Školski programi i udžbenici u Crnoj Gori uglavnom ignorišu postojanje homoseksualnih i transrodnih osoba i tema koje bi mogle biti vezane za LGBT osobe, a ponegdje se čak i manje česta seksualna orijentacija prikazuje kao poremećaj.
Tamo i gdje su te teme prisutne u udžbenicima, u praksi se ne obrađuju kvalitetno i obrazovanje o ljudskim pravima LGBT osoba i različitim identitetima se svodi na oslanjanje na neformalne radionice koje sprovode nevladine organizacije.
U Srednjoj medicinskoj školi se u udžbeniku iz “Neuropsihijatrije” na patologizujući način govori o lezbejkama, gejevima, biseksualnim, transrodnim i interpolnim osobama, opisuju se kao poremećaji i izjednačavaju sa najgorim seksualnim deliktima.
Taj udžbenik je objavljen 1999. godine, u izdanju Zavoda za udžbenike Beograd.
Teme vezane za rod, pol i seksualnost, a samim tim i za rodnu ravnopravnost i ljudska prava marginalizovanih grupa se često predaju u izbornim predmetima, ili kroz jednu, dvije lekcije.
Tokom 2021. godine, Centar za građansko obrazovanje je sprovelo istraživanje Zastupljenost LGBTI tema u aktuelnim školskim programima. U okviru istraživanja analizirano je 18 predmeta za srednje škole, odnosno 24 udžbenika, te su upoređivani sadržaji školskih programa sa udžbenicima za date predmete. Analiza pokazuje da se LGBTI teme najviše obrađuju u okviru izbornog predmeta Zdravi stilovi života (izborni predmet za I i II razred Gimnazije), dok značajno manje u okviru Pojedinac u grupi (dopuna maturskog standarda za predmet Psihologija u III i IV razredu). Dodatno, u okviru obavezne literature za predmet Crnogorski-srpski, bosanski, hrvatski jezik i književnost (za I, II, III i IV razred gimnazija i za I razred srednjih stručnih škola), LGBTI teme se skoro uopšte ne pominju, iako je konstatovano da je postojao značajan prostor za adekvatno obrađivanje ovih tema. Brojni drugi predmeti, od Etike (za IV razred gimnazije) do Psihologije (za srednje stručne škole) uopšte ne pominju LGBTI osobe.
Istraživanje organizacije Spektra je pokazalo da se rod i pol često smatraju istim. Prema tom istraživanju pola učenika/ca smatra da su pol i rod isto, većina njih ne zna koje biološke strukture određuju nečiji pol i postoji izrazito visok stepen predrasuda u odnosu na rodne razlike među muškarcima i ženama. Čak 83% srednjoškolaca/ki smatra da muškarci i žene različito razmišljaju, dok polovina vjeruje da imaju različite intelektualne sposobnosti.
Istraživanje je pokazalo i da skoro svaki drugi srednjoškolac ne želi ili misli da ne želi da zna ništa više o transrodnim osobama, te da LGBT teme ne treba da budu zastupljene u nastavnim programima.
Na nedavnom, jubilarnom desetom Prajdu u Podgorici se čuo zahtjev i da se u školama počne učiti o različitim seksualnim orijentacijama. Dan uoči Prajda, ispred podgoričkog Hrama Hristovog vaskrsenja je održan moleban u organizaciji Mitropolije crnogorsko-primorske u kom je izraženo protivljenje održavanju povorke ponosa. “Pozivamo vlast Crne Gore da zaštite i narod i državu, a naročito djecu koja su još od osnovne škole, od najranijeg uzrasta, kroz školske programe i udžbenike izložena sadržajima LGBT propagande i ideologije”, jedna je od poruka iz proglasa SPC sa tog molebana.
Hrvatska: O rodu i polu u okviru Građanskog
Polno/rodna ravnopravnost i odgovorno polno ponašanje bio je jedan od četiri modula kurikuluma Zdravstvenog obrazovanja, no te 2013. godine kada se spomenuti kurikul uvrstio u osnovne i srednje škole u Hrvatskoj kao obavezna međupredmetna tema (što znači da se uči kroz više predmeta poput Prirode i društva, Biologije, Hrvatskog, Fizičkog, sata razredne zajednice od prvog razreda osnove do kraja školovanja), spomenuti modul “polna i rodna ravnopravnost” nikada se nije podučavala u školama Hrvatske kao zasebni dio. Jednostavno je izbačen iz kurikuluma zbog protivljenja javnosti, roditelja, profesora kao i Ustavnog suda Hrvatske.
Od tada do danas Hrvatska je sprovela reformu obrazovanja u kojoj je kurikulum zdravstvenog obrazovanja promjenjen u međupredmetni sadržaj Zdravlje. U toj reformi u sve škole Hrvatske uveden je takođe i još jedan međupredmetni sadržaj koji se uči a koji nosi naziv Građansko obrazovanje. Niti u jednom od tih sadržaja koji se uče kroz različite predmete nema zasebnog elementa pola i roda, no to ne znači da se taj sadržaj uopšte ne obrađuje ponajviše u sadržaju Građanskog obrazovanja. Naime učenici u međupredmetnom sadržaju Zdravlje između ostalog obrađuju domen koji nosi naziv “Mentalno i socijalno zdravlje”.
Kroz nju recimo u osnovnoj školi uče poštovati različitosti; uči objašnjavati razvojne promjene koje se zbivaju prije ulaska i ulaskom u pubertet, uči razlike u individualnom razvoju, razlikuje pojmove samopoštovanje i samopouzdanje, prihvata promjene na svome tijelu, zauzima se za sebe... Kroz kurikulum međupredmetne teme Građanskog obrazovanja tako učenici od šestog do osmog razreda kroz Istoriju, Hrvatski, Geografiju, Prirodu i Vjeronauku uče prepoznati slučajeve diskriminacije u svakodnevnim situacijama i primjereno reagovati na njih.
Naime tada između ostalog uče i identifikovati uzroke i posljedice primjera diskriminacije po svim osnovama Zakona o suzbijanju diskriminacije – rasne ili etničke pripadnosti ili boje kože, pola, jezika, vjere, političkog ili drugog uvjerenja, nacionalnog ili socijalnog porijekla, imovnog stanja, članstva u sindikatu, obrazovanja, društvenog položaja, bračnog ili porodičnog statusa, dobi, zdravstvenog stanja, invaliditeta, genetskog nasljeđa, rodnog identiteta, izražavanja ili polne orijentacije. Taj dio usvajaju na način da recimo u školi organizuju debatu, idu s profesorima na tribine, uče i posjećuju različite organizacije koje promovišu ljudska prava, podstiču se na učešće u raznim humanitarnim organizacijama.
Isto tako kroz Istoriju, Hrvatski jezik, Biologiju, Vjeronauk; sat razrednika i međupredmetnim temama: Održivi razvoj, Zdravlje i Lični i socijalni razvoj, uče prepoznati diskriminaciju na osnovu pola i na nju primjereno reagovati. U prvom razredu srednje škole tako učenici objašnjavaju najvažnije pojmove uz ravnopravnost polova, između ostalog znaju institucije i organizacije koje štite ravnopravnost polova, kao i njihovu ulogu.
U višim razredima srednjih škola kroz različite posjete brojnim institucijama učenici savladavaju pitanja koji su to prikladni načini obraćanja nadležnim institucijama radi zaštite i promovisanja ljudskih prava u zajednici, pri čemu se uči učenike da se protive svakom obliku diskriminacije i kršenja ljudskih prava te da se poduče važnom ličnom doprinosu promovisanja ljudskih prava.
”Sporne” lekcije o polu i rodu u Srbiji
Javnost u Srbiji dobro pamti jesen 2004. godine kada je tadašnja ministarka prosvete i sporta Ljiljana Čolić samoinicijativno izbacila iz nastavnog programa biologije za osmi razred temu poreklo i razvoj ljudske vrste, uz obrazloženje da je Darvinova teorija dogmatska. Nakon burne reakcije javnosti Darvin je ipak opstao u školskim programima i udžbenicima, a epilog cijele priče bila je Čolićkina ostavka na mesto ministarke obrazovanja.
Osamnaest godina kasnije, biologija se ponovo našla “na udaru”, ovog puta desničarskih poltičkih partija i Crkve, koji su u lekciji o biološkom smislu adolescencije, u kojoj se pravi razlika između polnog i rodnog identiteta, progaslili za “propagandu homoseksualizma i transrodnosti maloljetnim licima”.
Nisu se desničari zadržali samo na udžbenicima biologije. “Sporne” rečenice Boško Obradović, lider Pokreta Dveri, jedne od parlamentarnih stranaka, pronašao je i u udžbenicima istorije i sociologije. On je čak u jednoj od svojih objava na Tviteru pozvao “roditelje koji vjeruju u Boga i tradicionalne i porodične vrijednosti” da iscjepaju stranicu iz jednog udžbenika istorije osmog razreda u kojoj se u lekciji o društvenim pokretima pominje i LGBT pokret.
U pomenutom tekstu stoji da su LGBT društveni pokreti oni “društveni pokreti čiji se aktivisti i aktivistkinje zalažu za poboljšanje položaja lezbejki, gej osoba, biseksualaca i transrodnih osoba (otuda skraćenica LGBT), koje su često društveno izložene veoma široko rasprostranjenoj diskriminaciji”. Pored teksta se nalazi slika zastave duginih boja pored koje piše: “Zastava duginih boja, poznata kao zastava LGBT ponosa, simbol je LGBT društvenih pokreta”.
U sklopu reforme obrazovanja koju je sprovodila prethodna prosvetna vlast, 2019. godine je donijet nov program biologije za osmi razred, koji je počeo da se primjenjuje od školske 2021/22. godine. O tom programu struka je imala samo reči hvale. Procedura je bila takva da su stručne komisije Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja (ZUOV) napisale predlog programa, o kome je potom pozitivno mišljenje dao Nacionalni prosvetni savjet (u njemu sjede i predstavnici Srpskog biološkog društva, strukovnog udruženja biologa), da bi ga ministar svojim potpisom i zvanično odobrio za upotrebu u školama.
Na osnovu programa, osam izdavačkih kuća je pripremilo rukopise udžbenika koji su takođe prošli stručnu ocjenu komisija ZUOV-a (članovi su bili univerzitetski profesori ili istraživači sa instituta i nastavnici iz škola), a rješenjem ih je odobrio ministar prosvete. Od tih osam koji su na tržištu samo je jedan udžbenik odobrio prethodni ministar Mladen Šarćević, a preostalih sedam aktuelni prvi čovek srpske prosvete Branko Ružić.
Prve optužbe na račun sadržaja jednog od tih udžbenika pojavile su u proljeće prošle godine, u vreme kada se u Srbiji vodila javna rasprava o Nacrtu zakona o istopolnim zajednicama.
Kritičarima je zasmetalo to što se u udžbeniku biologije pravi razlika između pola i roda, konstatacija da se pol i rod kod nekih osoba ne poklapaju, da mladi tokom adolescencije ponekad preispituju svoj rodni identitet, te da postoje osobe koje sebe smatraju rodno neutralnim.
Na primjedbe da se “djeci nameće učenje koje se najgrublje kosi sa našom tradicijom i vjerom”, iz ZUOV-a su tada poručili da pomenuti udžbenik biologije svojim sadržajem doprinosi ostvarivanju opštih principa i ciljeva obrazovanja i vaspitanja propisanih zakonom, da je u skladu sa definisanim ishodima, a da su svi izabrani primjeri i slike primjereni uzrastu i prate osnovni tekst.
Teza o promociji homoseksualizma u školama aktuelizovana je uoči nedavnog održavanja manifestacije Evroprajd, čiji je domaćin bio Beograd, a protiv koje su najglasniji bili isti oni koji su u udžbenicima biologije prepoznali nametanje “džender ideologije”.
Na litiji protiv Evroprajda koju je organizovalo više desničarskih grupa, uz podršku Srpske pravoslavne crkve, patrijarh Porfirije je u besjedi na kraju molebna za svetinju braka i porodice govorio o školskim “lekcijama koje propagiraju rodnu ideologiju”.
”Već smo suočeni s plodovima tihog inženjeringa te LGBT ideologije. Da neko ne kaže da pretjerujemo, da smo sumnjičavi, da pretjerujem: ovih dana smo saznali da su u udžbenike osnovnih i srednjih škola kod nas ispod žita, daleko od oka javnosti, unijete lekcije koje propagiraju rodnu ideologiju. Ko je to učinio? Da li je neko vas, čija djeca idu u školu, pitao nešto o tome? Da li ste saglasni? Ako vas pak nije pitao, a ja znam da nije, tražimo od nadležnih organa da se odmah povuku iz upotrebe svi udžbenici i nastavna sredstva u kojima postoje takve lekcije”, rekao je patrijarh.
Pod pritiskom dijela javnosti ministar prosvete Branko Ružić zatražio je od Nacionalnog prosvetnog saveta (NPS) stručno mišljenje o dijelu programa koji se odnosi na biološke osnove pola i polnih karakteristika, primarnih i sekundarnih, koje uključuju ponašanje i individualni osjećaj pripadnosti nekom od rodova, usklađen sa prihvaćenim teorijama, činjenicama, zaključcima i tumačenjima.
Od struke se tražilo da se izjasni o dijelu programa, u kojem se među preporučenim sadržajima u okviru oblasti “Čovek i zdravlje” navodi biološki smisao adolescencije (rodni i polni identitet u kontekstu hormonske aktivnosti i individualne genetičke varijabilnosti), a među ishodima, što je ono što učenik treba da zna na kraju razreda, predviđeno je i da će đaci biti u stanju da povežu promjene nastale u pubertetu sa djelovanjem hormona.
Za dostizanje tog ishoda, kako piše u uputstvu za didaktičko-metodičko ostvarivanje programa, potrebno je ovu temu povezati sa hormonalnom regulacijom, koja se obrađuje u oblasti “Jedinstvo građe i funkcije”, i sa znanjima iz prethodnih razreda u vezi sa promenama u pubertetu.
Tu stoji i da u obradi polnog i rodnog identiteta, pored razvijanja tolerancije i prihvatanja različitosti, učenicima treba pružiti širu perspektivu genetičke varijabilnosti, kao prirodnog fenomena, koja ne daje osnove za predrasude, stereotipe, diskriminaciju i nasilje. Preporučuje se da se adekvatnim izborom sadržaja i načina rada uspostavi veza sa sadržajima iz građanskog vaspitanja koji se odnose na teme pol, rod i seksualnosti.
NPS je poslušao sugestiju ministra da prilikom razmatranja dijela programa konsultuje katedre bioloških fakulteta u Srbiji. Svi oni su zauzeli nedvosmislen stav da je program biologije za osmi razred zasnovan na naučnim činjenicama. I tu je trebalo da bude stavljena tačka, imajući u vidu da je i sam ministar u dopisu NPS-u kazao da će mišljenje struke biti “osnov za dalje delovanje oko udžbenika biologije”.
Iako se ni NPS, ni biolozi sa fakulteta i instituta nisu eksplicitno izjašnjavali o sadržajima udžbenika, predsjednik Saveta Radivoje Stojković dobio je podršku većine članova (izuzetak je bila predstavnica Srpskog biološkog društva) da se u zaključku koji će uputiti Ministarstvu nađe i, kako je pojašnjeno, univerzalan stav da nijedna interpretacija programa ne može da sadrži elemente ideologije i da se mora voditi računa o psihološkim i sociološkim predzanjima učenika kada je u pitanju interpretacija programa, budući da đaci psihologiju i sociologiju uče u srednjoj školi.
Iz izlaganja malog broja članova NPS-a, a prije svega predsjednika tog tijela, provijavao je zaključak da postojeći udžbenici jesu ideološki obojeni, iako su predstavnici ZUOV-a naglasili da stoje iza ocjene da svi odobreni udžbenici u potpunosti prate program, te da su i sami autori pri pisanju konsultovali psihologe, imajući u vidu osjetljivost teme i uzrast učenika.
Ubrzo se ispostavilo da je “univerzalan stav” poslužio kao šlagvort za odluku da “sporne” lekcije moraju da se mijenjaju. Simptomatično je, međutim, da je ova odluka donijeta u tajnosti i da je javnost za nju saznala iz nemuštog saopštenja u kojem samo piše da je radna grupa ZUOV-a, formirana na zahtjev Ministarstva prosvete, utvrdila da treba ispraviti “nedostatke” u sedam, od osam odobrenih udžbenika biologije.
O kojim je konkretno nedostacima riječ, ko je činio pomenutu radnu grupu, zašto u njoj nije bio nijedan biolog, ni Ministarstvo, ni ZUOV nisu htjeli da otkriju, zbog čega je redakcija Danasa ove podatke zatražila po Zakonu o pristupu informacijama od javnog značaja, a odgovor se i dalje čeka.
Malo prije nego što će se pojaviti saopštenje, resorni ministar je ovakav scenario najavio u parlamentu, na sjednici Odbora za obrazovanje, ocijenivši da “propagiranje tolerancije može da se uradi na mnogo jasniji i prijemčiviji način nego što je to urađeno u udžbenicima”.
Srpsko biološko društvo do sada se nije izjašnjavalo o ovom potezu, a profesorka Biološkog fakulteta Biljana Stojković, inače jedna od autora programa biologije za osmi razred, sve što se dogodilo ocijenila je kao pobjedu crkve i klerikalnih i konzervativnih struktura u Srbiji.
”Ovo nije pobjeda ni struke, ni obrazovanja, naprotiv, ovo je udar na obrazovanje i kapitulacija države pred crkvom”, smatra Stojković.
Za sada je samo grupa nevladnih organizacija i pojedinaca u otvorenom pismu zatražila da se odustane od izmjena u udžbenicima, uz poruku da “molebani nisu mjesta na kojima se odlučuje o tome šta jeste ili nije nauka, i da se referendumima ne uređuju naučna dostignuća”.
U svim udžbenicima biologije koji se koriste u osnovnim školama u Srbiji obrađena je razlika između polnog i rodnog identiteta, a na desetinama stranica autori se dosljedno drže preporuka da promovišu toleranciju prema različitosti.
Da je pravo na rodni identitet i seksualnu orijentaciju zakonom zagarantovano pravo svakog od nas, glasi rečenica iz jednog od udžbenika biologije koja se našla na meti kritika. U udžbenicima se može pročitati da se “za razliku od pola koji je biološki određen jer se rađamo isključivo kao osobe muškog ili ženskog pola, rodni identitet formira tokom života, dok učimo koje su to aktivnosti, stavovi, uloge i ponašanja prikladni za muškarce ili žene”.
Neki od autori navode da kroz proces socijalizacije osoba preispituje uloge i ponašanja s kojima se poistovećuje i s vremenom razvija jasan doživljaj svog pripadanja muškom ili ženskom rodu – to je rodni identitet.
Objašnjava se šta se u tijelu događa sa hormonima zašto neke osobe sebe prepoznaju kao transrodne…Piše i da je seksualna orijentacija odlika pojedinca.
Takođe se navodi da se podudarnost rodnog i polnog identiteta nameće od rođenja izborom odjeće ili frizure, da su “ženske” i “muške” igračke uvod u ono što se od djece očekuje kada postanu odrasli ljudi, te da ovakva podjela isključivo na dva predviđena roda dovodi do diskriminacije među polovima ili diskriminacije osoba kod kojih se polni i rodni identitet ne podudaraju.
U jednom od udžbenika autori konstatuju da postoje osobe koje imaju osjećaj da su rođene “u pogrešnom tijelu” to jest iako imaju odlike određenog pola osjećaju se da pripadaju suprotnom rodu, te da takve osobe nazivamo transrodne. Objašnjava se i pojam međupolnosti, uz konstataciju da se ponekad dešava da se građa reproduktivnih organa ne uklapa u definiciju isključivo muškog ili ženskog pola.
Rodni identitet je, između ostalog, objašnjen kao način na koji se pojedinac identifikuje sa rodnim kategorijama, na primjer kao žena ili muškarac, ili u nekim slučajevima nijedno od toga.
BiH: Šta je brava, a šta ključ
Uoči održavanja prve povorke ponosa u Bosni i Hercegovini 2019, neformalna skupina građana/ki poručila je da se zna šta je “ključ, a šta brava” i egoistično upitala “zašto se ne poštuje volja većine”. Sličnim reakcijama svjedočili smo i uoči drugog i trećeg protesta protiv nejednakosti. Sve marginalizovane grupe u BiH i dalje se sistemski ugnjetavaju, a jedan od mehanizama za to – možda i najjači, je onaj obrazovni.
Dok se učenici/ce u regionu uče razlikama između pojmova pola i roda, mogućnošću nepoklapanja ova dva pojma, postojanju osoba koje sebe smatraju rodno neutralnim, međupolnosti, transrodnosti, seksualnoj orijentaciji, učenicima/ama u BiH servira se društveno poželjna priča.
U udžbeniku iz biologije za 9. razred koji se koristi u Republici Srpskoj stoji da “rod predstavlja društvenu kategoriju - označava način na koji se ponašamo, kao dječaci ili djevojčice, odnosno muškarci ili žene”.
U detaljnijem objašnjenju, navedeno je da rod označava “kako društvo smatra da bi trebali da se ponašamo kao pripadnici jednog pola, koje uloge trebamo imati, stavove, aktivnosti” i da “u tom smislu, okruženje obrazuje i vaspitava dječake i djevojčice”.
”S obzirom na to da su društveno uređeni, treba znati da su rod i rodne uloge podložni promjenama i prilagođavanju”, piše u udžbeniku.
Sa druge strane, u Federaciji BiH, u knjizi za isti uzrast, i ne govori se o pojmu roda. Iz Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke objasnili su da su “ciljevi nastave biologije u 9. razredu vezani za discipline: genetika, evolucija i antropologija”.
Pozivajući se na zadatak “pružanja odgovora na izazove koji vrebaju današnju mladu generaciju”, te kako bi mladima pomoglo “da se opredijele za ispravne životne izbore”, Ministarstvo je započelo proces razvijanja Priručnika za nastavnike “Sveobuhvatno obrazovanje o zdravlju mladih”.
Prema planu, teme koje se tiču pola, roda i društvenih normi, realizovaće se na časovima odjeljenske zajednice. O čemu će pričati? Hoće li se ranije saznati koji su to ispravni životni izbori i na čemu ih temeljimo? Na predrasudama? Zašto se do sada nisu (detaljnije) obrađivale i teme rodnog identiteta, uloga, ali i postojanje velikog dijela populacije koja se ne uklapa u nametnute okvire i očekivanja? Zašto se mladi ne uče o važnosti poštovanja različitosti i garanciji osnovnih ljudskih prava za sve – bez izgovora i opravdanja? Zašto porodicu moraju izričito činiti otac, majka i dijete? Zašto žena treba imati dugu kosu, a muškarci kratku? Da li je dovoljno samo ignorisati postojanje svega što u suštini ne razumijemo - jer su nas društvene norme naučile da nije ispravo? A zašto nije ispravno - mnogi su bez odgovora. I još uvijek ćute. Jer, očito, bh. društvo mora znati šta je brava, a šta ključ.
Bonus video:
