Trinaestojulski ustanak, prvi masovni i najveći ustana u porobljenoj Evropi 1941. godine, epopeja koja se Crna Gora ponosi, nikada nije ugušen, a ideja koju je on izrodio i danas traje.
Ovim riječima istoričar dr Radoje Pajović počinje podsjećanje na događaj koji je ohrabrio Evropu. U spomen na 13. jul 1941. i 13. jul 1878. godine, kada je Crna Gora prvi put obnovila međunarodno priznanje, danas se obilježav a Dan državnosti.
Prijemi, kokteli i počasni plotuni, prigodan program u organizaciji SUBNOR-a i antifašista... Da li je to dovoljno za događaj koji je morao biti neizbrisiv u narodnom pamćenju i za koji je francuski filozof Žan Pol Sartr 1948. godine kazao da spada u najveće domete slobodarske tradicije dvadesetog vijeka, dok ga je nekadašnji francuski predsjednik Fransoa Miteran izdvojio kao najznačajniji događaj u Drugom svjetskom ratu.
Zašto nemamo muzej 13. jula?
„Crna Gora baštini tradiciju Trinaestojulskog ustanka, ali ipak nedovoljno. To što u našoj zemlji nema ni jednog muzeja koji bi bio posvećen ovom značajnom datumu ili antifašističkoj borbi, pokazuje samo da se mi ne okrećemo prošlosti u dovoljnoj mjeri, kao da nas se to ne tiče i kao da to nijesmo mi. Mi smo prije ustanka bili niko i ništa - tuga, a postali smo nešto".
"Prije ustanka smo bili niko i ništa, a postali smo nešto": Pajović
Za ovo što živimo, Crna Gora je dala oko 40.000 građana, na ovaj ili onaj način. Da bi se nešto promijenilo, potrebno bi bilo da građani budu svjesni onoga šta smo učinili, ogromnih žr tava koje nijesu bile uzaludne jer su nam omogućile da stvorimo pravu, a ne bilo kakvu držav u“, kaže Pajović za „Vijesti“.
Pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije tog trinaestojulskog jutra 1941. godine odjeknuli su plotuni ustanika sa Virpazara, Čeva i Mišića. Na iznenađenje partijskih aktivista, tokom tog i narednih dana, planirane gerilske akcije dobile su podršku cijele Crne Gore, svi su se podigli na oružje.
Situacija kod velikih sila, kao što je Sovjetski savez, u tom periodu nije bila obećavajuća. SSSR i ostali su bili zauzeti sobom, a smatralo se da njemački „blic krig“ ne može naići na ozbiljniji otpor. „Ustanak u Crnoj Gori kreće u vrijeme kada su već trupe njemačkog Vermahta bile 600 kilometara unutar sovjetske teritorije i bile nadomak Kijeva.
Što je mogao da uradi jedan mali narod Crne Gore pred tako strašnom armadom hitlerovsko-musolinijevskom koja je svuda sijala strah i trepet? Ipak, Ustanak je pokazao da je jedna takva armada ranjiva“, priča Pajović.
Italijanski vojnici u Danilovgradu 1941. godine
Pod oružjem je bilo 32.000 ljudi
Crna Gora, u toj situaciji, na brzinu organizuje 32.000 ljudi npod oružjem, što je oko 65 odsto vojno sposobnog stanovni štva. „Kada su grupe krenule u ustanak crnogorski slobodarski narod nije mogao da prihvati da samo oni ratuju, pa su i sami krenuli u borbu i 32.000 naših ustanika našlo se pod oružjem“, objašnjava Pajović .
Pajović ukazuje da smo se našli u situaciji kakva do tada nije postojala jer je uvijek država okupatoru pružala otpor. No, narodnooslobodilački pokret nije mogao računati na podršku džave, jer nje nije ni bilo.
„Taj pokret sa gole ledine stvara uslove za narodnooslobodilačku borbu. Nema nikog da stane iza njih i zadugo nikakvog saveznika nijesu imali - samo su računali na sebe i na svoje prijatelje po vokaciji, po idejama, ali sve je to bilo odviše minorno u to doba. Jednostavno, nijesu imali saveznika osim građana Jugoslavije koji su se nalazili u istoj situaciji“, ističe on.
Na ustanike je krenulo oko 150.000 vojnika - preko 130.000 italijanskih i oko 20.000 pripadnika albanske i muslimanske milicije iz Plava, Gusinja, dijela Sandžaka i Metohije. Vrhovna komanda Italije naredila je komandantu
Vi še komande Oružanih snaga Albanije Alesandru Pirciu Biroliu da uguši ustanak, koji odlučuje da se u operacijama u Crnoj Gori angažuju maksimalno moguće snage. Tako se i dvije „elitne italijanske divizije“, Taro i Cacciatori delle Alpi (Alpski lovci), vraćaju sa puta ka Istočnom frontu i upućuju u Crnu Goru.
Đilasova uloga
Uprkos tome, u munjevitom naletu oslobođeni su Virpazar, Petrovac, Reževići, Rijeka Crnojevića, Čevo, Bioči, Ostrog, Spuž, Bogetići, a uskoro i Danilovgrad, Kotor, Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac,Žabljak, Šavnik, Plužine, Grahovo. Nikšić, Podgorica i Cetinje, kao i primorski gradovi, bili su u blokadi.
Na oslobođenim teritorijama ukinuta je okupatorska vlast i uspostavljena privremena vrhovna komanda nacionalnih oslobodilačkih trupa za Crnu Goru, Boku i Sandžak. Komandant je bio Milovan Đilas, politički komesar Blažo Jovanović, a načelnik štaba Arso Jovanović .
Ustanak je trajao do polovine avgusta, kada je ugušen jakom italijanskom ofanzivom, a za to vrijeme poginula su, kako se procjenjuje, 72 ustanika. Italijanima su naneseni veliki gubici: oko 5.000 vojnika je izbačeno iz stroja, 735 je ubijeno u borbama, 1.200 ranjeno, oko 3.000 zarobljeno...Glavni organizatori su bili članovi pokrajinskog komiteta Komunističke partije za Crnu Goru, između ostalih Božo Ljumović, Blažo Jovanović,Savo Brković...
Sa njima su bili Budo Tomović, Periša Vujošević, Vido Uskoković, Radoje Dakić, Krsto Popivoda...
Đilas je kao delegat Politbiroa KPJ bio najodgovorniji. Neposredno uoči ustanka formirana su četiri okružna komiteta, a za ustanak su važni i partijski kadrovi poput Boška Đuričkovića, Jefta Šćepanovića, Blaža Markovića, Voja Nikolića...
Milovan Đilas(desno) sa M. Vujačićem
Podstrek Evropi
Pajović smatra da, pored svega, Trinaestojulski ustanak treba posmatrati kao sastavni dio ukupnog narodnooslobodilačkog pokreta Crne Gore od 1941. do 1945. godine, a njega kao sastavni dio NOP Jugoslavije „u svoj svojoj veličini“. Prve vijesti o ustanku su stigle svega nekoliko dana nakon početka, slobodarska Evropa bila je oduševljena i učesnici pokreta otpora na kontinentu dobili su podstrek.
„Trinaestojulski ustanak pokazao je izvanredan značaj i podršku za razvitak oslobodilačkog pokreta i uopšte pokreta otpora u cijeloj Evropi. U svojoj neposrednoj okolini ustanak je, takođe, imao nesaglediv značaj jer je dao sjajan podsticaj da svi narodi Jugoslavije krenu u opštu ofanzivu protiv okupatora, što su oni i učinili“, ocijenio je
Pajović, dodajući da je ustanak uticao da Politbiro CKKPJ i Glavni štab promijene svoju ustaničku strategiju o malim diverzantskim akcijama i pozovu sve narode Jugoslavije na masovni ustanak gdje za tim ima uslova.
Ipak, bilo je pokušaja da se ospori značaj prvog masovnog ustanka, iako su slični ustanci u okruženju bili drugačije prirode. Konkretno, Pajović se osvrnuo na ustanak u Hercegovini 28. juna, objašnjavajući da u njemu nijesu učestvovali samo Hercegovci i da to nije bila borba protiv okupatora, već protiv ustaša.
Pajović objašnjava da nigdje kao u Crnoj Gori nije bilo raspoloženja za brobu protiv okupatora:
„Ustanak nije nikad ugušen, ta ideja 13. jula i to što je on stvorio i danas traje”.
Neustrašivi Sava Kovačević (lijevo)
Kako je sve počelo?
Svega nekoliko dana prije ustanka, 4. i 5. jula u Beogradu je održana proširena sjednica Politbiroa Centralnog komiteta KPJ, na kojoj je donijeta odluka o početku oružane borbe, u našu zemlju upućen Milovan Đilas, član Politbiroa CK KPJ.
Već 10. jula u Stijeni Piperskoj sastao se pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak i na toj sjednici je prihvaćena odluka o dizanju ustanka.
U knjizi Milije Stanišića “Dubinski slojevi Trinaestojulskog ustanka u Crnoj Gori” (Istorijski institut Crne Gore, Podgorica, 2005.), stoji da je moć ustanka “nastala iz susreta i spoja crnogorskih slobodarskih tradicija sa antifašizmom i novim socijalnim idejama mladog naraštaja, koji je nadasve bio željan velikih i brzih društvenih promjena”: “Revolucionarni polet se udružio sa oslobodilačkim zanosom.
A generacije koje su izvele Trinaestojulski ustanak žudjele su i da povrate sjaj crnogorskog oružja, koje je potamnjelo kapitulacijom vojske Kraljevine Crne Gore 20. januara 1916. godine, prvi put u njenoj istoriji”.
Crnogorski mentalitet je početni plamen pretvorio u u moćan požar
Slobodarsko-takmičarski mentalitet Crnogoraca znatno je doprinio da početni plamen borbe ustaničkog jezgra bukne u moćan požar. Scenu je zapljusnula plima spontanosti narodnih snaga, piše, između ostalog, u knjizi Milije Stanišića. U njoj se nalaze i sljedeći detalji: “Bio je to masovni juriš na okupatora.
U desetodnevnim borbama oslobođen je najveći dio Crne Gore: u početnim akcijama uništeno je preko 100 karabinjerskih i finansijskih stanica; U toku ustanka izbačeno je iz stroja (poginuli, ranjeni i zarobljeni) oko 4.800 okupatorskih vojnika i oficira. Zadobijen je veliki ratni plijen: 4.227 pušaka, 85 mitraljeza, 118 puškomitraljeza, 22 topa, 28 teških i 34 laka minobacača, 84 kamiona, 4 laka aviona, oko 400 pištolja i nekoliko magacina ručnih bombi, municije i hrane. Ustanika je ukupno poginulo 72, a broj ranjenih je nepoznat.
Najslavniji boj u Trinaestojulskom ustanku odigrao se 15. jula 1941. na Košćelama, na komunikaciji Rijeka Crnojevića – Cetinje. Dva gerilska odreda, Ljubotinjski i Gornjo-ceklinski, sa oko 80 boraca, sačekali su u zasjedi drugi bataljon granične straže koji je na kamionima upućen iz Podgorice da deblokira Cetinje. Mjesto zasjede je znalački odabrano, a gerilci su vješto raspoređeni.
U žestokoj osmočasovnoj borbi (od 1 sat po ponoći do 10 prije podne) italijanski bataljon se žilavo branio ali je uništen: poginulo je 70-80 vojnika i starješina, a preko 700 zarobljeno a među njima 110 teško a 150 lakše ranjenih. Samo grupa od 20-30 Italijana uspjela je da se izvuče na Rijeku Crnojevića. Ovaj boj ostaće uvršten u klasične primjere uspješnih borbi u zasjedama”.
Sela su i nakon gušenja ustanka bila slobodna
U jednomjesečnim ofanzivnim operacijama italijanske trupe su razbile glavne ustaničke grupacije, osvojili gradove i varošice koje su ustanici zauzeli, ovladale su svim komunikacijama i oslobodile zarobljena vojna lica divizije Mesina.
Reokupacija Crne Gore je okončana. No, i pored tih uspjeha, glavni cilj italijanske protivofanzive, gušenje ustanka, nije ostvaren, piše Stanišić. “Neprijateljskom ofanzivom borbeno jezgro ustanika uglavnom nije okrnjeno (izuzev Crmnice). Oko 5.000 gerilaca ostalo je na svojim terenima, sada bolje naoružani nego li prvog dana ustanka i van domašaja okupatorske vlasti i moći.
Italijanski vojnici na sjeveru Crne Gore
Sva ustanička rukovodstva, od pokrajinskog do opštinskih, takođe su ostala na svojim teritorijama sa jasno određenim zadacima o nastavljanju borbe protiv okupatora. Takođe, nije ostvaren ni cilj da se stanovništvu oduzme oružje 'potpuno i konačno', koji je Pircio Biroli postavio u svojoj zapovijesti za napad od 15. jula 1941”, stoji u njegovoj knjizi. Podsjeća se da je nezadovoljan količinom prikupljenog oružja, Biroli ponovo 8. avgusta izdao naredbu o predavanju oružja i ratnog materijala u roku od 10 dana: “No, i tada većina naroda nije to učinila.
Nemoć okupatora proizilazila je i otuda što svojim snagama nije zaposjeo najveći dio seoskih područja. Naime, okupatorska vlast nije po selima obnavljala karabinjerske i finansijske stanice, plašeći se da ponovo ne postanu lak plijen ustaničkih snaga. To je na jednoj strani omogućavalo da se aktivisti NOP-a po selima slobodno kreću i djeluju, a na drugoj strani odsustvo okupatorskih snaga u seoskim područjima doprinosilo je bržem savladavanju i otklanjanju straha seoskog stanovništva od njihove vojne sile”.
Dokaz da mali narod može da odigra veliku ulogu u krupnim svjetskim zbivanjima
O crnogorskom ustanku objavili su informaciju londonski “Tajms” i “Njujork Tajms”... Ustanak je snažno odjeknuo na cijelom jugoslovenskom prostoru.
Tito je s nestrpljenjem očekivao vijesti iz Crne Gore, jer je Mitar Bakić, član Vojne komisije Centralnog komiteta, došao kod njega iz Crne Gore na referisanje oko nedjelju dana uoči Trinaestojulskog ustanka – i tada mu je, uz prisustvo Ivana Milutinovića, saopštio da se u Crnoj Gori može ići na opštenarodni ustanak. Kako je radosno u Vrhovnom rukovodstvu primljena vijest o crnogorskom ustanku vidi se iz dnevnika Vladimira Dedijera, koji je pod datumom 18. juli 1941. zapisao u Beogradu: “Danas smo Lola Ribar i ja izdali vanredan broj 'Radio pregleda' u čast Crnogoraca koji su se digli na oružje. Stigla je vest da je skoro čitava Crna Gora slobodna”, stoji u knjizi Milije Stanišića.
Trinaestojulski ustanak je djelo crnogorskog naroda, izraz i iskaz njegove istorijske zrelosti i njegovih slobodarskih potencijala
U proglasu CK KPJ narodima Jugoslavije prilikom obraćanja Srbima kaže: “Na ustanak srpski narode! Ugledaj se na Crnogorce”. A avgusta 1941. CK SKOJ-a poziva omladinu Jugoslavije da se ugleda na sovjetsku i na omladinu Crne Gore. Vijesti o crnogorskom ustanku podizale su moral Srba u Hercegovini, Bosni i Hrvatskoj u njihovom otporu ustaškom genocidu. “Trinaestojulski ustanak je jedinstven istorijski događaj.
Sastavni je dio džinovske borbe progresivnog čovječanstva za uništenje fašizma u Drugom svjetskom ratu. Crnogorski narod je svojim izuzetnim slobodarskim podvigom dokazao, ko zna koji put, da i mali narod može da odigra značajnu ulogu u krupnim svjetskim zbivanjima, i njegov zov nedaleko je odjekivao. Ustanak je svojim istorijskim podvigom dao doprinos riznici univerzalnih ljudskih vrijednosti i uvrstio je Crnu Goru u svjetsku kulturnu baštinu.
Trinaestojulski ustanak je djelo crnogorskog naroda, izraz i iskaz njegove istorijske zrelosti i njegovih slobodarskih potencijala. Buntovnička Crna Gora krijepila je duh ustanika, a KPJ ga je pripremala i predvodila. Ustanak je bio autentični crnogorski događaj koji personifikuje crnogorsko biće i njegovu samobitnost. U njemu su se zgusnule dimenzije, vrijednosti, i osobenosti crnogorske istorije, i došao je do punog izražaja istorijski optimizam i aktivitet Crnogoraca”, ocjenjuje Stanišić u svojoj knjizi.
Bonus video:
