Nijesu “stari kao Grčka”, ali ih narod zove “grčko groblje”. Pojedini od njih, istina rijetki, našli su svoje mjesto na UNESCO listi svjetske baštine. Odomaćeni naziv za srednjovjekovne nadgrobne spomenike je stećak, izvorni - grčki greb ili mramor, a poetičniji, ali i mističniji - kameni spavači.
”Stećak ne postoji kao izvorni termin u narodu Balkana, već je arbitrarno uzet od strane istraživača iz kruga Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Možemo identifikovati kreatore tog termina koji su istovremeno kreatori termina bosančica, kojim se sugerisao naročiti karakter stećaka koji su ti istraživači opredijelili bogumilskoj jeresi u Bosni i Humu. Izvorni termin za ovaj tip grobnog spomenika je grčki greb i mramor. Kompletan prostor stare Hercegovine je označen terminom grčki greb, ponegdje mramor. Kako se udaljavate ka centralnoj, sjevernoj i sjeverozapadnoj Bosni, počinje se znatno češće javljati termin mramor. Tu nikada nijesu živjeli Grci, a naziv grčki greb je uspomena na Istočnoromejsko carstvo, Vizantiju, termin koji označava pripadnost ovih grobalja vjeri Istoka”, objašnjava Goran Komar, istraživač ćirilične baštine i nadgrobnih spomenika.
Ali, uvijek postoje i predanja, legende koje su neutemeljene u nauci, ali koje u sebi nose dozu mističnosti. Jedna od njih kaže da su poslije niza gladnih i teških zima, Grci napustili svoja ognjišta, a iza njih su ostala grčka groblja.
U Bosni i Hercegovini tih kamenih spavača ima skoro 60 hiljada, u Hrvatskoj oko 4.400, u Srbiji približno 4.100, a u Crnoj Gori oko 3.500. Makar onih zvaničnih - pronađenih i pribilježenih. Ali, pretpostavlja se da ih ima mnogo više, da “čekaju” da budu otkriveni prije nego što ih uništi vrijeme, ili čovjek.
GROBOVNA GLAVICA KRIJE STEĆKE
”Ovo mjesto se zove Grobovna glavica. Naziv je vjerovatno dobilo zbog ovih spomenika koji su još iz doba Turaka”, priča Nikšićanka Milica Vujošević koja je, kako uz osmijeh kaže, za 8. mart napunila 78 godina.
Grobovna glavica se nalazi u Pokloncima, kod Nikšića, stotinjak metara iznad jezera Krupac i “krije” stećke obrasle mahovinom i lišajevima, prekrivene opalim lišćem i granjem, a djelovi pojedinih su “potonuli” u zemlju.
”Ovo je imanje moje porodice. Đed Tomaš je 1900. godine doselio ovdje iz pitome Katunske nahije. Oduvijek sam znala za ove stećke. Nekoliko ih ima koji se mogu vidjeti, a možda ih ima i mnogo više, nego je sve zaraslo. Moja komšinica Olivera Velimirović bila je predsjednica arheologa Jugoslavije i prije 50 godina je ovdje dolazila”, priča Milica dok ekipu “Vijesti” vodi po Grobovnoj glavici i pokazuje kamene gromade.
”Ova kupola kamenja je bila mnogo veća i bilo je to davno divno naređeno. Ali, ovdje je bila krečana i tu su komšije sve radili i odavde su uzimali kamen da voltaju. Pričaju da je krečana gorela osam čela (dana). Tu je i jedna ploča koju su pomjerili. Priča koja se prenosi sa generacije na generaciju je da su tu svatovi sahranjeni. Da li je to tačno, ko to zna”, kaže Milica.
Komar ističe da nije upoznat sa stećcima na Grobovnoj glavici, ali jeste sa drugim lokalitetom u okolini Krupca gdje ima grobnih spomenika tipa ploča.
Stećci, kao masivni nadgrobni spomenici srednjeg vijeka, objašnjava Komar, nastajali su između 13. i polovine 16. vijeka, a u Nikšiću i njegovoj okolini nalaze se nadgrobni spomenici, kako se pretpostavlja, iz tog najstarijeg perioda.
”Kada govorimo o području Nikšića tu viđamo groblja koja pripadaju 13. vijeku, najdubljim periodima u kojima prepoznajemo ovaj grobni spomenik. Ne mogu to iznijeti kao neku naučnu činjenicu, jer nedostaju arheološka iskopavanja, sadržaj grobova koji se nalaze pod tim stećcima, ali mogu iznijeti utisak na temelju ogromnih terenskih uvida koja sam imao od 1996. godine, baveći se ćiriličnim natpisima, da nekropole u oblasti Nikšića mogu predstavljati najstarije koje sam vidio na prostoru centralnog Balkana”, ističe Komar.
Podsjeća da se najveća nekropola nalazila se oko crkve Sv. Petra i Pavla.
”Ona je danas smještena u okrilje savremenog nikšićkog groblja i ne da je teško devastirana nego tu nalazimo primjer najteže devastacije jako velike nekropole sa preko 400 grobnih spomenika, koje smo mi sami uništili. Danas unutar te nekropole viđamo bijedne ostatke velelepnog srednjovjekovnog groblja. Spomenici u čitavoj oblasti Nikšića, po nivou zanatske i umjetničke izrade, po ukupnom likovnom izrazu, nikako se ne mogu porediti sa ovom koja se nalazila na mjestu crkvice Sv. Petra i Pavla”, kaže Komar.
Ističe da je pogrešna predstava da je Crna Gora granična zona stećaka, već da je riječ o centralnom području, jer ovi nadgrobni spomenici se nalaze i znatno istočnije.
”Nalaze se čak i na Kosovu i Metohiji, imamo ih u Boki Kotorskoj, u kompletnoj Crnoj Gori. U Lješkopolju sam, prije nekoliko sedmica, zajedno sa mojim saradnikom iz Pive imao priliku da posmatram jednu nekropolu koja pripada periodu Crnojevića i koja je predstavljena grobnim spomenicima. Ima ih tu blizu stotinu. U okolini Podgorice se takođe nalaze takvi spomenici. Nalaze se i u basenu Skadarskog jezera, u srednjovjekovnim manastirima koji pripadaju Balšićima i Crnojevićima, vladarskim zetskim dinastijama. Oni po svom likovnom izrazu i po svojim ukrasima, u potpunosti odgovaraju likovnim izrazima srednjovjekovnih spomenika toga perioda koje dosta često viđamo u Drobnjaku i Pivi. Tu vidimo jedinstveni kulturni prostor koji je oličen grobnim spomenicima tipa stećaka koji su nastajali tokom 15. vijeka. Masovni nadgrobni spomenici tipa stećaka se viđaju i u sred Cetinja. Da pomenem samo jedan lokalitet – znamenitu Vlašku crkvu građenu na jednoj klasičnoj grobnoj gomili. Te grobne gomile pripadaju paleobalkanskom stanovništvu. Na toj grobnoj gomili su pozicionirani stećci, pa je onda na tu grobnu gomilu, sa nekrepolom stećaka, pridodata i Vlaška crkva”.
TRI NEKROPOLE NA UNESCO LISTI
Komar ističe da ne postoji uvid u izvorno stanje broja stećaka, jer se antropogeografi i etnolozi nijesu bavili prebrojavanjem spomenika u nekropolama Crne Gore i brda, ali da je zato 20. vijek donio teške devastacije ovog tipa grobnih spomenika. Prema njegovim riječima, likovnošću stećaka se najviše bavila Marian Wenzel koja je “dobro upoznala Balkan i stećke” i ostavila “djelo neprolazne vrijednosti” - knjigu “ Ukrasni motivi na stećcima”.
”Kada govorimo o zaštiti stećka nje nema dok naš narod ne shvati da je stećak njegovo nasljeđe, nasljeđe njegove kulture. Tada će biti zaustavljeno njihovo uništavanje”.
Komitet UNESCO-a je 2016. godine uspio da, bar na trenutak, ujedini podijeljeni region. Komitet je 15. jula u Istanbulu donio odluku o upisu stećaka iz Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske i Crne Gore na Listu svjetske baštine. Odlukom Komiteta, na Listi se nalazi 28 nekropola - 20 iz BiH, po tri iz Srbije i Crne Gore i dvije iz Hrvatske.
Na listi nekropola iz Crne Gore su takozvana grčka groblja u opštinama Žabljak i Plužine.
Nekropola na Barama Žugića, kod Žabljaka, sadrži 300 stećaka, od kojih je 240 ploča. Od toga broja, kako stoji u publikaciji “Stećci, mramori, bilizi, belezi, kami...” Ministarstva kulture i Nacionalnog muzeja Crne Gore, samo je deset masivnih ploča pravilnog oblika, dok su ostale tanje i nerijetko nepravilnog, amorfnog oblika. Nekropolu još čini 50 sanduka i deset sljemenjaka. Ukrašena su samo 23.
”Najčešći motivi koji se tu mogu sresti su vrpce, okviri ili bordure od kosih paralela, krstovi i lukovi sa strijelama. Na osnovu dostupnih izvora i raspoložive metodologije, nekropola Žugića Bare može se datovati u period druge polovine XIV i XV vijeka”, stoji u pomenutoj publikaciji.
Nekropola Grčko groblje nalazi se u kontakt zoni Nacionalnog parka Durmitor, oko 200 metara sjeverozapadno od Ribljeg jezera, u zaseoku Novakovići, gdje je registrovano 49 stećaka, od čega deset ploča, 27 sanduka, 12 sljemenjaka. Ukrašena su 22 primjerka.
Grčko groblje u opštini Plužine nalazi se u Zagrađu, u širem predgrađu Soko grada, prijestonog grada vladarske porodice Kosača. Ima 16 stećaka, od kojih su tri sljemenika, dva sanduka i 11 ploča od kojih je jedna amorfna, a ostale pravougaonog oblika. Većinom su neukrašeni, izrađeni od lokalnog kamena, a ističe se grob Petka krstjanina, isklesan od tvrdog bjeličastog pješčara, podignut u periodu od 1435. do 1448. godine, koji sadrži epigrafski natpis uklesan na sjevernoj i istočnoj strani.
Natpisi su slabo vidljivi, a stećak je prekriven mahovinom. Duži natpis glasi: “Evo postavih beleg za života: a čekah smrt u Sokolu a u miloga g(ospodin)a vojvode Stjepana koji me pošteno hranjaše: a Bog negovu dušu (u)sahnuvšem jer s(a)m i ja Petko krstjanin”. Na drugoj strani nadgrobnika stoji: “Bože, ja Petko krstjanin, (pri-) mi dušu moju. Braćo i družino molim vas ne gazite mimoidući, jer sam ja bio kao i vi, a vi ćete biti kao i ja smrtni”.
Bonus video:
