende”, promjenom u duhu vremena. Za razliku od toga, ispostavilo se da su države u centralnoj Evropi, na čelu sa Poljskom i tri baltičke zemlje, bile u pravu nakon što su godinama upozoravale na opasnost koju predstavlja Rusija, njihov nekadašnji vladar.
Njihov uticaj se ogleda u dvije političke promjene. Jedna je činjenica da EU sama plaća oružje koje se šalje u Ukrajini, što je prvi korak ka potrošnji na odbranu. Drugi je proširenje, koje je prethodno bilo skinuto sa dnevnog reda; nijedna zemlja nije ušla u blok poslije Hrvatske 2013. godine. Sada je devet država kandidata u različitim fazama pregovora. Najpoznatija je Ukrajina, čiji cilj zagovara centralna Evropa uprkos prvobitnim rezervacijama Francuske i Danske; 14. decembra lideri EU pristali su na otvaranje zvaničnih pristupnih pregovora. Ukoliko i kada se blok proširi na 36 država, što će potrajati godinama, ako ne i decenijama, centar gravitacije će se odlučno pomjeriti ka istoku.
Štaviše, centralni Evropljani sada imaju dovoljno uticaja da odbace ideje koje potiču sa zapada.
Glavna među njima je “strateška autonomija”, koncept promjenjivog oblika koji zagovara Makron. To znači da bi Evropa trebalo da djeluje nezavisnije od drugih, na primjer podnoseći veći teret za svoju odbranu. Tvorci politika u Poljskoj ili Slovačkoj smatraju da su bezbjednosne garancije koje propovijedaju NATO, a samim tim i Amerika, daleko ubjedljivije. Francuski pozivi da EU oružane snage kupuju evropsku (što uglavnom znači francusku) vojnu opremu se uglavnom ignorišu.
Uprkos uticaju koji centralna Evropa ima kada je u pitanju Ukrajina, njen glas se rijetko čuje kada su u pitanju ostali aspekti evropskih politika
Ipak, uprkos uticaju koji centralna Evropa ima kada je u pitanju Ukrajina, njen glas se rijetko čuje kada su u pitanju ostali aspekti evropskih politika. (Moralni autoritet Varšave i Bratislave koji su stekle pomažući Ukrajini je donekle podriven nakon što su prošlog aprila zatvorili svoje granice za poljoprivrednji izvoz te zemlje, što je naljutilo lidere u Kijevu). Jer, kada je u pitanju ekonomska politika, Evropa je programirana da razmišlja na francuski način. U toj oblasti, Makronov poziv na stratešku autonomiju je znatno moćniji. Podstaknuta dugotrajnim nepovjerenjem u globalizaciju, i novim strahovima da lanci snabdijevanja mogu biti poremećeni pandemijama i haotičnom geopolitikom, Francuska želi da kontinent bude više samodovoljan. Tenzije između Amerike i Kine, kao i mogućnost povratka nove Trampove administracije 2025. godine uticali su na ostale Evropljane da ih saslušaju.
Makron je propagirao ideju da je Evropa “naivna” u svom poslovanju sa ostatkom svijeta, ostavljajući svoja tržišta otvorenima onda kada su ih njeni trgovinski partneri zatvarali (na primjer, Amerika sa njenim protekcionističkim planom zelene tranzicije, ili Kina sa neumjerenim subvencijama).
Pravila EU koja zabranjuju nacionalnim vladama da pretjerano favorizuju određene industrije su stavljena po strani tokom pandemije kovida-19, i nikada se nijesu vratila na snagu. Sada, s mantrama “Evropa na prvom mjestu”, političari imaju veću kontrolu nad oblikovanjem ekonomije. Francuska ideja o tome da Evropa ima industrijsku politiku nekada je bila tabu, ali sada je prihvaćen pristup.
Francuski dirigistički impulsi prevagnuli su jer su njene ideje popunile prazninu koja je ostala iza Britanije, koja je 2016. glasala za izlazak iz EU, a četiri godine kasnije je i konačno napustila. Da je ostala članica kluba, onda bi Britanija rado razorila francuske planove. Sada je taj zadatak ostao njenim nekadašnjim saveznicima na sjeveru Evrope, poput Danske, Irske i Holandije, kao i komisiji u Briselu. Međutim, taj labavi savez može tek da ublaži francuske planove, a ne da ih u potpunosti spriječi.
Britanija nije jedina koje nema za glavnim stolom EU. Iznenađujuće je odsustvo Njemačke: Šolc je nestao u akciji na evropskoj sceni. Problematična koalicija koja uključuje ljevičarske Zelene i liberale slobodnog tržišta smanjila je njegovu sposobnost da sklapa dogovore u Briselu. “Njemačka koalicija je sporija od debata unutar EU”, kazao je jedan visoki zvaničnik Brisela. To ih je koštalo uticaja.
Odsustvo Njemačke je često išlo naruku Francuskoj. Mnoge odluke EU danas imaju izrazito francuski ton, na primjer, odsustvo značajnih novih trgovinskih sporazuma (koji su neprihvatljivi francuskim poljoprivrednicima) ili djelimično popuštanje evropskih pravila koja ograničavaju budžetske deficite. Međutim, uglavnom je odsustvo angažmana Njemačke ono što koči ambicije Makrona: federalistički planovi izrađeni u Parizu zaista dobijaju zamah tek kada kolege u Berlinu pristanu na njih. Niko ne misli da će se loša hemija između hladnog sjevernjaka Šolca i živahnog evrofila Makrona uskoro popraviti.
U drugačijim okolnostima, Francuska bi mogla tražiti saveze koji bi dodatno pomjerili balans moći. Međutim nema mnogo pogodnih mjesta. Italijom upravlja Đorđa Meloni, čiji desničarski populizam otežava poslovanje sa mejnstrimom. Holandija gubi svog dugogodišnjeg premijera Marka Rutea, moguće u korist Gerta Vildersa, ideološkog saveznika Melonijeve. Španska haotična politika ograničila je njen apetit da utiče na evropsku debatu. Donald Tusk, koji se nedavno vratio na vlast u Poljskoj, liberal je i proveropski nastrojen, ali on mora da radi kod kuće.
Možda će najveću korist od ovog vakuma imati centralizovane EU institucije u Briselu. Pod upravom Ursule fon der Lajen, koja je Njemica, od 2019. godine Evropska komisija je akumulirala veću moć nego ikada ranije. Briselska mašina od 32 000 ljudi je dugo bila izuzetna regulatorna sila, u što su se već godinama uvjerili baroni Silikonske doline. Međutim, ona sve više utiče i na pitanja politike i geopolitike.
Ovo je počelo sa kovidom-19, kada su vlade tražile od Komisije da nadgleda nabavku vakcina za cijeli blok. Posljedica pandemijskog opadanja bio je fond “Next Generation EU”, od 807 milijardi eura u vidu zajmova i grantova. Komisija, upravljajući njegovim funkcionisanjem, uspjela je da usmjeri novac na načine koji odgovaraju njenim prioritetima, na primjer planove za smanjenje emisija ugljenika na neto nulu do 2050. godine - ambiciju koju zvaničnici u Briselu mnogo entuzijastičnije podržavaju nego mnogi nacionalni političari, koji moraju braniti politiku pred biračima zabrinutim da će zelena agenda dodatno smanjiti njihovu kupovnu moć.
Veći nadzor nad novcem EU pružio je Komisiji svježi autoritet i mogućnost da diktira državama članicama način trošenja novac. Ta moć može biti upotrijebljena kao štap: Mađarska i Poljska su lišene novca zbog podrivanja vladavine prava, na primjer zbog načina na koji se upravlja sudovima. Viktor Orban, autoritarni mađarski lider zahtijeva pristup od oko 30 milijardu zamrznutih sredstava EU. U Poljskoj, Tusk je tokom jeseni kampanju djelimično zasnivao i na svojoj sposobnosti da otključa EU fondove koji su blokirani zbog politika njegovih prethodnika.
Da li je to znak uspona savezne Evrope, evropske superdržave u nastajanju. Onima u Mađarskoj i Poljskoj može tako djelovati. Međutim, postoje ograničenja moći Komisije. Dio uticaja Fon der Lajenove potiče od činjenice da je ona u bliskoj koordinaciji sa prijestonicama, na primjer u vezi sa sankcijama protiv Rusije. Ona može da utiče na debatu, na primjer na stav Evrope prema Kini, gdje se zalagala za trgovinski pristup smanjenja rizika, koji je manje konfrontacioni od onog koji je predlagala Amerika.
Može se raspravljati da je ona danas najbliže evropskom lideru. Međutim, njena moć i dalje zavisi od toga da je drugi slijede; moraće ubijediti nacionalne lidere da je ponovo imenuju za drugi mandat nakon evropskih izbora u junu. A Brisel i dalje troši malo više od 1% ukupnog bruto domaćeg proizvoda bloka.
Izbori, takođe, imaju način da preurede evropski poredak. Populisti su dobro prošli u Holandiji i Slovačkoj, a ne tako dobro u Poljskoj i Španiji. Očekuje se da prođu dobro na izborima za Evropski parlament. Najmoćnija snaga poslijeratne Evrope, labava saglasnost u korist liberalnih vrijednosti i vladavine prava, može postati ugrožena.
Jednom kada se evropski izbori završe, pažnja će se usmjeriti na one u Americi, koja je i dalje glavni garant evropske sigurnosti i daje veliki doprinos ukrajinskim ratnim naporima. Trampova pobjeda naišla bi na užasavanje. Činjenica da su glasovi okean daleko od Pariza, Berlina ili Varšave toliko bitni za budućnost Evrope sigurno će pokrenuti raspravu o tome da ima još puno prostora za razvoj arhitekture moći na tim prostorima.
Prevod: N. Bogetić
Bonus video:
