Ponekad se političari pomalo razočaraju u svoj narod. Obraćajući se francuskoj naciji 12. marta povodom borbe protiv covida-19, Emanuel Makron je apelovao na njihov osjećaj “nacionalne solidarnosti”.
Tražeći od njih da slijede osnovne zdravstvene savjete i ostanu kod kuće što je više moguće, predsjednik je rekao da računa na njihovu “pojedinačnu i kolektivnu disciplinu”. Pojedinačno i kolektivno, veliki dio nacije proveo je prilično sunčan vikend ranog proljeća, šetajući po parkovima sa prijateljima i trgujući na prenatrpanim uličnim piacama. Makron se vratio na njihove TV ekrane 16. marta ne baš impresioniran. “Ne samo da ne štitite sebe,” prekorio je naciju: “Ne štitite ni druge.”
A onda se umiješala država. Od podneva 17. marta nadalje, svi koji izlaze iz kuće moraju da imaju potpisanu potvrdu - pisanu rukom ili odštampanu sa sajta ministarstva unutrašnjih poslova – da izlaze zbog neodložnog posla: kupovine hrane ili osnovnih potrepština, odlaska na zakazane ljekarske preglede, odlaska na posao koji se ne može obavljati od kuće. Svi kafei, restorani, bioskopi, noćni klubovi, muzeji i sportski centri su zatvoreni. Samo su prodavnice hrane, apoteke, banke, prodavnice novina, benzinske pumpe i – ironično je – prodavnice duvana i dalje otvorene. Na ulicama je 100.000 policajaca i žandarma koji stvari drže na oku; 18. marta izdali su 4.095 novčanih kazni. Makron je mobilisao i vojsku. Nije riječ o blokadi onog obima kao u Italiji, ali je to bila drastična promjena u odgovoru Francuske.
Par sati prije nego što je Makron govorio, i britanski premijer Boris Džonson zauzeo je novi tvrd stav, iako sa mnogo labavijeg početnog stanovišta. Ne štampanje papira, ili prisilnih zatvaranja - već direktiva da se ljudi klone i kancelarija i pabova, i jasna naznaka da bi dalja ograničenja mogla stići prilično brzo. Istog dana je njemačka kancelarka Angela Merkel izdala niz “uputstava” čiji je cilj da ujednači razna ograničenja fizičke interakcije koja su nametnule razne pokrajine ove države. Španija je brže krenula u akciju. Na sedmočasovnoj sjednici kabineta 14. marta, njena koaliciona vlada odobrila je uredbu kojom je u čitavoj zemlji uvedeno 15-dnevno vanredno stanje .
Činilo se da se tokom vikenda – martovskih Ida, kako je sudbina htjela – Evropa probudila zbog samog obima krize sa kojom se suočila: tako je, do određene mjere, uradila i administracija predsjednika Trampa. Djelimično, ovo je bio još jedan primjer kognitivnog fenomena koji je SARS-COV-2, virus koji izaziva covid-19, proizveo širom svijeta: “eksponencijalni nagli trzaj”. Znajući načelno da nečemu treba samo nekoliko dana da dvostruko poraste, ne doprinosi puno da vas pripremi za iskustvo da ste stalno u zaostatku za konstatno rastućom krivuljom koje takvo dupliranje stvara.
Na dan Makronovog prvog govora, u Francuskoj je bilo 2.281 slučajeva covida i 48 umrlih. Šest dana kasnije, 18. marta, ove cifre su se više nego utrostručile, na 9.043 odnosno 148. U Španiji je bilo 13.910 i 623, u Italiji 35.713 i 2.978. Tokom sedmice do 18. marta EU and Britanija objavile su oko 62.000 novih slučajeva covida-19, 2,6 puta više od broja oboljelih u ostatku svijeta. Ukupan broj slučajeva u Evropi sada prevazilazi onaj u Kini. U smislu svog odgovora koji se rapidno mijenja, takođe se čini da Evropa predvodi svijet. I vodi ga u blokadu.
Ali ako je opšti “eksponencijalni nagli trzaj” bio suština ovog objašnjenja, u Britaniji je model epidemije koji su kreirali epidemiolozi sa londonskog Imperijal koledža odigrao posebnu ulogu. Prethodne verzije modela kružile su neko vrijeme po koridorima vlasti (kao što je možda i covid-19; 18. marta vodeći autor studije, Nil Ferguson, samoizolovao se zbog kašlja i temperature). Objavljen je 16. marta, a sada se pokazalo da je uticajan i na drugim mjestima.
Naučnici sa Imperijala prilagodili su model koji je prvobitno razvijen za izbijanje gripa. Oni su pretpostavili da bi od trenutka zaraze do pojave simptoma, među ljudima koji pokazuju simptome, prošlo oko pet dana; da bi ljudi bez simptoma bili u nekoj mjeri prenosioci virusa, ali manje od onih sa simptomima; da će se ljudi razlikovati po tome u kojoj mjeri su postali zarazni. Dodijelili su covidu-19 “osnovni broj reprodukcije” 2,4. To znači da svaki slučaj dovodi u prosjeku do 2,4 sekundarna slučaja u populaciji koja ne preduzima nikakve mjere opreza, i gdje niko nije imun.
Pod ovim uslovima, model je pokazao da će oboljeti 80 odsto britanskog stanovništva za tri do četiri mjeseca. Ako 4,4 odsto zaraženih ljudi postane toliko bolesno da morea da se smjesti u bolnicu a za 30 odsto njih stanje se pogorša do tačke kad im treba intenzivna njega, onda bi potražnja za krevetima u jedinicama intenzivne njege do sredine aprila nadmašila kapacitete zdravstvenog sistema, predviđene za nagli priliv slučajeva. U maju bi broj pacijenata u kritičnom stanju bio preko 30 puta veći od broja raspoloživih kreveta u intenzivnoj njezi. Procjene stope smrtnosti u Kini kreću se od 0.5% do 1.5% od broja zaraženih. Koristeći konzervativni procenat od 0.9% za Britaniju, modelom je pokazano da bi broj umrlih do kraja ljeta bio preko pola miliona.
Do stope hospitalizacije od 4.4 odsto došlo se razlaganjem cifara iz Kine po starosnim grupama i primjenom ovih konkretnih stopa vezanih za dob na strukturu britanskog stanovništva. To je povećalo brojke. U Kini je samo 12% stanovništva starije od 65 godina; u Britaniji je ovaj udio 19% (u Americi, čije je podatke tim takođe razmatrao, on je 17%). U kontinentalnim zemljama bilo je za očekivati da ti brojevi budu još veći; 23% Italijana ima preko 65 gdoina, kao i 22% Njemaca.
Ipak, udarna poruka modela, nije bio najgori scenario već koliko mali izgledaju efekti polovičnih intevencija. Nametanje ljudima sa simptomima bolesti izolacije i karantina na njihova domaćinstva, i zaštita starijih preko socijalnog distanciranja – generalno govoreći, suma savjeta britanske vlade od prošle sedmice – srezalo je u modelu visinu vrhunca epidemije za dvije trećine i odložilo ga od maja za jun. Međutim, potražnja za krevetima i dalje je nadmašila ponudu za osam puta, a broj umrlih dostigao je stotine hiljada.
Proširivanjem socijalnog distanciranja sa onih preko 70 godina na čitavo stanovništvo – blokad poput Makronove ili onoga što vidimo u Italiji – postiže se mnogo. Vrhunac epidemije nadmašio je kapacitet zdravstvenog sistema za nagli porast epidemije samo za dva puta. I odložen je do jula ili avgusta. To je period tokom kojeg je povećanje tog kapaciteta jasno moguć. To bi moglo i omogućiti da promjena godišnjeg doba smanji broj reprodukcije ove bolesti.
No pasaran!
Zbog toga što su se slučajevi covida-19 već pojavili na toplim mjestima poput Saudijske Arabije i Singapura – da ne pominjemo Australiju, gdje je trenutno kraj ljeta – neki eksperti odbacili su ideju da bi bolest mogla imati nejteže posljedice zimi. Ali, ostaje nada da promjena godišnjeg doba može usporiti širenje bolesti. Početkom marta, kineski naučnici podijelili su preliminarno istraživanje o tome kako temperatura i vlažnost vazduha utiču na prenošenje u 100 kineskih gradova, a uzimajući u obzir gustinu stanovništva i imovinsko stanje, zaključili su da prenošenje postaje malo manje vjerovatnije što je vrijeme toplije i vlažnije. Ljeto i sezona kiša možda ne pomažu mnogo - ali bi mogli pomoži malo.
Rezultati Imperijala oblikovali su nove planove britanske vlade: svi koji to mogu, da rade od kuće, nema putovanja iz razonode, nema “nepotrebnih” posjeta staračkim domovima, izbjegavati pabove, restorane, pozorišta i slično, karantin od 14 dana za domaćinstva čiji član dobije simptome.
Ovo ipak nije izjednačilo Britaniju sa njenim susjedima. U Španiji su vanrednim stanjem zatvorene sve škole i univerziteti, i gotovo sve radnje koje ne prodaju hranu, osim hemijskih čistiona, apoteka i, ponovo, prodavnica duvana. Broj putnika u madridskom metrou 18. marta bio je 15% od uobičajenog, a parkovi i šetališta u glavnom gradu su zapečaćeni. Hiljade Madriđana koji su, s obzirom na predivno vrijeme i jasne nagovještaje budućih ograničenja, pohrlili u svoje kuće na plažama toko vikenda, odmah su se našli u situaciji da ih je regionalna vlada Mursije blokirala tamo. Vanredno stanje – za koje će trebati odobrenje parlamenta da bi se produžilo više od 15 dana – omogućava vladi i da zaplijeni objekte privatnih bolnica i preuzme hotele. Već je preuzela dva u Madridu.
U uputsvima od 16. marta Merkel je pozvala većinu trgovaca da zatvore radnje a one koje ostaju otvorene da to budu i nedjeljom, kada obično gotovo ništa ne radi zbog zakonskih ograničenja. Barovi i klubovi su zatvoreni. U Berlinu je policija išla od vrata do vrata u Nojkelnu i Krojcbergu naređujući gostima da ispiju i odu kući. Sva pozorišta, koncertne dvorane, muzeji, bioskopi, galerije, teretane, bazeni i kazina su zatvoreni kao i mnogi legalni bordeli u Njemačkoj. Frizerske su radnje, međutim, otvorene.
Frizeri u Španiji su u početku dobili istu privilegiju, ali je ona ukinuta. Uprkos tome, Španci i dalje mogu ići u crkvu na službu, iako uz mjere predostrožnosti, dok su njemačke crkve i džamije zatvorene. Engleska crkva je takođe dobrovoljno okončala javno služenje. Što se tiče sekularnih religija, sve velike fudbalske lige u Evropi obustavile su utakmice do aprila, a pauza će vjerovatno biti znatno duža. Ljetošnji međunarodni turnir Euro 2020 odložen je za 2021. godinu (kao i Kopa Amerika, koji je trebalo da se održi u Kolumbiji i Argentini). Otkazan je festival u Glastenberiju; kao što će i veliki dio ljeta biti.
Ne podržavaju dobro dokazi sve nametnute mjere. Ograničavanje broja ljudi na mala okupljanja - Austrija, koja nameće neka od najstrožih pravila, želi ne više od pet ljudi zajedno u isto vrijeme – upitno je. Anastasia Faris iz Evropskog centra za sprečavanje i kontrolu bolesti, agencije za javno zdravlje EU, kaže da joj nisu poznati podaci koji podržavaju određivanje konkretnog gornjeg broja ljudi na okupljanjima, kada je riječ o prenošenju covida-19.
Političari su takođe izgleda spremniji na zabranu međunarodnog putovanja nego što su to epidemiolozi. Svjetska zdravstvena organizacija ne preporučuje široka ograničenja međunarodnog putovanja, niti zatvaranje granica. Međutim EU je 17. marta zabranila putovanja u blok koja nisu neophodan na 30 dana – u isto vrijeme kada su druge zemlje, od Indije do Amerike, zabranili stranim državljanima da dolaze iz EU. Eksperti su saglasni da sanitarni kordon oko čitavih regiona neće uopšte uticati na epidemiju u pojedinačnim zemljama u ovom trenutku.
Možda najinteresantnija oblast u kojoj postoje razlike je zatvaranje škola. U kontinentalnim zemljama, takve mjere su prve uvedene, kao što su bile i širom svijeta. Tek 18. marta su prvo Vels pa Škotska i na kraju Engleska saopštile da će i tamo biti zatvorene škole.
Pazite na baku
Koliko će ovo biti korisno zavisiće od mjesta do mjesta. Zatvarenje škola ima najviše smisla u društvima gdje stari ljudi provode dosta vremena sa djecom i mladima i prekidanje ovih veza je teško. Takav slučaj je Italija, gdje oko dvije trećine odraslih između 18 i 35 godina živi sa svojim roditeljima, a u mnogim kućama žive tri generacije. U isto vrijeme, zatvaranje škola znači da roditelji moraju da nađu nekog drugog da im čuva djecu ili da to rade sami.
Tu je i pitanje kad uvesti zatvaranje škola. U modelu Imperijala, zatvaranje škola imalo je brz iako ne pretjerano značajan efekat. Ali ova mjera ima i odloženu cijenu. To je zbog uticaja koji ono ima na drugi talas bolesti.
Mjere koje suzbijaju broj reprodukcija bolesti spašava dosta života. Ali one ne čine stanovništvo imunim na bolest. Zato, ako olabavite mjere, omogućavajući da se broj reprodukcije ponovo poveća, to će odmah učiniti da se njome zarazi veliki dio ljudi koje je zaobišla u prvoj rundi.
Model Imperijala pokazao je ovaj dobro poznati efekat na djelu. Nakon što su poslije pet mjesci okončana ograničenja, drugi talas je počeo da se uvećava kasno u jesen. Kad je model pokrenut sa zatvaranjem škola i univerziteta na početku prvog izbijanja bolesti, drugi talas je bio značajno gori, jer nije bilo imuniteta izgrađenog putem “infekcije tokom obrazovanja”.
Briga zbog drugog talasa jedan je od razloga što vlade ne mogu uvjeriti građane koliko će ometanje normalnog života potrajati, ili se umjesto toga gađaju terminima poput “za sada” i “narednih sedmica i mjeseci”. Malo je njih koji su otvoreni kao zdravstvena agencija njemačke vlade Institut Robert Koh, koja je saopštila da bi, u izuzetno teškoj situaciji, oštra ograničenja mogla da ostanu na snazi dok se vakcina na napravi, testira i stavi u upotrebu – što je period do dvije godine.
Čak i ako vlade otvoreno kažu koliko očekuju da će mjere trajati, nije jasno da će se one pitati za donošenje takve odluke. U slobodnim društvima, trajanje mjera će u praksi zavisiti koliko će ih ljudi poštovati i koliko dugo. Imperijalov tim smatra da poštovanje svake od ovih mjera mora da bude najmanje 50-75% da bi one pokazale željeni rezultat. Prvih dana to može biti moguće: ukoreni i novčano kažnjeni Francuzi neće izlaziti u istom broju tokom ovog vikenda koliko ih je bilo prethodnog. A dok bolnice počnu da se pune i prelivaju, strah može sve više dodavati težinu vladinim nalozima i društvenoj stigmi. Ipak, dobro ponašanje ima tendenciju da iščili.
Južna Koreja počela je ozbiljno da shvata socijalno distanciranje mnogo prije Evrope, naloživši stanovnicima Daegua i Gjeongbuka, dva prvobitna žarišta, da ostanu kod kuće sredinom februara a onima u prijestonici Seulu da tako urade početkom marta. Javna mjesta su se ispraznila. To nije bio jedini faktor očiglednog napretka zemlje u suzbijanju bolesti. Ogroman obim testiranja i istraživanja kontakata oboljelih, što se trenutno primjenjuje u Italiji, bio je od ključnog značaja. Ali je pomoglo. Ipak, ima dokaza da ljude počinje da ne drži mjesto. Poraslo je korišćenje metroa u Seulu.
Nijedna vlada, osim onih najrepresivnijih, neće vjerovati da može svoju zemlju držati pod blokadom mjesecima – a čak i kad bi mogla, ekonomske posljedice bile bi neizdržive. Nakon što je uvela drakonsku blokadu, Kina je počela, sada kada su rijetki novi slučajevi, da olakšava neka ograničenja tamo gdje može. Par pokrajina, koje nijesu bile teško pogođene počinju da ponovo otvaraju škole. Nasuprot tome, u Pekingu, pravila su pooštrena od kada su izdate naredbe da se prijestonica zaštiti od uvezenih infekcija. Poslovne zgrade su otvorene, ali stanari moraju pokazati da nije gužva na njihovim radnim mjestima; neki dozvoljavaju samo polovinu ili trećinu zaposlenih u isto vrijeme. Čuvari sa megafonima broje kupce koji ulaze ili izlaze sa pijaca i viču na one koji stoje na udaljenosti manjoj od metra.
A sljedećeg puta?
Građani moraju nositi maske kada izlaze napolje; nakon višesedmičnih nestašica one se sada mogu naći, ali iz visoke cijene. U Hong Kongu, gdje je navodno vrlo malo slučajeva, neizbježne maske jedini su znak da se grad nije baš vratio u normalu - bilo da ste u metrou sa uobičajenim gužvama ili na rejvu, ne možete sresti ljude sa nezaštićenim nozdrvama.
Epidemiološki, ova mjesta su se na neki način vratila na kraj 2019. Baš kao što je to svijet bio tada, oni su suočeni sa novim patogenom na koji stanovništvo nema imunitet. Ali, sada su upozoreni. Znaju za SARS-COV-2, i više ne vide potrebu da negiraju njegovo postojanje; znaju kako da reaguju ako digne glavu, i spremni su da to urade. Naglasak zato nije na suzbijanju, več na higijeni i nadzoru.
Kina koristi niz aplikacija za pametne telefone da bi to olakšala. U Šangaju se koriste QR kodovi da se utvrdi može li se neka osoba pustiti u zgradu, ili čak u grad – i da se obezbijedi detaljna evidencija kontakata ako se kasnije utvrdi da je osoba zaražena. Svaki vagon podzemne željeznice ima sopstveni QR kod koji se skenira kad uđete u njega. Ako jedan putnik oboli, treba kontaktirati samo one iz tog vagona, umjesto kompletnog voza.
Građani drugih zemalja možda bi bili voljni da trpe takav nadzor ako bi zaista vjerovali da je privremen. Jedna stvar kojom bi se to uspjelo je bolje liječenje. Ljekovi ne stvaraju ljudima imunitet na bolest; međutim, ako bi se teški slučajevi mogli efikasnije liječiti, mnogo manje bi bilo straha od dopuštanja ljudima da se kreću prilično slobodno. Kineski doktori su objavili 17. marta da je avigan (favipiravir), lijek koji se u Japanu koristi protiv gripa, doveo do poboljšanja kliničke slike kod pacijenata. Dan ranije, lijek hidroksihlorokin iskočio je u prvi plan nakon prvog, nenasumičnog ispitivanja. Rezultati velikog ispitivanja remdesivira, antivirusnog lijeka koji je razvijen za borbu protiv ebole, neće biti gotovi još nekoliko sedmica, ali se željno iščekuju.
Zatim, tu je mogućnost da se ljudima da imunitet a da nije potrebno da za to dobiju bolest, a to je vakcinacija. Prva sekvenca genoma SARS-COV-2 objavljena je 10. januara. Sljedećeg jutra, Sara Gilbert, virusolog sa Univerziteta Oksford, uputila se pravo u laboratoriju da vidi šta može da uradi da tu sekvencu pretvori u vakcinu – poput stotina drugih naučnika u institutima i kompanijama.
Adrian Hil, profesor na Oksfordu, kaže da je načelno “šest mjeseci od pronalaženja vakcine do vakcinacije veoma ostvarljiv period ako se koristi prava tehnologija za vakcinu”. To znači da bi do ljeta vakcine mogle biti u procesu testiranja efikasnosti. Postoji rizik da neće funkcionisati; pokazalo se da su neki mikrobi bili decenijama otporni na simuliranje vakcinama, poput HIV-a ili izazivača malarije,. Ali u nekim slučajevima – poput ebole – relativno su brzo razbijeni.
Strategije suzbijanja zaraze mogu funkcionisati neko vrijeme. Međutim, mora postojati izlazna strategija – bio to nadzor, bolje liječenje, vakcinacija ili šta god. Ako vlade nametnu ogromne društvene i ekonomske troškove a malo kasnije virus desetkuje stanovništvo, pokazaće se da je cijena paklena kada političari razočaraju narod zbog nečega ovako ozbiljnog.
(The Economist)
Bonus video:
