Prije 600 godina Paštrovići su uživali autonomiju u okviru Mletačke republike, danas ne samo da je nemaju, nego su postali građani “drugog reda” na sopstvenoj teritoriji, dok je Sveti Stefan, nekadašnje sjedište “bankade” i administrativni i kulturni centar, djelimično prodat, iako je riječ o kulturno-istorijskom blagu.
To je za “Vijesti” ocijenio mještanin Blažo Kažanegra, jedan od pokretača inicijative da se grad-hotel “Sveti Stefan” vrati u državno vlasništvo.
Naglasio je da je 2023. godina veoma važna za Sveti Stefan i Paštroviće, jer bi trebalo obilježiti dva jubileja.
”Prvi jubilej je 600 godina od potpisivanja ugovora između Paštrovića i Venecije, a drugi 200 godina od rođenja Visariona Ljubiše. Na prvi jubilej me je nedavno podsjetio mještanin, moj ujak, arhitekta Željko Mitrović. U 15. vijeku, 4. aprila 1423. godine, na venecijanskoj lađi, usidrenoj ispred Drobnog pijeska, potpisan je čuveni ugovor između predstavnika paštrovskih plemena i Mletačke republike, koju je predstavljao admiral Frančesko Bembo, zapovjednik Jadranskog mora. Mudri Paštrovići, prihvativši vrhovnu vlast Mletačke republike, dobili su potvrdu prethodnih privilegija (‘breveređe’), pravo da biraju sebi kneza (‘rectore’) koji će suditi po starim paštrovskim zakonima i običajima, uz potvrdu i carinskih privilegija za trgovinu robom na teritoriji Mletačke republike”, naveo je Kažanegra citirajući podatke iz rada “Društveno-ekonomski razvoj Paštrovića”, S. Davidovića, iz Paštrovskog almanaha.
Kažanegra navodi da su se Paštrovići obavezali da, u slučaju potrebe, ratuju za Veneciju na teritoriji od Kotora do Bara. Sve to, ističe, podrazumijevalo je visok stepen autonomije, odnosno sudske i zakonodavne vlasti na svojoj teritoriji, od Kufina do Babina vira, ali i garantovanu spoljnu zaštitu od osvajača.
”Tada, još u srednjem vijeku, kada je veći dio Evrope i svijeta bio okovan lancima feudalizma, od strane bilo domaćih ili tuđinskih vladara i knezova, Paštrovići su imali visok stepen autonomije, prava i sloboda na svojoj teritoriji - svoji na svome. Danas, 600 godina poslije, u 21. vijeku - vijeku jednakosti, tolerancije i liberalizma - Paštrovići ne samo da nemaju autonomiju, nego su još očigledno postali građani drugog reda na sopstvenoj teritoriji, dok je njihov grad Sveti Stefan... djelimično prodat privatnim subjektima. Mnoga prava koja imaju građani Evrope i svijeta, Paštrovići danas očigledno nemaju, pa im je na svojoj zemlji ograničena sloboda kretanja”.
Kažanegra je pojasnio da do skoro nijesu imali pravo da posjete plaže, gdje su vjekovima pristajali svojim barkama, ribali i trgovali, da nemaju pravo da uđu u svoj grad - Sveti Stefan, kojeg su sagradili njihovi preci i živjeli u njemu vjekovima.
”Jednostavno rečeno, nemaju pravo na svoje materijalno-kulturno nasljeđe, ali i nematerijalno nasljeđe jer, kao što kaže arhitekta Slobodan Bobo Mitrović (direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore 2003-2007), na ostrvu Sveti Stefan danas nema skoro ništa što bi upućivalo na istoriju tog mjesta i ljude koji su tamo živjeli, osim crkava. Zajedno sa građanima Crne Gore, oni nemaju pravo na svoje nacionalno blago, kao što ga imaju... narodi svijeta. Sva ova prava su imali za vrijeme Venecije, ali i kasnije”.
Kažanegra navodi da Paštrovići ne traže da im se vrati autonomija koju su imali u srednjem vijeku, iako, kako ističe, imaju puni legitimitet za tako nešto, a i Evropska unija “uveliko promoviše koncept administrativne decentralizacije po raznim osnovima”.
”Traže da budu kao i svi drugi građani civilizovanog svijeta, da imaju sva građanska prava koja uživaju drugi ljudi i narodi oko njih i ništa više od toga. Da imaju pravo na svoju istoriju, svoju kulturu, svoj grad, da slobodno koračaju svojim javnim dobrima, da se kupaju na svojim plažama, da slobodno hodaju ulicama i trgovima svoga grada, da imaju puno pravo na svoju kulturnu baštinu, materijalnu i nematerijalnu, zajedno sa svim drugim građanima Crne Gore. Ovo nije nikakav luksuz i ovo već imaju građani skoro svih država svijeta”.
Navodi da su dugi niz godina mještani trpjeli i suzdržavali se od korišćenja svojih javnih teritorija - plaža, ulica i trgova, u njihovom gradu Svetom Stefanu, jer su mislili da rade nešto što će biti dugoročno korisno i za njih i za cijelo društvo.
”Trpjeli su, da ne budem grub, neku vrstu blagog turističkog aparthejda, u 21. vijeku, koji se ponekad u pojedinim momentima projavljivao u svojoj punoj formi. Nakon skoro petnaest godina trpljenja i suzdržavanja od svojih vjekovnih prava i sloboda (dijelom dobrovoljnog, a dijelom nametnutog), postalo je jasno čemu sve to vodi - izgradnji stanova za tržište u zoni kulturne i prirodne baštine, praćeno devastacijom te iste baštine. Nijedan projekat ne može biti ekskluzivan ako je cijena te njegove eksluzivnosti ograničavanje vjekovnih prava i sloboda mještana koji tu žive, kao i devastacija našeg kulturnog i prirodnog blaga. Sada je vrijeme da se stvari stave na svoje mjesto i da mještani postanu punopravni građani u svom rodnom mjestu, i ništa više od toga se ne traži”.
Ocijenivši da je 2023. vrlo bitna za Paštroviće, ali i za cijelu Crnu Goru, Kažanegra je kazao da su počeli neformalni razgovori mještana o obilježavanju važnih jubileja.
Navodi da je arheolog i istraživač u oblasti kulture Dušan Medin predložio organizovanje naučne konferencije koja bi imala za cilj izradu “temeljne naučne monografije” o istoriji Svetog Stefana.
”Slični projekti se pominju na temu istraživanja života i djela Visariona Ljubiše, te se i u tom pogledu planira organizovanje konferencija i pravljenje monografije o ovom velikanu. Takođe se pominje otvaranje Muzeja paštrovske istorije i kulture koji bi obogatio turističku ponudu mjesta, kao i postavljanje spomen-ploče na rodnoj kući Visariona Ljubiše, uz dogovor sa trenutnim vlasnikom/zakupcem i uz njihovu saglasnost. Bilo bi takođe poželjno da jedna od ulica na ostrvu bude nazvana po Visarionu Ljubiši”.
Kažanegra ističe da je na Svetom Stefanu neophodno češće organizovati razne kulturne manifestacije, predavanja, izložbe, radionice, književne i poetske večeri, kulinarske događaje.
”Sve u duhu promocije lokalne kulture - koncepta koji sve više dobija na važnosti u savremenom svijetu punom brzine i otuđenosti. Sveti Stefan ima potencijal da bude otvoren i zimi kao grad (dok je hotel zatvoren), sa makar jednim restoranom, muzejom i suvenirnicom za dnevne posjetioce kojih bi sigurno bilo mnogo, naročito iz Crne Gore i regiona. Očekujemo da se ova dva jubileja proslave u slobodnom gradu Svetom Stefanu, koji će do januara 2023. biti vraćen u puno državno vlasništvo (upravnim aktom ili sporazumom o razmjeni akcija), otvoren za sve ljude dobre volje, uz stabilno rješenje spora sa trenutnim zakupcem (kompromis, poravnanje, itd.). Poželjno bi bilo, svakako, da Opština Budva i resorno ministarstvo za obrazovanje i kulturu novčanim sredstvima i logistikom pomognu organizaciju ovih važnih jubileja”.
Mitropolit, pregovarač s Vatikanom, prvi ministar obrazovanja...
Kažanegra ističe da je Visarion Ljubiša (1823-1884) “važna istorijska ličnost, nezasluženo zapostavljena i zaboravljena u našem društvu, pa i užoj zajednici”.
”Velikan se rodio na Svetom Stefanu na Savindan, 14. januara 1823. (27. januara po važećem kalendaru), dobivši ime Vasilije. Nakon primanja monaškog postriga u mladosti, dobio je ime Visarion. Dugo je službovao po mnogim crkvama i manastirima na primorju, ujedno baveći se učiteljskom djelatnošću po mjesnim školama. Prelaskom u Crnu Goru, otvorile su se brojne mogućnosti za njega, pa je ubrzo i stekao veliko povjerenje kod kralja (knjaza) Nikole. Bio je arhimandrit manastira Morače i Cetinjskog manastira, rektor Cetinjske bogoslovije, episkop zahumsko-raški, mitropolit crnogorski, prvi ministar obrazovanja Crne Gore, kao i prvi predsjednik Crvenog krsta Crne Gore. Učestvovao je u prikupljanju građe za izradu Opšteg imovinskog zakonika. Bio je glavni pregovarač sa Vatikanom oko potpisivanja konkordata, te se smatra i autorom nacrta početnog teksta sporazuma koji je kasnije u velikoj mjeri prihvaćen u konačnoj verziji. Tokom svog boravka u Rimu sretao se sa Josipom Jurajem Štrosmajerom koji je bio savjetnik crnogorske strane u pregovorima. Trebalo je da bude primljen na audijenciju kod pape, ali pojedini kardinali nisu to dopustili jer je Visarion tada bio u rangu episkopa, zbog čega je Štrosmajer vrlo negodovao, o čemu svjedoči jedno njegovo pismo upućeno knjazu Nikoli nešto kasnije. Družio se sa Simom Matavuljem, Stjepanom Mitrovim Ljubišom, Jovanom Pavlovićem i drugim viđenijim ljudima tog vremena. Bio je takođe i jedan od članova-osnivača Cetinjske čitaonice. Pred upokojenje, svoju kuću na Cetinju ostavio je ‘ubogim siromasima koji žive u varoš Cetinjsku, kojom će opština iste varoši upravljati, a pod kiriju davati, i kiriju od ove siromasima dijeliti’”.
Kažanegra ističe da danas na njegovoj rodnoj kući na Svetom Stefanu nema nikakvog obilježja i da bi, u nekoj drugoj zemlji, ta kuća vjerovatno bila muzej ili slično, što “nije krivica trenutnog zakupca”.
Bonus video:
