Kada vas neprijatelj napadne, to znači da ste na pravom putu, riječi su Envera Hodže.
Možda upravo ta rečenica najbolje opisuje njegovu opsesiju i potrebu da na tlu Albanije naredi izgradnju stotina hiljada bunkera, kako bi se sakrili od neprijatelja.
Hodža je bio vrhovni vođa, diktator Albanije od kraja Drugog svjetskog rata, kao prvi sekretar Komunističke albanske partije rada.
Prema pisanju Nacionalne geografije, od 1960. do 1985. godine, on je naredio podizanje na hiljade vojnih bunkera iz paranoičnog straha od invazije Jugoslavije, Varšavskog ili NATO pakta.
Tačan broj bunkera nije poznat, ali na zvaničnom sajtu jednog od njih - “bunker Art2” se navodi da se nekada pričalo da ih je bilo čak 700.000, ali vlada Albanije kaže da je izgrađeno 175.000.
Upravo taj - bunker Art2 koji se prostire na 1.000 metara kvadratnih - priča priču o tajnom nuklearnom super bunkeru koji je danas pretvoren u muzej, u strogom centru Tirane, sa ciljem da posjetiocima pokaže kako je policija iz komunističkog doba proganjala protivnike režima.
Da bi se dočarao osjećaj hladnoće, skučenosti, u naletima i klaustrofobije, nisu dovoljne samo fotografije ili snimci - zaista je potrebno proći kroz hodnike i 24 sobe. Vidjeti autentične snimke, spise, fotografije. Prolazak tim prostorijama je putovanje u izolovanost i tamu.
Žrtve “komunističkog terora” dočekuju turiste na ulazu
Iza Ministarstva javnog reda u Tirani, nalazi se kamena pečurka, koja turistu već na ulazu slikama upoznaje sa nekim od žrtava “komunističkog terora”.
Dugačak tunel, uzak i hladan, već nagovještava da će putovanje kroz vrijeme biti upečaljivo, a taj događaj upotpunjuju figure, fotografije, video-snimci, ali i muzika koja dopire iz pojedinih soba.
Ispred svake prostorije ispisan je dio istorije, gdje između ostalog, stoji, i da je od 1944. godine, prema Institutu za zločine i posljedice komunizma (ISKK) u Albaniji, 5.577 muškaraca i 450 žena osuđeno na smrt i ubijeno.
Postoje i brojni izvještaji da su politički zatvorenici umrli u zatvorima ili radnim logorima kao rezultat mučenja ili drugih uzroka kao što je samoubistvo. Čak se ni u tim slučajevima vojnici nisu vraćali porodici, jer je u komunističkom režimu tijelo osuđenika ostalo dostupno državi tokom trajanja kazne čak i ako je umro. Međutim, stvarni cilj je bio da se spriječi da politički zatvorenici pretvaraju grobove u simbolična mjesta za okupljanje ili protest protiv partije.
Tokom godina javne institucije i rođaci nestalih pronašli su oko 100 leševa ljudi, u nekim slučajevima neidentifikovanih. Jedno od prvih otkrića kostiju bilo je 1993. godine, a 2010. je otkriveno i masovno groblje u blizini planine Dajti.
Prema informacijama do kojih su došli svjedoci i dokumenti, piše na jednoj od table unutar bunkera, u Albaniji je do sada identifikovano 29 stratišta za koja se sumnja da se nalaze i druga tijela političkih zatvorenika, ubijenih u periodu komunističkog režima.
Krivični zakon režima Envera Hodže izbrojao je 34 krivična djela kažnjiva smrtnom kaznom među kojima su 12 bili politički zločini, kao što su “bjekstvo od države”, “sabotaža socijalističke ekonomije i organizacije državne uprave” ili “fašistička, antidemokratska, klerikalna, ratno huškačka i antisocijalistička propaganda”. Godine 1952, u vrijeme manije “angloameričke špijunaže” uvedena je smrtna kazna za sve “zavjerenike protiv države”.
Neki politički zločini kao što je “fašistička, antidemokratska, klerikalna, ratno huškačka i antisocijalistička propaganda” bili su dio Ustava do maja 1990.
Lista osoba osuđenih na smrt iz političkih razloga tokom komunističkog režima uključuje intelektualce, političare, trgovce, zemljoposjednike i sveštenike. Smrtna kazna nastavila je da važi u Albaniji i poslije pada komunističkog režima, ali samo za zajedničke zločine.
Posljednja smrtna presuda običnim kriminalcima izrečena je u Tirani 15. marta 1995. Poslije nekoliko mjeseci uveden je moratorijum, što je dovelo do konačnog ukidanja smrtne kazne 1999.
Špijuniranje među glavnim aktivnostima
Među glavnim aktivnostima zloglasne tajne službe Sigurimi (Obezbjeđenje) bilo je i ocjenjivanje tajnih video-snimaka i fotografija, kao i audio prisluškivanje. Nijedna od ovih aktivnosti nije zahtijevala odobrenje suda, piše na tablama u bunkeru.
Službu Potjera, koja je kontrolisala čak i kretanje osumnjičenog ili njegove sastanke sa bilo kojim protivnikom režima ili stranim špijunima, u početku su podučavali sovjetski instruktori.
Da bi osigurao uspjeh operacije, Sigurimi je koristio brojna sredstva za prerušavanje i razne tehnologije (gotovo uvijek proizvedene u Sovjetskom Savezu ili Istočnoj Njemačkoj), uključujući skrivene fotografske uređaje.
”Veliki značaj bio je posvećen i slušanju. Može se izvoditi na dva načina: korišćenjem radio-bubica ili korišćenjem fiksnih mikrofona. Radio-bubica, veličine oko četiri centimetra, funkcionisala je na maksimalnoj udaljenosti od 200 metara, tako da je prisustvo agenta u toj oblasti uvijek bilo potrebno za prijem audio signala i zapisa. Mogla se sakriti u bilo kom objektu svakodnevne upotrebe”, piše u pojašnjenima na zidovima bunkera.
Jedan od najčešćih načina da se sakriju nazvan je “corbak” i sastojao se od obične drvene letvice montirane na ivici stola, a unutar nje su bili skriveni mikrofoni i predajnici. Za prijem signala uglavnom je služio specijalno modifikovani prelaznih radio-uređaj: najkorišteniji je bio model “mladost”, proizveden u Rumuniji koji je odobrio Sigurimi, jer ga je bilo lakše modifikovati.
Operativac Sigurimija, prerušen u civila, boravio bi u oblasti gdje je obavljeno prisluškivanje, krijući ispod sakoa radio “mladost”. Nosio je kacigu za slušanje, dok je sa malim prenosivim rekorderom snimio razgovor koji je špijunirao.
Pored prisluškivanja preko radio-bubica, Sigurimi se specijalizovao i za fiksno prisluškivanje.
Za razliku od radio prisluškivanja, za fiksno prisluškivanje koristili su se mikrofoni povezani žicom sa jednim ili više snimača. Ovom tehnikom obično su prisluškivani zatvorenici, stranci koji su boravili u hotelima i građani osumnjičenih za neprijateljske aktivnosti protiv partije i zbog toga su direktno slušani u svojim domovima.
Glavne hotelske sobe imale su žičane mikrofone sa centralnim rekorderom koji bi mogao da se nalazi nekoliko kilometara dalje. Zatvorske ćelije i policijske stanice takođe su u sebi imale skrivene fiksne kablovske mikrofone sa prostorijom za snimanje koja je obično bila u istoj zgradi.
U tim slučajevima Sigurimi je koristio kao bazu dom komšije, koji je automatski postajao saradnik. Mikrofon je ubačen u rupu napravljenu u zidu koji razdvaja dva mjesta stanovanja. Ugradnja i maskiranje mikrofona rađeni su kada u kući nije bilo nikoga. U kuću komšije saradnika postavljen je rekorder, a Sigurimi je imao poseban registar u koji je bilježio sve domove saradnika koji su aktivirali rekordere.
Sličnom tehnikom, ali koristeći specijalnu ciljanu kameru u obliku cijevi koja je prošla kroz zid, fotografisano je tajno unutar kontrolisanog mjesta stanovanja kao i “sumnjivi” susreti koje su tamo mogli da naprave njegovi stanovnici.
”Anonimni ispod vrata”
Anonimna pisma su bila jasan i otvoren oblik izražavanja revolta prema diktatorskom režimu, teškim uslovima života, nezadovoljstva, nedostatka slobode.
Tokom godina komunističkog režima, ovaj fenomen je bio u fokusu Državne bezbjednosti za otkrivanje “neprijatelja” partije.
Taj fenomen se odnosi posebno na period poslije 1967. Anonimna pisma sa ličnim napadima, često kao osveta, osuđuju stranačke lidere, određene osobe i za razliku od pisama, gdje se znalo ko je autor, ovdje je osuda bila tajna. Iz ovoga je nastao čuveni izraz tog perioda “Anonimni ispod vrata”.
U ovim pismima, nezadovoljni su se usudili da i ošamare Envera Hodžu, čak mu ponekad pišući direktno. Neka od tih pisama bila su sofisticirana u formi - pomiješana velika i mala slova, bez davanja bilo kakve adrese ili aluzije koja bi dovela do autora. Ali, u drugim slučajevima, iako anonimna, ako su pisma otišla iz gradske pošte, krug bi se lakše suzio i istraga je postala lakša za agente bezbjednosti.
Otkriće autora ovih pisama bio je jedan od veoma važnih zadataka službe. U nekim slučajevima istrage su imale pozitivne rezultate i otkriveni autor je takođe mogao da potkaže svoje prijatelje, sa kojima je dijelio nezadovoljstvo.
Ali u svim oblicima, anonimna pisma su bila “voljeno sredstvo” režima, često korišćena za kontrolu raspoloženja stanovništva i pronalaženje tragova protivnika kada je to moguće.
Logori opasani bodljikavom žicom
Ubrzo poslije oslobođenja od fašizma, novi komunistički režim počeo je osvetu domaćim političkim neprijateljima. Mnogi od njih su strijeljani ili uhapšeni, a samo nekoliko njih je uspjelo da napusti zemlju, ostavljajući za sobom porodice. Osveta režima se tako proširila i na njih, za koje su izgrađeni pravi koncentracioni logori. U nedostatku zvanične definicije i zakonodavstva, ova mjesta stradanja danas se nazivaju “logori bodljikave žice”.
Prva dva logora izgrađena su u martu 1945. Logori okruženi bodljikavom žicom i zaštićeni naoružanim stražarima izgrađeni su u starim italijanskim vojnim bazama, napuštenim skladištima ili drvenim kolibama, u užasnim higijenskim uslovima.
Oni koji su deportovani u koncentracione logore bili su nasljednici ili rođaci bjegunaca, političkih zatvorenika ili partizana koji su prebjegli iz komunističke vojske. Bilo je i mnogo stranaca (uglavnom grčkih monarho-fašista, njemačkih nacista i italijanskih fašista). Zatvorenici koncentracionog logora bili su primorani da rade u nehumanim uslovima, sa malo hrane i bez ikakve zdravstvene zaštite. Često su spavali na zemlji, ponekad bez ćebadi i bez prava da pale vatru.
Koncentracioni logori te vrste izgrađeni su u devet različitih oblasti Albanije do 1953. Najveći i najozloglašeniji od logora bio je onaj u gradu Tepelene (1949–1953), koji je američka vlada osudila u Ujedinjenim nacijama 1955. U poređenju sa nacističkim logorima za nivo okrutnosti prema kojem su tretirani njegovi stanovnici, albanski koncentracioni logori bili su naseljeni uglavnom ženama, starijim osobama, a posebno djecom.
Užas koncentracionih logora i dalje je mračna tačka u istoriji albanskog komunizma, s tim što zvanične dokumentacije gotovo u da nema. Prema posljednjim proračunima, kako se navodi na sajtu bunkerArt2, na osnovu nekoliko pronađenih dokumenata, preko 3.000 osoba, ne uključujući djecu, bila je zatočeno u ovim kampovima. Oni koji su umrli u ovim logorima, od bolesti ili gladi, broje se na stotine, ali čak ni ovdje broj stradalih nije konačan i poznat.
”Reedukacija i rehabilitacija” kroz patnju i rad
Kraj rata (1944) u Albaniji se poklopio sa periodom političke osvete, koji je kasnije komunistički režim pretvorio u sistem upravljanja zasnovan na hapšenju i progonu političkih protivnika počevši od bivših lidera, intelektualaca, trgovaca i zemljoposjednika.
Osam zatvora u Albaniji bilo je rezervisano za političke zatvorenike koji su označeni kao “neprijatelji naroda”, sedam za redovne zatvorenike i tri mješovita. Tokom godina, režim je otvarao nove zatvore u svim većim centrima, namjenjujući ih za političke zatvorenike i sve ostale prestupnike.
Zvanična svrha pritvora za političke zatvorenike bila je “reedukacija i rehabilitacija” kroz patnju i rad.
Osim zatvora režim je počeo da gradi radne logore. To su bila mjesta gdje su kažnjenici prinudno vođeni na javne radove, u rudnike ili da se bave poljoprivredom. Skoro svi zatvorenici koji su bili u mogućnosti da rade bili su dodijeljeni tim logorima, a tokom godina njhov broj je premašio mogućnosti zatvora. Najveći javni radovi u Albaniji, tokom godina komunizma, izvedeni su kroz prinudni rad zatvorenika.
Među zatvorima predviđenim za najozloglašenije “neprijatelje naroda” bio je Burel, smatran je zatvorom iz kojeg je bilo nemoguće pobjeći i u kojem su politički zatvorenici živjeli u nehumanim uslovima. Od 1946. najveći i najozloglašeniji bio je Spač, koji je ostao otvoren od 1968.
Život u komunističkim zatvorima, kao i u radnim logorima, bio je veoma surov: politički zatvorenici, često optuženi na osnovu lažnih dokaza, ili na osnovu dokaza koje je Sigurimi izvukao kroz mučenje, ako nisu osuđeni na smrt, često su umirali od bolesti, gladi ili teških uslova rada. Da bi zatvorenik dobio parče hljeba više, ili pak parče sapuna, bio je spreman da dodatno osudi svoje cimere iz ćelije čak i laganjem.
U arhivi Ministarstva unutrašnjih poslova Albanije, prema izvještaju iz 2016. godine koji je objavio Institut za zločine i posljedice komunizma (ISKK) u Albaniji, u logorima i zatvorima do 1990. godine bilo je 26.768 muškaraca i 7.367 žena političkih zatvorenika. Onih koji su preminuli u zatvoru zbog uslova je 984, a ostalih 308 je izgubilo mentalni kapacitet. Prema istom izvoru, 5.577 muškaraca i 450 žena osuđeno je na smrt i ubijeno. Tijela zatvorenika koji su pogubljeni ili umrli u zatvoru tokom prinudnog rada ili bolesti nisu predata rodbini.
U najboljem maniru iz Orvelove 1984.
Veliki broj bunkera sagrađenih u Albaniji u periodu od 1960. do 1986. godine odraz su kako lične tako i kolektivne paranoje koja je vladala u Albaniji za vrijeme vladavine Envera Hodže, ocjenjuje profesor istorije Marko Radojević.
”Taj strah se prelivao i na cjelokupno albansko društvo, rekao bih vrlo svjesno i ciljano jer je na taj način cijelo društvo lakše stavljeno pod kontrolu, te otuda i veliki broj bunkera namijenjenih za odbranu od eventualnog neprijatelja koji su bili najvidljiviji manifest tog straha i paranoje”, kazao je Radojević za Magazin.
Ipak, smatra da realna opasnost od napada Varšavskog i NATO pakta na Albaniju nije postojala.
”Ako je i postojala mogućnost da dođe do nekog sukoba to je bilo u vrijeme rezolucije INFORMBIRO-a prema KPJ i Jugoslaviji koju je Albanija zdušno podržala, uprkos do tada dobrim i gotovo idiličnim odnosima sa Jugoslavijom. I zaista u vrijeme rezolucija IB-a dolazilo je do čestih sukoba na jugoslovensko-albanskoj granici, ali ni tada nije postojala realna opasnost od jugoslovenske invazije širih razmjera. Iz ove perspektive definitivno gradnja tolikog broja bunkera ne samo da nije bila svrsishodna već naprotiv - kontraproduktivna imajući u vidu ogromna finansijska sredstva utrošena u njihovu izgradnju”, pojasnio je Radojević.
”U najboljem maniru iz Orvelove 1984. trebalo je graditi narativ o neprijatelju koji samo čeka priliku da sruši poredak i vlast, a sve to po cijenu da cijela zemlja dođe na ivicu gladi”, dodao je on.
”Na kraju cijeli taj sistem rigidnog staljinističkog komunizma u Albaniji nije srušen ni od jedne sile spolja, već se urušio sam od sebe - što dodatno pokazuje svu besmislenost takvog jednog koncepta bunkerizacije zemlje”, ističe Radojević.
Bonus video:
