Trinaestojulski ustanak je opštenarodni i u njemu svako može pronaći sebe, tim prije što će ideološka diferencijacija na četnike i partizane uslijediti nekoliko mjeseci kasnije. To daje dovoljno osnova da bude praznik svih, ali i dovoljno ubjeđenja da to treba da bude tako, ocijenio je za “Vijesti“ akademik CANU i profesor Filozofskog fakulteta, istoričar Šerbo Rastoder.
Za Crnu Goru, 13. jul je poseban datum - tog dana joj je 1878. godine priznata nezavisnost, a 63 godine kasnije izbio je prvi opštenarodni ustanak u porobljenoj Evropi.
Rastoder je istakao da je Trinaestojulski ustanak, kao prvi opštenarodni ustanak u porobljenoj Evropi, najsvjetlija stranica crnogorske istorije.
“Međusobna veza Petrovdanskog sabora 12. jula i ustanka 13. jula je naknadno uspostavljena kao ideološka konstrukcija koja nema uporišta u činjenicama. Prosto se radi o dva različita viđenja stvarnosti: pacifističkog i kolaboracionističkog - 12. jul i revolucionarnog i antifašističkog - 13. jul“, kazao je Rastoder.
Prema istorijskim podacima, na Cetinju su 12. jula 1941. na Petrovdanskom saboru “zelenaši” donijeli odluku o poništenju Podgoričke skupštine iz 1918. godine, ukidanju Ustava Kraljevine Jugoslavije i svih njenih institucija i proglašenju Nezavisne države Crne Gore pod protektoratom fašističke Italije...
Samo dan kasnije - planuo je ustanak. Već 13 jula. oslobođeni su Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića i dio primorja, od Miločera do Sutomora. Gerilske borbe su tokom 14, 15. i 16. jula prerasle u opštenarodni ustanak. Tridesetak hiljada ustanika oslobodili su dobar dio Crne Gore i tako je bilo sve do polovine avgusta, kada su znatno ojačane italijanske trupe ugušile ustanak...
Odluku o dizanju ustanka donio je Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije u Beogradu, 4. jula, i taj dan se u SFRJ obilježavao kao Dan borca. Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru i Boku 8. jula je jednoglasno prihvatio odluku Centralnog komiteta o podizanju ustanka...
U krajevima u kojima su većinu činili Muslimani i Albanci, ustanak nije imao naročit odjek.
Rastoder je objasnio da je pitanje učešća manjina u Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP) vrlo kompleksno i da na njega nijesu uspjeli odgovoriti ni komandanti nacionalno mješovitih brigada, poput generala Danila Jaukovića.
“On je razloge za pojavu slabijeg odziva manjina u NOP nalazio u prethodnom iskustvu manjina koje nije moglo biti osnov za povjerenje u partizanski pokret, dok četnički nije ni krio namjeru da ih istrijebi”, kazao je Rastoder.
On navodi da, sticajem različitih okolnosti, sve do 1943. godine manjine skoro da nijesu pravile razliku između četnika i partizana, odnosno do vremena kada su partizani otvorili prostor za popunu jedinica i pripadnicima manjina.
“Pored toga, oficijelna istoriografija je dugo sakrivala da je postojao ‘muslimanski partizanski bataljon’ kao integralni dio NOP-a u Crnoj Gori“, kazao je Rastoder.
Istoričar i član političkog pokreta Plenum 083 Tomaš Damjanović istakao je da Petrovdanski sabor, i kao događaj i kao simbol, ujedinjuje posve različite političke činioce i, shodno tome, različite i nerijetko sukobljene motive:
“Zelenaši žele obnovu crnogorske države pod patronatom Italije, a dio prethodne jugoslovenske administracije želi saradnju s istom tom Italijom u nadi da će se, nakon rata, povratiti stara infrastruktura koja bi onemogućila revoluciju i, u najpovoljnijem scenariju, oživjela predratno stanje. Bilo je, takođe, i onih koji su se rukovodili logikom o ‘spasavanju biološke supstance’, polazeći od uvjerenja da mali narodi u velikim ratovima mogu samo da izgube”.
Damjanović je ocijenio da, s druge strane, 13. jul, opet i kao događaj i kao simbol, predstavlja simbiozu različitih faktora:
“Na jednom nivou se nalazi tradicionalno antiokupatorsko raspoloženje značajnog procenta stanovništva, a na drugom nivou se nalaze političke artikulacije tog raspoloženja, u rasponu od KPJ, čiji članovi vjeruju da će Sovjeti vrlo brzo slomiti otpor nacista, pa se, preko kanalisanja antiokupatorskih osjećanja naroda, pripremaju za revoluciju, preko ‘neraspoređenih’ pojedinaca, pa sve do rojalista koji su, u tom trenutku, bili i antikomunistički i antiokupatorski nastrojeni”.
Damjanović je kazao da je razvoj dešavanja u narednom periodu, uz ogroman broj žrtava, ubrzao i javljanje pukotina među ustanicima.
“Što se tiče krajeva u kojima su većinu činili Muslimani i Albanci, treba reći da ondje ustanak nije imao naročit odjek, iz jednog prostog razloga: tamošnje stanovništvo i pravoslavci, uprkos svim dotadašnjim deklarativnim izlivima ljubavi i zajedništva, niti su imali svijest o tome da treba da pripadaju istom društvu ili državi, niti su tako nešto željeli…”.
Damjanović je kazao da se nakon Drugog svjetskog rata pristupilo pokušaju da se taj problem prevaziđe, ali je, “kako se vidi iz prethodnih trideset godina, i taj pokušaj bio neuspješan, jer se, paralelno s višedecenijskim zaklinjanjem u bratstvo, jedinstvo i saradnju, pokazuje da su stari antagonizmi i dalje dominantni”.
ANTIFAŠIZAM U IGRI ZA POLITIČKU MOĆ
Odgovarajući na pitanje kako to da su istovremeno puna usta antifašizma, a da su aktuelni narativi slavljenja saradnika okupatora, Rastoder je istakao da je saradnik okupatora kolaboracionista i da ne mora biti fašista.
“Zabuna nastaje zbog toga što karakter fašizma opredjeljuje djelo, a ne mišljenje. Njegov karakter se čita u programskim dokumentima, na primjer ‘Homogena Srbija’, a ne u tome što neko misli o tom pokretu koji sprovodi programske ciljeve iz navedenog dokumenta“.
Damjanović je ocijenio da u istoriji nije rijedak slučaj da termini promijene značenjsko određenje, što je, kako je kazao, naročito, slučaj s onima čija je upotreba neosnovano česta i nakon svršetka procesa na koji su se prvobitno odnosili. Tako se, navodi, u pogledu odnosa prema odrednici “fašizam“, došlo dotle da, decenijama unazad, njihova upotreba ima dva pravca - manjinski koji se odnosi na jezičko označavanje ljudi sklonih datom vidu totalitarizma i većinski koji povezuje razumljivo negativan odnos prema fašizmu kao takvom i namjeru da se diskredituju politički neistomišljenici, ma kakva da im je ideološka orijentacija.
“Danas, dakle, živimo u okolnostima u kojima se pojedinci i skupine zaklanjaju iza odrednice ‘antifašizam’, koja nema neposrednu vezu s onovremenim, autentičnim pokretom otpora, nego se, preko jezičke i emocionalne asocijacije vrši transfer, a njegova funkcija je u tome da posluži kao psihološko sredstvo u igri za političku moć“, ocijenio je Damjanović.
On je kazao da je u tom smislu posve razumljiva i naklonost prema ondašnjim saradnicima okupatora, navodeći da je riječ o strukturnom prilagođavanju ovog društva savremenim geopolitičkim odnosima, “gdje se valja pozivati na adekvatne faktore iz prošlosti“.
“Preciznije rečeno, ako ste, kao država, stoprocentno upućeni na Brisel, Berlin ili Vašington, nalazeći podređenu poziciju ‘periferija - centar’ prirodnom, savršeno je razumljivo da, u ravni simbola, posežete za sličnim odnosima iz prošlosti. To ne znači da stoji znak jednakosti između onovremenih italijanskih fašista i savremenog Brisela, niti između ondašnje i savremene Crne Gore, ali postoji jedna važna podudarnost: u obje situacije, crnogorska podređenost se tumači kao civilizacijski napredak, a iščekivana globalna nadmoć Rima/Brisela/Vašingtona pitanjem istorijske pravde.“
AUTORITARNI ELEMENTI I UZORI
Odgovarajući na pitanje kako se u aktuelnom političkom trenutku koristi jugoslovensko nasleđe - zašto se samo autoritarni elementi slave, a ne progresivne tekovine, Rastoder je rekao da ako “sadašnjost primarno posmatrate kao logičan nastavak prošlosti, onda ćete u njoj tražiti svoje ‘uzore’”.
“Ako vi kažete da se slave ‘autoritarni elementi’, to samo znači da je nađen adekvatan uzor. Ako se slave neki drugi, to znači isto. Da li je, ili nije, to po vašem ukusu, to nije do prošlosti, nego do onoga ko vrši odabir iz nje. Kako je svaki izbor po prirodi subjektivan, onda nemate objektivnu predstavu o njoj, nego subjektivni izbor iz nje.“
Damjanović ocjenjuje da je nasljeđe i prve i druge Jugoslavije veoma kompleksno, između ostalog i zato što predstavlja kombinovanje dvaju naizgled sukobljenih faktora - autoritarnog modela vladanja i objektivnog socioekonomskog razvoja.
“Autoritarni elementi jesu zajednička nit za stanje koje prethodi Jugoslaviji, za nju u svakom obliku i za postjugoslovenske državne formacije. To je, dakle, stvar dužeg trajanja. Progresivne tekovine – ma kako shvaćene, a ključnom smatram ideju zbog koje je Jugoslavija i nastala, (geo)politička sloboda ili, barem, autonomija u odnosu na velike sile - nije moguće slaviti, jer nijesu komplementarne s objektivnom podređenošću i upitnom perspektivnošću savremenih postjugoslovenskih država.”
Svaki peti građanin ne zna karakter ustanka
Istraživanje agencije “Damar” o stavovima građana Crne Gore o istorijskim događajima i vrijednostima, pokazalo je da većina njih želi da je Crna Gora građanska i sekularna.
Istoričar i saradnik u Centru za građansko obrazovanje Miloš Vukanović je na prezentaciji rezultata istraživanja protekle sedmice kazao da 30,1 odsto ispitanika smatra da je Trinaestojulski ustanak bio komunistički, da je opštenarodni misli 38 procenata ispitanika, a čak 21 odsto njih ne zna, što je “veoma zabrinjavajuće”. Istraživanje je rađeno od 3. do 10. juna na uzorku od 1.007 građana starijih od 15 godina, povodom 80 godina od Trinaestojulskog ustanka.
Bez sposobnosti da se gradi zajedništvo
Damjanović je ocijenio da u teoriji može, ali da je u praksi skoro nemoguće da se
u Crnoj Gori, nakon svih dešavanja, formira ideja oko koje se svi okupljaju, za koju 13. jul može biti jedna od rijetkih osnova koja pruža mogućnost razvoja.
On navodi da u Crnoj Gori postoji jaz između nečega što bi se moglo nazvati institucionalnom artikulacijom političkih odnosa, koju čine stranke, NVO, državne institucije, vjerske organizacije, mediji i političkih odnosa kakvi oni uistinu jesu.
“S jedne strane, imamo deklarativno zastupanje ideje o jednakosti, pravdi, skladnim odnosima između različitih skupina, potrebi da na prvom mjestu bude opšti interes – i sve pomenute institucije kao da se spore oko toga da li na valjan način zastupaju opisana načela. S druge strane imamo i jednu, možda, ne tako prijatnu stvarnost, u kojoj vlada nepovjerenje između postojećih kolektiviteta, govorim o kolektivitetima, a ne o pojedincima, gdje su dominantni faktori unutar svakog od njih, u osnovi, zainteresovani isključivo za svoj interpretativni obrazac date zajednice, a ne čak za zajednicu u cjelini, a o ovoj najširoj, državnoj, da i ne govorimo”.
On je ocijenio da za sve ovo vrijeme, uz nekoliko promijenjenih državnih formacija i društvenih uređenja, ovdašnje stanovništvo nije pokazalo sposobnost da gradi zajedništvo koje ne bi podrazumijevalo pozicioniranje jednog od postojećih kolektiviteta kao unutrašnjeg neprijatelja, tj. garanta saradnje između preostalih faktora.
Bonus video:
