Realizacijom projekta aktiviranja Ćemovskog polja, naseljenog područja Zete i priobalne zone Skadarskog jezera, u proizvodne svrhe od 21.000 hektara, bio bi događaj od istorijskog privrednog značaja, a Crna Gora bi postala poljoprivredna i turistička sila u reginalnim razmjerama.
To je "Vijestima" kazao biotehnički inženjer i agrarni ekonomista u penziji Čedomir Marović, nekadašnji direktor Agroekonomskog instituta, zamjenik ministra poljoprivrede i šumarstva i direktor Agrobanke u Podgorici.
On je naveo da skoro tri decenije niko da spomene, a kamoli pokrene neku organizovanu aktivnost povodom poljoprivredno turističke valorizacije projekta u naseljenom zetskom području i priobalnoj zoni Skadarskog jezera od 17.500 hektara. Marović smatra da bi se hidro i agro melioracijom tog prostora izgradila jedinstvena „fabrika“ za proizvodnju hrane, u sprezi sa turizmom i drugim privrednim granama, na prostoru od od 21.000 hektara, računajući bruto prostor plantažnih zasada u Ćemovskom polju.
„Agrokombinat „13. jul“ kojeg više nema, imao je plan da nakon uspješne realizacije plantažne proizvodnje u Ćemovskom polju, pristupi sa Albanijom realizaciji ovog megaprojekta, jedinstvenog na području mediteranske Evrope. Pored proizvodnog cilja, riješio bi se problem periodičnog plavljenja donje i srednje Zete. Taj projekat, međutim, raspadom Jugoslavije i ustoličenjem novog političkog poretka, stoji zaboravljen“, kazao je Marović.
On je podsjetio da je u periodu od 1968. do 1975. istražen problem nedostajućih podloga i urađena projektna dokumentacija sa investicionim programom, koji obuhvataju priobalnu zonu Skadarskog jezera od 12.500 hektara, naseljeno područje Zete od 5.000 hektara i 500 hektara Ćemovskog polja, u okviru kojeg je realizovan projekat vinogradarstva i voćarstva, a koji je u vlasništvu Plantaža.
„Rad na ovom projektu odvijao se u vrijeme najvećeg zamaha Agrokombinata „13. jul“ od 1967. do 1981. Projekat su radili domaći stručnjaci u saradnji sa brojnim ekspertima OECD i FAO iz Francuske, Holandije, Velie Britanije, Izraela, Burme i tadašnje Jugoslavije. Ideja i potreba privođenja poljoprivrednog i turističkog kompleksa na tom lokalitetu živi više od jednog vijeka i vremenom je postajala sve više aktuelnija, čiji razvoj zavisi od regulisanja voda rijeke Bojane i Drima, koje u periodu visokog vodostaja nanose ogromne štete stanovništvu i poljoprivrednom zemljištu u priobalnoj i široj zoni jezerskog perimetra.
Prema nalazima eksperata, suština problema je sadržana u potrebi snižavanja nivoa jezera prilikom visokih vodostaja regulacijom korita Bojane i Drima i spuštanje njegovog nivoa sa kote 10 na 6,5 metara nadmorske visine i izgradnji odbrambenog nasipa na odgovarajućoj izohipsi od 4,5 metara, pri čemu bi Cna Gora dobila 12.500 hektara zemljišta, a Albanija 1.100 hektara“, kazao je Marović.
On navodi da je suvišno govoriti o kakvom se potencijalu radi, kada se zna da je rječ o zemljištu koje se nalazi u mediteranskoj zoni, pri čemu svaki hektar, ekonomski gledano, vrijedi koliko i 10 ili 40 hektara u kontinentalnom dijelu regiona.
„Kada je riječ o projektu plantažnih zasada u Ćemovskom polju, početni istraživački i projektantski radovi, 1968/1975, bili su realizovani od Agroekonomskog instituta, kao nosioca aktivnosti, u saradnji sa stručnjacima Plantaža i stranim konsultantima. To je bilo mnogostruko zahtjevno rješenje, koje je urodilo rezultatom, da taj jedinstveni kompleks u Crnoj Gori i Evropi postane privredni ponos Crne Gore. U tom po mnogo čemu zahtjevnom poslu radili su domaći i strani eksperti, pri čemu su svakodnevno korišćeni engleski, francuski, ruski i drugi jezici, i sve je funkcionisalo kao jedan kompaktan tim čiji se interes nalazi u jednom cilju, da Ćemovsko polje kao vjekovna pustara postane zelena - proizvodna oaza respektovana i u evropskim okvirima“, navodi Marović.
Naseljeno područje Zete predstavljalo je, kako je kazao, sedamdesetih godina prošlog vijeka potencijal koji je omogućio ekonomski procvat tog kraja.
„Poljoprivreda tog vremena iz osnova je preobrazila vrlo siromašni život građana tog područja. Visokokvalitetni proizvodi povrća i voća stizali su ne samo širom jugoslovenskog, već i evropskog tržišta. Podrška ovakvom razvojnom ritmu podrazumijevala je nove investicije i podsticajnu kooperativnu politiku, koja bi dovela područje Zete u evropski preobražen prostor, kao što imamo slučajeve u Francuskoj u dolini Rone, Italiji, Španiji, Grčkoj, Holandiji i drugim zemljama. Raspadom Jugoslavije, poništena je velika inicijativa o realizaciji programa robne proizvodnje na području zetsko-skadarskog prostora, a ljudi su se prihvatili nafte, cigareta i drugih sredstava koja su na kratki rok bila profitabilnija, a na dugi rok katastrofalni“, kazao je Marović.
Poduhvat o kojemu je riječ, kako navodi, ljudi od nauke tog vremena nazvali su istorijskim poduhvatom, za još uvijek siromašnu Crnu Goru, i pravo je čudo da u državnim institucijama iz tranzicionog perioda o projektu nema nijedne riječi, iako prevazilazi značaj nekadašnjeg Aluminijskog kombinata, Željezare i drugih industrijskih fabrika.
Kao dokaz, on je naveo idejni pregled robnih bilansa koji je na prethodno utemeljenim tehničkim rješenjima uradila italijanska firma „Ifagrarija“, s tim što ekonomski parametri, daleko prevazilaze golu robnu strukturu.
„Ukupna robna proizvodnja prema nalazima „Ifagrarije“ izgleda ovako: breskve 96.000 metričkih centi (mtc); vinsko grožđe 216.000; stono grožđe 72.000; živinsko meso 10.500; jaja 13.000.000 komada; mlijeko 250.000 hektolitara; goveđe meso 24250; krmiva u međuusjevima 394.750; lucerkino sijeno 737.100; kukuruz 140.700 ; šećerna repa 79.000; povrće 325.000; pšenica 13.500 mtc. Zanimljiva je takođe struktura prerađivačkih kapaciteta, koji bi omogućili optimalnu tržišnu valorizaciju bazičnih proizvoda: centar za kondicioniranje voća i povrća kapacitete prerade 300.000 mtc; mljekara kapaciteta 65.000 litara u smjeni; centar za kondicioniranje jaja kapaciteta 13.000.000 komada; centar za kondicioniranje mesa sa fabrikom konzervirane hrane 90.000; Fabrika za preradu stočne hrane; šećerana kapaciteta prerade 1.000.000 mtc; vinarski podrum kapaciteta 20.000 hl. godišnje“, navodi podatke istraživanja Marović.
Projektanti su, kako je kazao, došli do podatka da bi izgradnjom tih kapaciteta našlo stalno zaposlenje oko 5.000 radnika, plus sezonska radna snaga oko 1.500 do 2.000 radnika.
Ignorisana studija o regulaciji Bojane i Drima
Grupa poznatih crnogorskih stručnjaka uradila je studiju regulacije rijeka Bojane i Drima, i korišćenja prirodnih resursa u Skadarsko-zetskom basenu u privredne svrhe i zaključke prošle sedmice uputila na 14 adresa, između ostalog i predsjedniku Vlade, ministrima poljoprivrede, održivog razvoja i turizma i nauke.
Studiju je uradio naučno stručni tim koji su činili akademik Branko Radoičić, prof. dr Jovan Kavarić, prof. dr Mihailo Burići dipl. inž. Čedomir Marović.
„Ideja za regulaciju Bojane i Drima i korišćenju bogatih prirodnih potencijala u Skadarsko - Zetskoj ravnici, stara je blizu 170 godina. Ta ideja je vremenski doživljavala elaboraciju šest ili sedam puta, do nivoa studija izvodljivosti ili projektnih rješenja, međutim dalje se od ideje nije otišlo. Ključne razloge za ovakvo stanje problema treba tražiti u činjenici što je to pitanje stvar međudržavnih odnosa Crne Gore i Albanije, odnosno interesa dviju država. Na drugoj strani, za ulazak u fazu realizacije projektnih rješenja potrebna su visoka znanja i investiciona sredstva.
Na drugoj strani, rječni tokovi o kojima je riječ decenijama su ljudima u priobalju Skadarskog jezera stvarali velike probleme, bilo da je riječ o promjeni toka rijeke Drim, ili zatrpavanjem ogromnih količina rječnog materijala na ušću Drima u Bojanu. Ovakvi procesi su izrodili situaciju nastanka revirzibilnog procesa odnosno vraćanja voda Bojane u Skadarsko jezero, pri čemu su nastale periodične poplave na postoru 14.000 do 15.000 hektara plodnog zemljišta, u priobalnoj zoni jezera i u donjoj i srednjoj Zeti.
Vode jezera variraju od 4.10 m/n.v. do 10.50 m/n.v. U tom pogledu, valja se podsjetiti perioda jesen-zima 2010. godine, kada je stradalo od poplava šire područje u Crnoj Gori (Zeta i Rijeka Crnojevića, Nikšićko polje, dolina Lima i dr. pri čemu je nastala šteta od oko 20 miliona eura. U post periodu, kao da ovakva pojava, nije nikoga zabrinula, zbog čega je problem o kojem je riječ, ostao zaboravljen godinama.
U kontekstu istaknutog valja podsjetiti da je Agrokombinat “13 jul” odnosno njegov Agroekonomski institut uz angažovanje inostranih eksperata (FAO i OECD) izradio kompletnu investiciono-tehničku dokumentaciju po zonama: . Zona A, priobalna zona Skadarskog jezera 12.500 hektara; Zona B naseljeno područje Zete 5.000 hektara i Zona C Ćemovsko polje 3.500 hektara. Kada je riječ o Ćemovskom polju, tu danas imamo moderne plantažne zasade vinograda i voća ( 2.300 ha,1977/1981).
Plan je bio u to vrijeme, da se sa završetkom plantažnog zasada u Ćemovskom polju, krene u realizaciju projekta regulacije Drima i Bojane, a potom u korišćenje prirodnih potencijala Skadarsko - Zetskog basena. Međutim, došlo je do raspada Jugoslavije i ovaj projekat odložen je za neko drugo vrijeme.
U devetom i desetom mjesecu ove godine, jedna uža grupa naučnika i stručnih radnika, izradila je pretprojektnu informaciju na ovu temu, u namjeri da se ranije ideje i nalazi projekata stave u funkciju ocjena i predloga, te da država Crna Gora pokrene razgovor na ovu temu sa Albanijom, da bi se nakon usaglašenih stavova dvije države u vezi sa regulacijom Drima i Bojane, ušlo u fazu inovacije ranijih projektnih rješenja, odnosno prilagođavanja novonastaloj hidrološkoj situaciji na pomenutim rječnim tokovima i jezeru.
Posljednji događaji u vezi sa skretanjem toka rijeke Bojane, na samom ušću u more, iz vjekovnog korita i promjene koje su nastale na Crnogorskoj strani, duž obala rijeke Bojane, govore da je problem njihove regulacije postao prvorazredni državni problem, te ukoliko se ne žele nove nevolje i štete, valja bez odlaganja pokrenuti snage koje bi otpočele sa radom na rješavanju problema o kojima je riječ.
Kada je riječ o ekonomskoj koristi koju može imati država Crna Gora, aktiviranjem prirodnih resursa u širem priobalju jezera za sada su nedovoljno istražene. Međutim, procjenjuje se da su mogućnosti u poljoprivrednoj proizvodnji ogromne, pri čemu je italijanska firma Ifagraria (1969!971), izradila Strukturu i bilans moguće proizvodnje. Iz današnjeg ugla podaci djeluju fascinirajuće.
Pored proizvodnje hrane na jezeru i u njegovoj široj okolini, valja potencirati ogromnu korist koju može imati Crna Gora u razvoju turizma, proizvodnje treseta, razvojem kulturnih djelatnosti i drugo.
Veliku prednost proizvodnje i usluga koje bi se razvile na ovom području, predstavlja blizina primorskog turizma i razvijena transportna mreža (željeznica, drumski saobraćaj, morski saobraćaj i avio-saobraćaj), bez kojih se moderna privredna struktura ne može tržišno razvijati.
Nužno je podsjetiti da jedan hektar u mediteranskoj zoni ekonomski gledano vrijedi koliko 10 hektara u kontinentalnom dijelu regiona. Taj odnos može biti i 1:40, ukoliko se tokom čitave godine (jesen zima) realizuje proizvodna aktivnost u zatvorenom prstoru, pri čemu se koriste velike energetske uštede.
Uprošćenim jezikom rečeno, realizacija projekata o kojima je riječ u ovoj studijskoj analizi predstavljao bi krupan privredno-ekonomski zaokret Crne Gore, pri čemu bi ona postala respektabilan činilac na regionalnom, evropskom i širem tržištu!
Ovdje valja istaći da je riječ o dugoročnom projektu, koji valja dinamički realizovati u više etapa i kako to budu finansijske prilike nalagale.
Vema je važno izvesti taj prvi korak i na tom planu ne posustajati, jer kada je riječ o finansijskom preduslovu odnosno regulaciji Drima i Bojane valja računati na ozbiljnu finansijsku podršku evropskih i svjetskih bespovratnih izvora. Naravno, ne treba gubiti iz vida povoljne političke odnose između Crne Gore i Albanije.
Takođe, valja podsjetiti da smo prilikom nedavne posjete kineske delegacije Crnoj Gori, njihov predstavnik istakao je moguću saradnju u oblasti poljoprivrede pod brojem jedan. Kod nas je uobičajeno da poljoprivrednu saradnju ili razvoj sa svjetskim interesentima lociramo na zadnjem ili u najboljem slučaju na pretposlednjem mjestu“.
Potpisnici pisma su zamolili da tokom sedmice od 16. do 20. oktobra, prime na kraći razgovor članove inicijativne grupe. Na pismo su jedino reagovali Privredna komora i Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, sa kojim su obavljeni konsultativni razgovori, i na tome se završila stvar.
Konačno definisati neophodne mjere sa albanskom stranom
“Tadašnji projekat bio je dinamički podijeljen u tri faze: prvu fazu predstavljala je realizacija projekata vinogradarstva i voćarstva u Ćemovskom polju (2 300 ha (1977 – 1981).
Druga etapa trebalo je da uslijedi odmah nakon završetka projekta u Ćemovskom polju, odnosno regulacijom rijeka Drima i Bojane sa albanskom stranom. Treću fazu predstavljalo je aktiviranje zemljišnih i vodenih resursa, u priobalnoj zoni jezera i samom jezeru.
Međutim, nastupio je period dezintegracije jugoslovenske države sa vrlo tragičnim posljedicama, i istaknuta namjera je odložena za neko drugo vrijeme.
Procjenjujemo da bi bilo cjelishodno, da se konačno preduzmu neophodne mjere sa albanskom stranom, kako bi došlo do inovacije ranijih projektnih rješenja, regulacije Drima i Bojane, kao ključnog preduslova za aktiviranje zemljišnih, vodenih, klimatskih i kulturnih potencijala, koji datiraju još iz ranog srednjeg vijeka”, piše u studiji.
Kralj Nikola imao sporazum sa susjednim zemljama
Zanimljivo je podsjetiti da je u vrijeme vladavine Kralja Nikole I, postojao Sporazum na osnovu kojeg su Albanija, Turska i Austrija bile obavezane da izvrše regulaciju rijeka Drima i Bojane, kao preduslova za privredno aktiviranje prirodnih potencijala u Skadarskom basenu. Ljudi koji danas učestvuju u oblikovanju poslovnih aktivnosti, na osnovu kojih bi se moglo u doglednom trenutku pristupiti pripremi i realizaciji predmetnog projekta, procjenjuju da bi se za regulaciju Drima i Bojane i odbranu priobalne zone jezera od visokih voda mogao obezbijediti bespovratnim kapitalom iz balkanskih, evropskih i svjetskih fondova za ove namjene (Ekologija i Zelena revolucija kao svjetski hit 21 vijeka – OUN). Podsjećamo da su na Brdu kod Kranja, ministri zemalja zapadnog Balkana - uz punu podršku visokih predstavnika EU, donijeli Odluku o formiranju Fonda za razvoj zemalja zapadnog Balkana. Da bi se participiralo u povlačenju sredstava iz svjetskih fondova, valja posjedovati kvalitetne projekte.
Bonus video:
