“O najmanji od naroda, tvrda stijeno tvrđeg kraja, prijestolje od slobode, ti velika Crna Goro”, pjevao je engleski pisac Alfred Tenison.
Sva ta snaga i sloboda malog - velikog naroda kao da je stala u jedan datum - 13. jul.
I dok se broj 13 vezuje za sujevjerje da je nesrećan, za Crnu Goru je poseban - toga dana u berlinskoj palati Radževil, 1878. godine, Crnoj Gori je priznata nezavisnost, a 63 godine kasnije izbio je prvi opštenarodni ustanak u porobljenoj Evropi.
Malena Crna Gora zavrijedila je da o njoj piše londonski “Tajms” i “Njujork Tajms”, francuski filozof Žan Pol Sartr kazao je da Trinaestojulski ustanak spada u najveće domete slobodarske tradicije 20. vijeka, a njegov zemljak, nekadašnji predsjednik države, Fransoa Miteran, da je to najznačajniji događaj u Drugom svjetskom ratu...
I jedan od datuma o kome je u Crnoj Gori umnogome postignut konsenzus - je da je Trinaestojulski ustanak događaj za pamćenje i ponos.
“Mnogo je za narod te 1941. godine značio 13. jul. Ali, ne samo nama, nego i svima u Evropi. Dok je bio Tito, najveći državnik kakvog neće više biti, niti ga je prije njega bilo, makar za mene, ali i za mnoge, jer je to bilo vrijeme kada smo svi bili drug i drugarica, svi bili jedno i nijesmo se dijelili, 13. julu se posvećivala velika pažnja. Kasnije su se održavali neki sastanci, ili svečanosti u pozorištu, kojima nijesam prisustvovao jer nijesam rođen od pozorišta, ali opet je taj datum uvijek obilježen”, priča za “Vijesti” Nikšićanin Danilo Miljanić koji je proljetos napunio stotinu godina.
Mnogo pamti, dosta bilježi, ali i ponešto, kako kaže, ostavi da se prećuti. Iako se 13. jula narod u Crnoj Gori latio oružja, čiča Danilo priča da je dvadesetak dana ranije već bio naoružan.
“Upisao sam Podoficirsku školu u Bileći i krajem marta smo raspoređeni u vojne jedinice. Mene su poslali u treću četu u Risan i zadužili me sa puškomitraljezom. Tamo smo čekali rat, ali rečeno nam je da je sklopljen sporazum sa Njemcima i nakon bombardovanja Jugoslavije poslali su nas kući. Tražio sam pušku da je zamijenim za puškomitraljez, ali nije bilo, pa sam puškomitraljez ostavio jer nijesam mogao da ga nosim”.
Miljanić podsjeća na ustaški pokolj srpskog življa u Hercegovini početkom juna i kaže da su mnogi preživjeli izbjegli u Crnu Goru.
“Odmah je nas petnaestak iz Muževica otišlo prema granici, a tamo smo zatekli i Miljaniće iz Dubočaka i formirali Miljanićku četu kojoj je komandir prvih dana bio Risto Mašutov. I moj otac je bio sa mnom. Čitavo vrijeme je Miljanićka četa, zajedno s četama iz Grahova, Tupana, Golije, bila na tom dijelu prema granici. Tamo smo čuli da je 13. jula došlo do oružanih sukoba, da je ustala cijela Crna Gora. Mi smo već tada bili pod oružjem”, prisjeća se starina prvih dana ratovanja.
Priča kako je Milovan Đilas došao u Crnu Goru nakon proširene sjednice Politbiroa Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), na kojoj je donesena odluka o početku oružane borbe, kako je narod “objeručke” prihvatio ideju, pa je umjesto gerilskih akcija tridesetak hiljade ljudi bilo pod oružjem, što je bilo oko 65 odsto vojno sposobnog stanovništva.
“Zbog tog ustanka Italijani su morali povući šest divizija sa strane da bi se Crna Gora umirila. Ustanak je trajao do polovine avgusta, kada je ugušen jakom italijanskom ofanzivom. Puno je značilo to što je ustao čitav narod. Već naredne godine počelo je formiranje bataljona i u aprilu je u nikšićkom srezu formirano sedam crnogorskih bataljona, dva u Velimlju, a pet u Nikšiću. Mnogo je 13. jul značio tada, a čini mi se da znači i danas”, kaže starina koji je za uspjehe u NOB-u odlikovan Medaljom za hrabrost...
Predsjednik Udruženja boraca Narodno-oslobodilačkog rata (UBNOR) i antifašista Nikšića Slobodan Bato Mirjačić kazao je da 13. jul predstavlja najsvjetliju stranicu crnogorske istorije jer su toga dana Crnogorci ponovo rasplamsali svoje slobodarstvo.
“Plotuni prvih crnogorskih ustaničkih pušaka odjeknuli su porobljenom Evropom. Za nekoliko dana oslobođen je najveći dio Crne Gore. Bio je to prvi narodni ustanak protiv okupatora u Evropi, autentičan crnogorski događaj. Imajući u vidu da su ustanici nanijeli okupatoru osjetne gubitke i da su mu pomrsili političke i vojne planove, ustanak je po svojim odlikama bio jedinstven fenomen Drugog svjetskog rata. U njemu su se sjedinile osobenosti i vrijednosti crnogorske istorije i očuvan njen slobodarski konitinuitet”, istakao je Mirjačić.
Podsjetio je da je za ustanak Žan Pol Sartr rekao: “Trinaestojulski ustanak u Crnoj Gori može služiti na ponos narodima Evrope“.
“Ustanak je gromko najavio da će Crna Gora u NOR-u, i samim tim u Jugoslaviji, igrati mnogo značajniju ulogu od one koja bi joj pripadala prema broju stanovnika i veličini njene teritorije. Svojim učešćem i žrtvama koje je podnijela za vrijeme Drugog svjetskog rata, Crna Gora je utrla put ravnopravnosti svoga naroda u novoj Jugoslaviji i ispravljanja nepravde nanesene joj u Kraljevini Jugoslaviji. Naša dužnost je očuvanje tekovina 13. jula za koji su dati mnogi životi, čuvanje tekovina antifašizma i nezavisnosti uz njegovanje multietiničkog i multivjerskog sklada svih građana Crne Gore”, poručio je Mirjačić.
Radislav Stanišić, predsjednik Centralnog komiteta Jugoslovenske komunističke partije Crne Gore, kazao je da je crnogorski narod, predvođen komunistima, ustankom odgovorio na odluku Crnogorskog sabora od 12. jula, kada su italijanski fašisti i separatisti odlučili da proglase nezavisnu Crnu Goru.
“Već sjutradan, pucnjima po italijanskim uporištima na Čevu, Virpazaru, Košćelima, Crmnici i mnogim drugim mjestima širom Crne Gore, uz pjesmu ‘Bez izvora nema vode, nit’ života bez slobode’, crnogorski narod je ognjem iz pušaka kazao da o njegovoj sudbini može odlučivati samo on, a ne šaka separatista na čelu sa Sekulom Drljevićem. Crnogorski borci su se jednako borili za svaki pedalj Jugoslavije, ne razlikujući Karavanke od Lovćena, niti Zagreb od Podgorice, zato nas prolivena krv palih boraca obavezuje da učinimo sve da bi spriječili rušenje tekovina Narodno-oslobodilačkog rata i socijalističke revolucije. Komunisti podsjećaju da narodu koji je krvlju izvojevao slobodu i znojem izgradio zemlju nijesu potrebni nikakvi diktatori”.
Crnogorska vlada je nakon Drugog svjetskog rata usvojila poseban zakon kojim je 13. jul ustanovljen kao narodni praznik. Toga dana održavane su svečane akademije, predavanja, kulturne i sportske manifestacije, dok bi centralnoj proslavi Dana ustanka prisustvovao državni vrh Crne Gore. Ostalo je zabilježeno da je 13. jula 1946. godine u Podgorici bilo prisutno deset hiljada ljudi, u Nikšiću osam hiljada, Danilovgradu pet hiljada, a u šest opština durmitorskog kraja oko deset hiljada.
Uz veliki broj ljudi, slavilo se i u ostalim gradovima Crne Gore.
Naredne godine, 13. jula u tadašnji Titograd došao je Josip Broz Tito, da bi 1948. na taj dan bila otvorena pruga Titograd - Nikšić.
Od 2006. godine, kada je Crna Gora postala nezavisna, 13. jul se slavi kao Dan državnosti.
Mjesec slobode u porobljenoj Evropi
Prema istorijskim izvorima, Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku je 8. jula u Stijeni piperskoj, kod Podgorice, jednoglasno prihvatio odluku Centralnog komiteta o podizanju ustanka, donesenu 4. jula u Beogradu. Pored Đilasa, na sastanku su bili Božo Ljumović, Blažo Jovanović, Radoje Dakić, Savo Brković, Budo Tomović, Vido Uskoković, Krsto Popivoda i Periša Vujošević.
Na Cetinju su 12. jula 1941. na Petrovdanskom saboru “zelenaši” donijeli odluku o poništenju Podgoričke skupštine iz 1918. godine, ukidanju Ustava Kraljevine Jugoslavije i svih njenih institucija i proglašenju Nezavisne države Crne Gore pod protektoratom fašističke Italije...
U rano jutro 13. jula, otpočeo je ustanak. Već tog dana, oslobođeni su Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i dio primorja od Miločera do Sutomora. Gerilske borbe su tokom 14, 15. i 16. jula prerasle u opštenarodni ustnak, navode istoričari.
Tokom 15. jula oslobođen je Mojkovac, Bioče, Spuž i Lijeva Rijeka, a kod sela Košćela napadnut je motorizovani bataljon italijanske divizije “Mesina“ i tom prilikom ubijeno 70, ranjeno 110 i zarobljeno 290 italijanskih vojnika.
Andrijevica je oslobođena 16. jula, a ubrzo i Bijelo Polje, Berane, Danilovgrad, Žabljak, Kolašin, Šavnik, Grahovo...
Jedna od najvećih borbi vođena je na Brajićima, između Cetinja i Budve, kada je iz zasjede napadnuta jaka italijanska motorizovana kolona - 220 Italijana je izbačeno iz stroja, a ustanici su imali dvojicu mrtvih i sedam ranjenih...
Dobar dio Crne Gore bio je slobodan sve do 14. avgusta, kada su znatno ojačane italijanske trupe ugušile ustanak.
Spomenik organizatorima ustanka na Ravnom lazu, u Piperima, nedavno je oštećen, a za to je optužen osamnaestogodišnji Podgoričanin. Polomljena mermerna ploča ubrzo je zamijenjena...
Bonus video:
