Ubistvo Hardipa Singa Nidžara, siikskog separatističkog aktiviste koji je u junu ubijen u Kanadi, izazvalo je eksplozivni spor između Kanade i Indije. Takođe je u prvi plan izbacilo jedan zapaljivi aspekat novog svjetskog nereda: atentate. Ubistva disidenata i terorista, političkih i vojnih zvaničnika stari su koliko i sama politika, međutim sve su učestaliji. Ukrajina i Rusija love lidere jedna druge.
Izvan rata u Evropi, nova grupa sila u usponu, uključujući Saudijsku Arabiju i Indiju, projektuje moć izvan svojih granica i osjeća nezadovoljstvo zbog onoga što vide kao dvostruke standarde zapada u vezi sa ubistvima iza kojih stoji država.
Nove tehnologije, uključujući napredne dronove, više nego ikada olakšavaju da čak i vlade precizno i sa velike udaljenosti eliminišu ljude.
Ipak, mada je atentate sve lakše izvesti, i moguće češće, njihova računica je nejasnija nego ikada. Potrebno je samo se osvrnuti na reakciju Zapada na takva ubistva. Ruski atentat na Aleksandra Litvinjenka, bivšeg agenta KGB-a, u Britaniji 2006. izazvao je bijes i doveo do sankcija. Nakon gnusnog ubistva 2018. Džamala Hašogija, saudijskog novinara koji je u egzilu živio u SAD, Džo Bajden je kazao da Saudijsku Arabiju treba tretirati kao odmetnika. Ipak prošle godine on se pozdravio sa Muhamedom bin Salmanom, saudijskim princom prijestolonasljednikom i de fakto vladarom i pokušava da ga ubijedi da se pomiri sa Izraelom.
U međuvremenu Indija poriče umiješanost u ubistvo Nidžara i mogla bi izbjeći bilo kakve ozbiljne posljedice u vezi sa tim. Najmnogoljudnija zemlja na svijetu je važna Zapadu, kao ekonomski partner i kao geopolitička protivteža Kini. Ove nedosljednosti odražavaju dugogodišnji moralni i pravni lavirint u vezi sa ubistvima iza kojih stoji država.
Biblija može hvaliti Izraelca Ehuda zbog ubistva Eglona, moapskog debelog kralja i tiranina. Međutim, takođe nalaže poslušnost vlastima, “budite pokorni sa svakim strahom gospodarima ne samo dobrima i krotkima nego i zlima”.
Ubistvo, u smislu ubijanja istaknute osobe iz političkih razloga bez pravnog postupka, nosi konotaciju podmuklosti. Dante je ubice Julija Cezara smjestio u najdublji krug Pakla, pored Jude.
Ipak države u inostranstvu ubijaju ugledne neprijatelje - iz različitih razloga i raznim metodama.
Autori Vorner Šiling i Džonatan Šiling u radu iz 2016. godine navode 14 mogućih ciljeva, od osvete do slabljenja neprijatelja ili uništavanja neprijateljskih država.
Teško je naći pouzdane podatke o obrascima atentata i njihovim uzrocima zbog problema u identifikaciji ubistava i počinilaca. Prema radu autora Bendžamina Džonsa i Bendžamina Olkena objavljenom u časopisu “American Economic Journal” 2009. godine, prijavljeno je 298 pokušaja atentata na državne lidere u periodu od 1875. do 2004. godine. Od 1950. godine, jedan državni lider je ubijen skoro svake druge godine.
Rat drugim sredstvima
Za Rorija Kormaka sa Notingem univerziteta u Britaniji, ubistvo u Kanadi je dokaz slabljenja međunarodnih normi kada su u pitanju atentati. “Sa svakim ubistvom visokog profila tabu status slabi”, kazao je on. On navodi dva razloga: autoritarni režimi “postaju smjeliji” u osporavanju liberalnih normi; a činjenica da demokratije pribjegavaju ciljanim ubistvima “ohrabrilo je druge države”. Ostali faktori, poput lakšeg putovanja i dronova koji omogućavaju nadzor sa daljine i napade, vjerovatno su pogoršali problem. Tokom godina Amerika je dronovima ubila hiljada osumnjičenih džihadista i mnoge civile.
“Atentat nikada ne mijenja istoriju svijeta”, kazao je britanski političar Bendžamin Dizraeli nakon ubistva Abrahama Linkolna. Ipak, neka ubistva mogu imati dramatične posljedice. Metak koji je ispalio srpski nacionalista, ubivši austrougarskog nadvojvodu Franca Ferdinanda u junu 1914. bio je okidač za Prvi svjetski rat. Atentat stvara rizik od odmazde: I Majk Pompeo i Džon Bolton, bivši američki državni sekretar i savjetnik za nacionalnu bezbjednost, navodno su obojica bili mete iranske zavjere za ubistvo. Britanska obavještajna služba MI-5, kaže da Iran ima “ambicije da kidnapuje ili čak ubije osobe u Britaniji koje smatra neprijateljima režima”.
Plašt i bodež
Kada su u pitanju metode, Rusija preferira otrov. Njeni agenti su ubili Litvinjenka koristeći radioaktivni polonijum. Zamalo su 2018. ubili još jednog bivšeg špijuna, Sergeja Skripalja i njegovu kćerku Juliju, nervnim agensom novičokom. I Sjeverna Koreja najviše voli otrov. Ubili su Kim Džong Nama, polubrata lidera Kim Džong Una, tako što su ga poprskali VX-om, još jednim nervnim agensom, na međunarodnom aerodromu u Kuala Lumpuru.
Amerika preferira bombe i metke. Njene specijalne snage upale su 2011. u sigurnu kuću u Pakistanu i ubile Osamu bin Ladena, lidera Al kaide. U napadu američkim dronom ubijen je njegov nasljednik, Ajman al Zavahiri u Kabulu 2022. Drugi dron je 2020. na aerodromu u Bagdadu ubio Kasima Sulejmanija, šefa Kuds snaga, iranske jedinice za operacije u inostranstvu.
Sve to uprkos činjenici da je 1961. godine predsjednik Džon F. Kenedi jednom saradniku kazao da ne odobrava atentate. “Ne možemo se upustiti u tako nešto jer ćemo svi postati mete”. Ipak, Amerika se svakako upustila u to na početku Hladnog rata. Otkrića o njenim tajnim naporima da ubije osobe poput kubanskog lidera Fidela Kastra (bezuspješno) i Rafaela Truhilja (uspješno) izazvala su burne reakcije. Predsjednik Džerald Ford je 1976. godine izdao izvršni dekret prema kojem se nijedan član američke vlade “ne smije upustiti ili učestvovati u atentatu”.
Ubistva u inostranstvi se ipak nastavljaju. Danas, kako tvrdi Luka Trenta sa Univerziteta u Svonsiju u Velsu, autokratije koriste tajne akcije kako bi im pružile razumne - ili često nerazumne - argumente za demanti. Međutim, demokratije poput Amerike nastoje da ono što sada nazivaju “ciljanim ubistvima” obaviju velom zakonitosti, posebno protiv osumnjičenih terorista.
Povelja UN-a nalaže svim članicama da “se u svojim međunarodnim odnosima uzdrže od prijetnje ili upotrebe sile protiv teritorijalnog integriteta ili političke nezavisnosti bilo koje države”. Istovremeno, prepoznaje “urođeno pravo na individualnu ili kolektivnu samoodbranu u slučaju napada oružanih snaga”.
Međunarodni pravnici za ljudska prava zauzimaju restriktivan stav. U mirnodopskim uslovima, atentati i ciljana ubistva su nezakoniti. U ratnim vremenima, mogu biti dopušteni, u zavisnosti od toga da li su u skladu sa pravilima ratovanja. Ukrajina cilja visoke ruske komandante baš kao što su saveznici 1943. godine iznad Solomonskih ostrva oborili avion u kojem se nalazio japanski admirala Isoroku Jamamoto.
Postavlja se pitanje šta je sa međunarodnim terorizmom.
Meri Elen O Konel sa Univerziteta Notr Dam u Americi smatra da “nema sivih zona”.
Ona tvrdi da se, prema međunarodnom pravu, države moraju suzbijati terorizam kroz zakonske instrumente, uključujući međunarodnu saradnju i ekstradiciju; smrtnosne akcije predstavljaju “ubistvo bez suđenja”.
Ipak upravo je Amerika tražila veću pravnu slobodu djelovanja. Jedan pravac je da se kvalifikuje suverenitet. SAD tvrde da je vojna akcija dopuštena tamo gdje država “nije voljna ili sposobna” da spriječi terorističke akte. Takođe je ponekad označavala teritorije u inostranstvu kao “područja aktivnih neprijateljstava”, gdje oružane snage mogu djelovati s većom slobodom.
Drugi pravac je širenje prava na samoodbranu. Jedan korak je proglašavanje da ona uključuje odgovor na napade nedržavnih aktera jednako kao država.
Sljedeći korak je polagati pravo na “preventivnu samoobranu”, što omogućava jednoj državi da upotrijebi silu kako bi preduprijedila “neposrednu” prijetnju od napada. Najšire prihvaćena definicija je da prijetnja treba biti “izvjesna, opsežna i da ne ostavlja izbor sredstava i vrijeme za razmatranje”. Međutim, i ovo pravilo je podložno različitim interpretacijama.
Predsjednik SAD Džordž Buš je 2001. otišao još dalje i počeo usvajanje ideje o preventivi kako bi opravdao upotrebu sile čak i prije nego što je prijetnja “u potpunosti nastala”.
Administracija Baraka Obame je takođe redefinisala značenje “izvjesne”.
Erik Holder, njegov ministar pravde, tvrdio je da je neophodno razmotriti ne samo blizinu prijetnje, već i “prozor mogućnosti za djelovanje”. Veći dio ovog razmišljanja je pozajmljen iz Izraela, čiji je Vrhovni sud 2006. godine presudio da je u slučaju terorista “period između neprijateljstava ništa više nego priprema za sljedeće neprijateljstvo”.
Amerika je svojim primjerom ohrabrila slično popuštanje pravila u Britaniji, Australiji i Francuskoj, kazao je doktor Trenta. Međutim profesorka O Konel smatra da to znači da Zapad sebi daje prava koja ne važe za druge, “poredak zasnovan na pravilima koja krše međunarodno pravo”.
Razvijanje tajnih operacija u inostranstvu nije jednostavno. Ono zahtijeva resurse i znanje o tome kako locirati metu, organizovati ubistvo i izbjeći hapšenje. Indijski agenti možda misle da imitiraju one u Americi i Izraelu kao čvrste branitelje demokratije
Indija bi mogla tvrditi, kao što to i čine provladini mediji u toj zemlji, da je ubistvo Nidžara u skladu sa poimanjem zapada o borbi protiv terorizma. Separatizam Sika je u prošlosti vodio do krvoprolića, čak i do ubistva premijerke Indire Gandi 1984. godine, i bombaškog napada naredne godine na avion Er Indije koji je letio od Montreala do Londona.
Mada je u velikoj mjeri utihnulo, nasilje Sika bi se moglo ponovo razbuktati. Indija tvrdi da je Nidžar učestvovao u nasilnim aktivnostima, i nudila je nagradu za njegovo hapšenje. Prema njihovom mišljenju, odbijanje zapada da suzbije separatizam Sika predstavlja prijetnju. Vlada, stoga, preferira da kaže da nije umiješana u smrt Nidžara. Što se tiče sprovođenja zakona, saradnja postaje teža što Indija više bude gušila demokratske slobode.
Razvijanje tajnih operacija u inostranstvu nije jednostavno. Ono zahtijeva resurse i znanje o tome kako locirati metu, organizovati ubistvo i izbjeći hapšenje. Indijski agenti možda misle da imitiraju one u Americi i Izraelu kao čvrste branitelje demokratije. Pojedini pričaju o “izraelizaciji” indijske spoljne obavještajne službe, Krila za istraživanje i analizu (RAW). Ali ako se stekne utisak da pribjegava ubijanju političkih protivnika umjesto da ublažava jasne bezbjednosne prijetnje, RAW će postati tajanstveno lice represije kod kuće, slično ruskim i saudijskim tajnim službama. Atentati mogu mnogo toga učiniti kako bi svijetu skrenuli pažnju na brutalnost režima koji ih naređuju.
Prevod: N. Bogetić
Bonus video:
