U nacrtu Temeljnog ugovora između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve skoro da nema elemenata koji bi se mogli vezivati za ono što je bilo nasljeđe pokojnog višedecenijskog mitropolita Mitropolije crnogorsko-primorske Amfilohija.
U nacrtu u koji su “Vijesti” imale uvid, a koji je Vlada poslala patrijarhu SPC Porfiriju, vidi se da se nigdje više ne pominje naziv Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, da se samo u preambuli i to na dva mjesta pominje “Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori.”
Za vrijeme Amfilohijevog života, MCP je pripremila temeljni ugovor i još 2012. ga dostavila Vladi Crne Gore, na šta nikada nije odgovoreno.
Šta je Patrijaršija poslala, a šta je Vlada vratila
Detalji temeljnog ugovora do sada su predstavljani javnosti na kašičicu, uglavnom kroz izjave ili autorske tekstove sveštenika ili drugih osoba bliskih Srpskoj pravoslavnoj crkvi, preciznije rečeno njenom vrhu u Beogradskoj patrijaršiji.
Verzija koja je dostavljena iz Beograda, a u koju su “Vijesti” takođe imale uvid, i koja je ponuđena na potpis premijeru Zdravku Krivokapiću u Beogradu krajem maja ove godine i verzija koju je Vlada poslala se razlikuju u nekoliko tačaka.
Iz Vlade su ocijenili da su određene tačke u suprotnosti sa važećim propisima Crne Gore, a da je dio članova nepotpun.
”Ostavljale su prostor za nejasnosti u tumačenju”, rečeno je “Vijestima” nezvanično u Vladi.
Jedna od spornih tačaka je da se u Temeljnom ugovoru kao neradni dani za pravoslavne hrišćane predviđaju i vjerski praznici koji nisu propisani Zakonom o državnim i drugim praznicima.
Sporna je, za Vladu, bila i odredba u članu 12 kojom bi se država obavezala da u “roku od jedne godine” uz saradnju sa SPC i drugim vjerskim zajednicama pripremi zakon kojim bi se regulisalo pitanje povraćaja i obeštećenja, odnosno restitucije pokretnih i nepokretnih dobara koja su nacionalizovana bez pravične naknade.
To pitanje je predviđeno i ugovorima sa Katoličkom crkvom u članu 12 i Islamskom vjerskom zajednicom u članu 12, ali bez ikakvog roka. U Vladi smatraju da to nije pitanje koje se treba na taj način regulisati Temeljnim ugovorom, niti da se država može rokom obavezivati na taj način, pa je predložena formulacija koja je istovjetna kao u ugovorima sa te dvije vjerske zajednice.
U Vladi su mijenjali i član 11 Ugovora u kom su precizirali da se imovina koja predstavlja kulturnu baštinu Crne Gore može otuđiti isključivo pod uslovima propisanim zakonodavstvom Crne Gore. Iako takav propis u Temeljnom ugovoru ne daje nikakvu veću zaštitu, iz Vlade su navodno smatrali da bi time pokazale saglasnost da se potencira zaštita crnogorske kulturne baštine. Slična odredba se nalazi u Ugovoru sa Islamskom vjerskom zajednicom.
Izmijenjena je i odredba u članu 13 u vezi sa zahtjevom za izgradnju vjerskih objekata po kom je propisano da “nadležne vlasti u Crnoj Gori neće razmatrati zahtjeve za izgradnju vjerskih objekata koji nemaju saglasnost nadležnih organa vjerske zajednice u Crnoj Gori, u skladu sa zakonom i autonomnim propisima vjerske zajednice, na način da se ti uslovi odnose jasno na vjerske objekte SPC, a ne bilo koje druge vjerske zajednice.
U preambuli ugovora, koja nije pravno obavezujuća, se navodi da ugovor sklapaju Vlada Crne Gore i Srpska pravoslavna crkva i navodi da je Hrišćanska crkva na prostoru današnje Crne Gore prisutna od “apostolskih vremena i njenog kontinuiteta kroz istorijsko pravoslavno i crkveno ustrojstvo od osnivanja Zetske, Budimljanske i Humske Episkopije 1219. godine”, te da Srpsku pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori čine četiri eparhije.
Navodi se i da se uvažava istorijska uloga Mitropolije crnogorsko-primorske za vrijeme crnogorskih mitropolita-gospodara u državnosti Crne Gore, i da se poštuje sadašnja i istorijska uloga SPC u Crnoj Gori u društvenom, kulturnom i obrazovnom razvoju.
Ugovor ima ukupno 20 članova. U članu 2 se između ostalog navodi da Crna Gora priznaje kontinuitet pravnog subjektiviteta, u članu 8 da u slučaju vođenja krivičnog postupka ili istrage o kliricima i vjerskim službenicima Crkve zbog eventuanih krivičnih djela, nadležni organi o tome prethodno obavještavaju nadležnog arhijereja... Ostali članovi se tiču stvari poput prava SPC da uređuje sopstveno crkveno ustrojstvo, da sama odlučuje o imenovanjima, premještajima i smjenama, da Sabor SPC odlučuje o postavljanju episkopa i da osniva, mijenja i ukida eparhije, da SPC ima pravo da osniva vjerske obrazovne ustanove za obrazovanje sveštenika i vjerskih službenika... U članu 16 piše i da će pravoslavna vjerska nastava u javnim školama biti regulisana posebnim ugovorom između strana ugovornica.
Na kraju kao potpisnice se navode Vlada Crne Gore i Srpska pravoslavna crkva.
Šta piše u “Amfilohijevoj” verziji
Prvobitni nacrt, čiji djelovi su dospjeli u javnost ranije ove godine, je bio nasljeđe mitropolita Amfilohija, po čijoj inicijativi je i 2006. formiran Episkopski savjet Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori kao organizacioni dio Srpske pravoslavne crkve.
Amfilohije je nekoliko puta govorio da sa njim treba pregovarati oko Temeljnog ugovora i da će ga on potpisati kao predsjednik Episkopskog savjeta. To ne bi bio presedan jer je Temeljni ugovor SPC i Hrvatske potpisao tadašnji mitropolit zagrebačko-ljubljanski Jovan i “za Srpsku pravoslavnu crkvu u Hrvatskoj”. Jedini glasovi iz Crne Gore koji su eksplicitno i za života Amfilohija tražili da se ugovor potpiše sa tadašnjim patrijarhom Irinejom su bili oni lidera Demokratskog fronta.
Termin Pravoslavna crkva u Crnoj Gori ni jednom se ne pominje u verziji Temeljnog ugovora koju je Vlada Crne Gore poslala kao predlog patrijarhu Srpske pravoslavne Crkve Porfiriju.
Naziv Pravoslavna crkva u Crnoj Gori je postojao u verziji koja je u martu predstavljena Sinodu SPC, a čiji je temelj bio ugovor iz 2012. godine. Taj nacrt je pripremao bivši ministar pravde Vladimir Leposavić koji je prije formiranja Vlade bio dio pravnog tima Mitropolije crnogorsko-primorske, dok ga je u Beogradu predstavio Episkopski savjet SPC u Crnoj Gori.
Upravo je taj naziv bio jedan od najspornijih za vrh Beogradske patrijaršije, što je javnosti povremeno otkrivao istoričar Aleksandar Raković koji se pozicionirao kao neformalni portparol Sinoda, najavljujući odluke od kojih se izvršna vlast SPC nije ograđivala, a koje su se posle i realizovale.
Da je problem sa tim nazivom imao i vrh vlasti u Srbiji je otkrio i predsjednik Srbije Aleksandar Vučić.
”Njihov politički plan u Crnoj Gori je bio da Mitropoliju crnogorsko-primorsku odvoje od SPC, da je proglase u početku pravoslavnom crkvom u Crnoj Gori i da se time vremenom Srbi asimiluju, nestanu i da postoji jasna dvotrećinska i tročetvrtinska većina crnogorskog pravoslavnog naroda”, rekao je Vučić.
Nije precizirao čiji je to plan bio.
Episkopski savjet je osnovan 26. maja 2006. godine, odlukom Sabora SPC kojim je predsjedavao tadašnji patrijarh srpski Pavle, a tada je u upotrebu uveden i termin Pravoslavna crkva u Crnoj Gori.
Po toj odluci Sabora koja je uvažavala okolnost da je Crna Gora postala nezavisna država, Pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori sačinjavaju eparhije Srpske pravoslavne crkve: Mitropolija crnogorsko-primorska i Eparhija budimljansko-nikšićka, kao i dijelovi eparhija Mileševske i Zahumsko-hercegovačke.
Sabor SPC u maju ove godine, na kom je izabran novi mitropolit MCP Joanikije, je ukinuo sve Episkopske savjete, a novi mitropolit nije dobio i titulu arhiepiskopa cetinjskog koju je imao Amfilohije, kao ni titulu egzarha sveštenoga trona pećkog.
Raković je sve te elemente, a od njegovih izjava se niko iz vrha SPC nikada nije ogradio, označio kao separatističke i zbunjujuće, a kao separatistu je direktno označio sada već bivšeg rektora cetinjske bogoslovije Gojka Perovića.
Episkopski savjet je bilo tijelo koje je organizovalo litije na kojima se protestovalo protiv Zakona o slobodi vjeroispovijesti.
Pritisci i sumnjičenja
Amfilohije je više puta javno optuživan za autonomašenje i u Beogradu mu se zamjeralo što govori o kontinuitetu Mitropolije crnogorsko-primorske s istorijskom i autokefalnom Mitropolijom crnogorskom - Crnogorskom crkvom.
”Crnogorska pravoslavna crkva je zovem. To je bila Božija Crkva. I Hristova Crkva, prije i iznad svega. I kao takva je bila priznata u čitavome svijetu, kao što je i danas isto tako ta ista Crkva, Crnogorska pravoslavna crkva - Mitropolija crnogorska”, kazao je Amfilohije 2019. godine.
Beogradu je smetala i Amfilohijeva titula arhiepiskopa, jer su smatrali da se tako može samo nazivati poglavar crkve.
Pritiscima je bio izložen i sadašnji mitropolit MCP Joanikije na nedavno održanom Saboru gdje je i izabran.
”Vijesti” su ranije objavile da je tada episkop bački Irinej (Bulović) u toku izbornog dana indirektno vršio pritisak na Joanikija bacajući sumnju, koja je prethodno često iz tih krugova pripisivana Amfilohiju, da planira neku vrstu crkvene autonomije u Crnoj Gori i to sve u dogovoru sa premijerom Zdravkom Krivokapićem.
Danima se u brojnim medijima govorilo da je Joanikije izvjestan izbor, prije svega jer je to brojnim vladikama navodno obećao i patrijarh Porfirije, ali da se tome žestoko protivi Irinej koji je veoma blizak vrhu srbijanske vlasti.
Joanikije i njegovi bliski saradnici su kritikovani preko medija bliskih bačkom episkopu, pa je Danas zaključio da su napadi orkestrirani iz “novosadske crkvene kuhinje” koja je i prije izbora novog patrijarha kao mogućeg kandidata za Cetinje lansirala jednog od sinodalaca, episkopa kruševačkog Davida (Perovića).
Joanikije je izabran aklamacijom, odnosno nije bilo glasanja i to na predlog patrijarha, ali su episkop zvorničko-tuzlanski Fotije, episkop kruševački David i Irinej tokom izbora prigovarali da nije u redu da se Sabor ucjenjuje, aludirajući na posjetu Krivokapića.
Krivokapić je prethodno došao i kazao da dolazi da “prenese volju vjernog naroda” da za mitropolita bude izabran Joanikije. Nakon skoro tri mjeseca, Krivokapić je kazao da je tog jutra dobio poziv i da mu je rečeno da ukoliko ne dođe u Beograd, Joanikije neće biti izabran. Nije otkrio ko ga je zvao.
Pres služba SPC i kadriranje
Upravo nakon tog Krivokapićevog boravka u Beogradu, oglasila se izuzetno oštrim saopštenjem Pres služba Srpske pravoslavne crkve, kojom upravlja Irinej Bulović, a koji je bio u sukobu sa Amfilohijem.
U saopštenju se navodi da je jedini razlog dolaska Krivokapića u Patrijaršijski dvor u Beogradu bio potpisivanje Temeljnog ugovora sa SPC, ali da je on iznio nove razloge zbog kojih smatra da se potpisivanje Ugovora mora odložiti.
Zanimljivo da je u pres službi SPC odnedavno i Zoran Đurović koji je tokom litija bio redovan gost u medijima bliskim Demokratskoj partiji socijalista, a poznat je i po žestokim kritikama na račun Amfilohija, Joanikija, Gojka Perovića…
U medijima bliskim vlastima u Srbiji i Demokratskom frontu se danima spekuliše na nivou nezvaničnih informacija iz beogradske patrijaršije da je za SPC prihvatljiva samo verzija ugovora koja je prije nekoliko mjeseci dostavljena Vladi Crne Gore i da neće pristati ni na kakve dalje korekcije.
Zbog toga je mnoge, pa čak i u diplomatskim krugovima, iznenadilo saopštenje izdato sredinom jula gdje je koordinator Pravnog savjeta Mitropolije crnogorsko-primorske (MCP) protojerej Igor Balaban rekao da dijalog između crkve i države po mišljenju Pravnog savjeta ide ka pozitivnom i očekivanom ishodu.
Balaban je to saopštio nakon što je, kako je rečeno, održan redovni sastanak Pravnog savjeta kome su prisustvovali članovi Savjeta, kao i mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije i episkopi zahumsko-hercegovački Dimitrije i novoizabrani episkop budimljansko-nikšićki Metodije. Prema informacijama “Vijesti”, na tom sastanku je bio prisutan i episkop dizeldorfski Grigorije.
Smjena Gojka Perovića
Najviše bure u vezi s procesom koji se doživljava kao “čišćenje” kadra bliskog Amfilohiju je izazvala smjena dugogodišnjeg rektora Cetinjske bogoslovije Gojka Perovića.
Perović je stekao ogromnu popularnost tokom masovnih litija, a naročito se isticao time što je naglašavao njihov građanski karakter, te sprečavao pokušaje da litije prisvoje političari, bilo oni iz Crne Gore i Srbije. Naročito nakon Amfilohijeve smrti je intenzivirana kampanja kojom se litije, a konsekventno i izbori u avgustu 2020. predstavljaju kao isključivo “srpska stvar”, a ne kao emancipatorski pokret koji u srži nosi borbu za ljudska prava.
Raković je najavljivao da će Perović biti smijenjen, a besomučna tabloidna kampanja protiv njega je vođena i preko portala Vidovdan, bliskog Irineju bačkom.
U jednom od tekstova na tom portalu je čak najavljen i “napad “Vijesti” na SPC” uoči sjednice Sinoda sredinom maja. Najavljeno je da će narednog dana u “Vijestima” biti objavljen članak u kom se napada SPC i srpski narod, a da će se kao povod iskoristiti moguća smjena Perovića. “Vijesti” jesu imale informacije iz jednog izvora da bi se na Sinodu moglo raspravljati o smjeni Perovića, ali informacija nije objavljena jer nije potvrđena iz drugih izvora, pa ispada da je Vidovan “preventivno” objavio informaciju.
Tada nije raspravljano o smjeni Perovića, ali je, prema saznanjima “Vijesti”, ubrzo nakon toga od njega traženo da sam podnese ostavku što je on odbio.
Peroviću se često spočitavalo i što je govorio da naziv Srpska pravoslavna crkva nije najsrećniji, iako je razgovor o tome vođen unutar same SPC na najvišem nivou, o čemu svjedoče i transkripti. O tome su tada govorili i Amfilohije i Irinej Bački.
Način na koji je Perović smijenjen, odnosno akt o njegovom razrješenju i javno navedeni razlozi su bili oštriji čak i nego kad su sa visokih pozicija sklanjani i oni koji su optuživani za seksualno zlostavljanje poput Pahomija, Vasilija Kačavende…
Šta (ne) piše na Amfilohijevom grobu
Amfilohije je u januaru prošle godine govorio da eventualni temeljni ugovor između crkve i države ne bi definisao status Mitropolije - autonomni ili autokefalni, jer je “autonomna i samostalna kroz vjekove”.
”Jedina koja je ostala samostalna i sačuvala samostalnost Pećke patrijaršije je Mitropolija crnogorsko-primorska. Zvala se u to vrijeme autokefalna, jer je u to vrijeme stvarala državu”, istakao je tada Amfilohije i podsjetio da su Beogradska i Karlovačka eparhija nestajale i mijenjale se.
Na nadgrobnoj ploči mitropolita Amfilohija se ne pominje Srpska pravoslavna crkva. Piše - Arhiepiskop cetinjski, Mitropolit crnogorsko-primorski, Egzarh Sveštenoga trona Pećkog, na tronu mitropolita zetskih crnogorsko-primorskih.
Bonus video:
