Prije nego što sam prošao kroz operaciju promjene pola mediji su nedjeljama pravili senzaciju od moje priče. Svi su mi rekli da ne čitam komentare, jer su bili uznemirujući, kako ne bih sebe dodatno uznemiravao pred tako važan događaj”, kaže u razgovoru za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) Jovan Ulićević, trans muškarac i izvršni direktor Asocijacije Spektra.
Ipak, jedan komentar Jovan ne može da zaboravi. “’Dabogda crkao na tom operacionom stolu’- od svih komentara taj me je najviše pogodio. Nijesam mogao da shvatim da neko svom sugrađaninu želi smrt - a ni ne poznaje ga”, kaže Ulićević.
Istraživanje CIN-CG-a pokazuje da govor mržnje veoma negativno utiče na pripadnike LGBTIQ zajednice i njihove odluke o ispoljavanju seksualnog identiteta.
”Zbog govora mržnje ne želim da se autujem” - ovo je tvrdnja koju je obilježilo čak 118 od 209 ispitanika LGBTIQ populacije, koji su popunili anonimni upitnik CIN-CG-a u vezi sa ovom temom. Njih 86 obilježilo je tvrdnju “Govor mržnje na internetu čini da osjećam strah od pojavljivanja na predstojećem Prajdu u Crnoj Gori”, dok je njih 103 navelo da govor mržnje čini ili je nekada činio da se osjećaju nesigurno.
Komentari sa govorom mržnje isprovocirali su tek manji broj ispitanika da se brže autuju- njih 25, a 47 njih zbog govora mržnje ima dodatnu motivaciju da se pojavi na Prajdu.
Istraživanja pokazuju da govor mržnje prema LGBTIQ populaciji se još više intenzivira u vrijeme Prajda. Mreža za izvještavanje o različitosti (RDN) navodi da je značajan porast govora mržnje prema LGBTIQ populaciji u Sjevernoj Makedoniji obilježio jun, mjesec kada se u Skoplju održao Prajd. Govor mržnje se nije stišao ni narednih mjeseci. U Srbiji je broj prijetnji aktivistima i građanima koji podržavaju Prajd trostruko povećan mjesec dana uoči Euro prajda, naveli su organizatori ovog događaja. Pored verbalnog, poraslo je fizičko nasilje prema pripdnicima ove zajednice.
Monitoring komentara na crnogorskim portalima koji je sproveo Centar za građansko obrazovanje (CGO) u 2022, pokazao je da govor mržnje prema LGBTIQ populaciji jedan od najučestalijih vidova govora mržnje.
Objava članka “Deseti Montenegro Prajd 8. oktobra u Podgorici” na Fejsbuk profilu RTCG-a, iz prvog septembra, ima 599 komentara - tek nakon desetina komentara sa govorm mržnje zaluta poneki afirmišući. Ova objava ima 572 reakcije, od toga većina, njih 326, izražavaju negativne emocije prema događaju - ljutnju i podsmijeh.
Iz Javnog servisa nisu odgovorili na pitanja CIN-CG-a o politici moderiranja komentara na društvrnim mrežama, niti na koji način planiraju da spriječe širenje komentara sa govorom mržnje tokom predstojećeg Prajda.
Ni drugi etablirani mediji ne vode mnogo računa o uklanjanju komentara sa govorm mržnje na svojim društvenim mrežama. Na stotine komentara mržnje i negativnih reakcija tipični su i ispod tekstova koji se tiču poboljšanja LGBTIQ prava, poput teme braka.
Tekst na Fejsbuk stranici Vijesti iz jula 2021. godine “Crnogorski matičari spremni za sklapanje LGBT brakova” ima 582 reakcija, od kojih je preko 300 negativnih. Od 580 komentara većina sadrži snažno negativne poruke, agresiju, kritiku, ruganje. Slično je i sa objavom RTCG-a “Sklopljen prvi LGBT brak u Podgorici”, koja ima preko 400 komentara na Fejsbuku Javnog servisa.
”Obaveza brisanja komentara sa govorm mržnje u roku od 60 minuta od trenutka saznanja koje je uvedeno Zakonom o medijima iz 2020, učinila je da se na samim portalima smanji broj takvih komentara”, kaže za CIN-CG Vesna Rajković iz Instituta za medije Crne Gore.
Ipak, problem su društvene mreže, jer ovaj zakon eksplicitno ne obavezuje medije da moderiraju svoje stranice, objašnjava Rajković.
Čak 126 ispitanika CIN-CG-a primjećuje govor mržnje na društvenim mrežama češće nego na sajtovima portala, dok njih 81 smatra da su portali glavni izvor govora mržnje.
Tvrdnju “komentari mržnje ispod tekstova etabliranih medija na društvenim mrežama me vrijeđaju više nego govor mržnje na drugim profilima” obilježilo je više od trećine ispitanika CIN-CG-a, njih 77. Većina ispitanika smatra da mediji ne moderiraju u dovoljnoj mjeri komentare sa govorom mržnje ni na portalima, ni na društvenim mrežama.
Iz “Vijesti” tvrde da poštuju zakon i uklanjaju komentare sa govorom mržnje čim im se uputi prijava.
”Na društvenim mrežama je mnogo teže moderirati komentare, jer prvo izađu, pa se tek nakon toga mogu brisati, za razliku od sistema na portalu gdje se prvo provjeravaju od strane administratora”, kaže za CIN-CG Srdan Kosović, glavni i odgovorni urednik “Vijesti”.
Kosović objašnjava da se u “Vijestima” pojačano moderira svaki put kada se očekuje porast komentara sa govorom mržnje, kao uoči Prajda.
Iz drugih čitanih portala: Analitike, Dana i CDM-a nisu odgovorili na pitanja CIN-CG-a o moderiranju komentara.
”Queer Montenegro je u ranijim godinama prijavljivao komentare sa govorom mržnje, ističući koliko oni ugrožavaju bezbjednost LGBTIQ+ zajednice i čine da je još više izopštena iz društva koje gaji demokratske, evropske vrijednosti. Međutim, praksa je pokazala tada, a i sada, da prijavljivanje komentara nije u dovoljnoj mjeri procesuirano, ili da je samo angažovanje administratora nedovoljno”, kaže za CIN-CG Miloš Knežević, izvršni direktor organizacije Queer Montenegro.
Komentari na društvenim mrežama - nezakonito i kažnjivo djelo
”Ako su mediji obaviješteni o komentarma sa govorom mržnje i ne uklone ih, mogu da se smatraju pomagačima izvršenja krivičnog djela Izazivanje nacionalne, rasne ili vjerske mržnje ili Rasna i druga diskriminacija”, kaže za CIN-CG Tea Gorjanc Prelević iz NVO Akcija za ljudska prava.
Pomaganje je stavljanje učiniocu na raspolaganje sredstva za izvršenje krivičnog djela, u ovom slučaju otvorenog profila na društvenoj mreži, objašnjava Gorjanc Prelević.
”Sančez protiv Francuske” je sudski predmet u kojem je francuski političar prošle godine kažnjen sa 3.000 eura zbog toga što je dozvolio komentare sa govorom mržnje na svom Fesjbuk profilu.
”Francuski sud je ustanovio da je političar bio obaviješten o nezakonitim komentarima, ali da ih je svejedno ostavio punih šest nedjelja. Evropski sud za ljudska prava se složio da je bio odgovoran za širenje mržnje kao i oni koji su napisali te komentare. Presuda nije još konačna, ali očekujem da se suštinski neće izmjeniti’’, kaže Gorjanc Prelević. Isto treba da važi i za sve medije, jer su njhovi profili na društvenim mrežama javna mjesta, gdje govor mržnje ima ogroman domen, objašnjava ona.
Svako ko vidi govor mržnje u komentarima treba da slika tu objavu i da je prijavi odmah mediju, ali i državnom tužilaštvu, kaže Gorjanc Prelević. To je krivično djelo kao i svako drugo, ali da bi se procesuiralo, mora se prijaviti, kaže ona. “U prijavi tužilaštvu treba napisati da se radi o izvršenju krivičnog djela Rasna i druga diskriminacija iz člana 443, stav 3. Moguće je prijavu načiniti i anonimno”.
Ulićević pak tvrdi da nadležni ne postupaju shodno zakonu. “Iako je govor mržnje definisan kao krivično djelo, ovakve situacije se od strane nadležnih organa redovno tretiraju kao uvredljiv govor ili remećenje javnog reda i mira, što značajno relativizuje sami koncept govora mržnje i njegove efekte’’. Ova relativizacija javlja se i u javnom prostoru pod maskom slobode govora, što je naročito opasno, smatra Ulićević.
Osobe iz zajednice generalno ne žele da prijave nasilje sa kojim se sreću zbog svog identiteta, objašnjava Knežević. “LGBTIQ osobe nemaju povjerenje u institucije. Kaznena politika je jako blaga, a pripadnici zajednice vjeruju da će ih i policija diskriminisati. Zbog svega smatraju da bi autovanjem ugrozoli svoj život”, objašnjava Knežević.
Portali u Crnoj Gori po ovom pitanju treba da se ugledaju na strane zemlje, smatra Rajković.
”Nedavno sam bila gošća u najposjećenjem portalu u Sloveniji i na pitanje da li moderirate komentare na nalozima na društvenim mrežama, urednik je odgovorio ‘pa naravno, to je naša odgovornost’. Dobar primjer dolazi i iz Australije, gdje je 2021. sud donio odluku da je medij odgovoran za komentare čitalaca na svojoj Fejsbuk stranici”, kaže Rajković.
Pretraga Fejsbuk stranica etabliranih medija u zapadnoj Evripi, poput “Gardijana” i “Špigla” pokazuje da ispod tekstova koji se tiču LGBT tema nema govora mržnje, a reakcije su uglavnom usklađene sa sadržajem teksta. Tako, tekst o zabrani Prajda u Istanbulu u “Špiglu” ima na hiljade tužnih i ljutih reakcija, i komentare podrške, dok tekst u britanskom “Gardijanu” o knjizi koja se tiče roditeljstva LGBT parova ima isključivo pozitivne reakcije - stotine lajkova i srca.
Nažalost, suprotan trend uočava se u Crnoj Gori - tekstovi koji bi u građanskom društvu trebalo da izazivaju negativne reakcije, imaju uglavnom podršku javnosti. Tako tekst objavljen na Fejsbuk profilu Javnog servisa 21. septembra koji ima 577 lajkova, govori o tome da je nekoliko zemalja, uključujući i Srbiju, odbilo da učestvuje u kampanji za LGBT prava tokom predstojećeg Mundijala, koju su podržale gotovo sve evropske zemlje.
Komentari utiču na mentalno zdravlje i podrivaju mržnju
”Uredništvo i administrator zvaničnih stranica medija na društvenim mrežama ne razumiju koliko je bolno objavljivanje uvredljivih komentara po osnovu pripadanja LGBT zajednici. Takvi komentari ne samo da otežavaju društveno prihvatanje, već i život u samoj zajednici”, jedan je od komentara koji je ispitanik ostavio u upitniku CIN-CG-a.
Najveći broj ispitanika, njih 108, označilo je da se osjećaju tužno kada vide komentare sa govorom mržnje. Oko stotinu ispitanika označio je opcije “ljuto” i “uvrijeđeno”, a 88 njih je označilo opciju “isključeno, kao da ne pripadam društvu”. Oko četvrtina ispitanika markirala je opcije “depresivno” i “manje vrijedno”. Manjina, svega 39 ispitanika, ostaje imuna na ove komentare i označila je opciju “ravnodušno”.
”Istraživanjem u Engleskoj iz prošle godine ustanovljeno je da online zlostavljanje ima posljedice po mentalno zdravlje i doživljaj sopstvenog identiteta žrtve. Agresor poručuje da žrtva nije dobra takva kakva jeste, da treba da se stidi i nakon dovoljno vremena izloženosti tom pritisku žrtva počne taj stid i sram i da osjeća”, kaže za CIN-CG psihološkinja Adriana Pejaković.
Osjećaj nepodržanosti, bespomoćnost i nedostatak podrške institucija i društva dovode do toga da se osoba povlači iz svijeta, izoluje, često njeno mentalno zdravlje opada i stvara se jedan zatvoreni ciklus ili spirala ugroženosti, objašnjava Pejaković.
”Prema podacima norveškog Instituta za nauku iz 2019. osobe imaju duplo veće šanse da budu žrtve diskriminacije u odnosu na opštu populaciju, kao i veće šanse da dožive i prijetnje onlajn”, tvrdi Pejaković.
Istraživanje Američke psihološke asocijacije iz 2022. navodi da mladi LGBTIQ orijentacije češće izvršavaju samoubistvo, ali da ova stopa značajno opada u američkim državama koje imaju stroge zakone za zločine iz mržnje. U ovim državama manje je i stopa samoubistava kod heteroseksualne omladine.
Glavni urednik “Vijesti” Srdan Kosović kaže da je problem govora mržnje kroz komentare samo dio opšteg konteksta. “Radi o širem društvenom problemu, koje je daleko od rješavanja time što će biti efikasnija kontrola komentara, ali svakako da bi snažnije reakcije na govor mržnje mogle imati pozitivne efekte”, kaže Kosović, koji je jedan od rijetkih predstavnika crnogorskih medija koji se odazavao da učestvuje u našem istraživanju.
Diskriminacija i mržnja u porastu
Izjave plasirane od strane državnog vrha u Srbiji kako na dan Euro prajda nije bilo povrijeđenih nisu tačne, navodi se u saopštenju NVO iz Beograda “Da se zna’’, koja se bavi dokumentovanjem protivpravnog postupanja prema LGBT+ osobama. Oni navode da su evidentirali “14 incidenata motivisanih homofobijom i transfobijom koji su se dogodili upravo tog 17. septembra 2022. godine, na dan Euro prajd šetnje. Od toga, u osam incidenata došlo je do fizičkog napada na grupe i pojedince, dok je u ostalim incidentima počinjeno uznemiravanje i uništavanje imovine. Fizički napadi su u većini slučajeva ostavili tjelesne povrede’’.
Tokom avgusta, ovo udruženje je evidentiralo “preko 30 incidenata motivisanih mržnjom prema osobama koje su dio kvir zajednice, ali i prema cijeloj zajednici u vidu govora mržnje i stvaranja neprijateljske atmosfere u javnom prostoru, a avgustovske brojke veće su nego broj evidentiranih incidenata tokom svih prethodnih mjeseci zajedno od početka godine’’.
Međutim, zločini iz mržnje i govor mržnje prema LGBTIQ zajednici nisu problem samo na Balkanu.
”Posljednjih godina bilježi se povećanje stope govora mržnja i zločina iz mržnje koji targetiraju ljude i organizacije na osnovu seksualne orijentacije, polnog identiteta i seksualnih karakteristika’’, navodi se u izvještaju Savjeta Evrope iz 2021.
U Mađarskoj je doneseno više zakona koji su snažno diskriminatorni prema LGBTIQ zajednici. Tako su članovi LGBTIQ zajednice isključeni iz porodičnog zakona, gdje se porodica tretira strogo kao jedinica djece i dva roditelja - ženskog i muškog.
Prema zakonu iz 2021. maloljetnicima je zabranjeno izlaganje homoseksualnom ili transrodnom sadržaju na filmovima, reklamama i časovima seksualnog obrazovanja.
Više opština i regija u Poljskoj proglasilo je 2019. svoje teritorije “zonama oslobođenih od LGBTIQ ideologije’’, ne bi li zabranili događaje poput Prajda. Do 2020. preko stotinu opština je usvojilo ovaj koncept, što je oko trećina zemlje. Nakon što je Evropska unija odlučila da ukine finansiranje ovih opština, neke su povukle svoje odluke.
Na ovogodišnjem Prajdu u Oslu u pucnjavi je stradalo dvoje ljudi, a brojni su povrijeđeni.
Bonus video:
