Zaliv Boke Kotorske tokom istorije, iz različitih razloga, pohodili su mnogi brodovi od kojih su neki, prije ili kasnije, ostali zabilježeni i na najčuvenijim stranicama svjetske maritimne civilne i vojne povijesti.
Iza njihovog boravka u Boki gdje su ta plovila dolazila raznim povodima - od ratnih dešavanja tokom 19. i 20. vijeka, preko vojno-političko-diplomatskih misija u kojima su oni učestvovali u mirnodopsko vrijeme, do čiste ekonomije i obavljanja redovnih pomorsko-trgovačkih aktivnosti koje su neka od tih plovila vršila - ostali su brojni dokazi u vidu foto svjedočanstava ili zapisa u staroj štampi i arhivima bokeških lučkih kapetanija.
Jedan od, silom prilika i haosa koji je tada nastao u rušenju velikih austro-ugarskog carstva koje je kapituliralo i raspalo se novembra 1918. godine, te preuzimanja uprave nad Bokom od strana članica Antante - pobjednica u Prvom svjetskom ratu, perioda koji su najslabije dokumentovani, ali je veoma interesantan dio bokeljske pomorske istorije, je sami kraj 1918. godine.
Tada je naime, zaliv vrvio od brodova - austro-ugarskih oko kojih su se vojno-dilpomatskim metodama otimali pobjednici, ali i raznih brodova koji su pripadali silama-članicama Antante: od Italije, preko Velike Britanije i Francuske, sve do čak i Sjedinjenih Američkih Država.
Istraživanje tog perioda jedno je od najprivlačnijih za sve koji se u Boki bave njenom pomorskom istorijom, jer se tu nenadano, mogu pojaviti i neki krajnje neočekivani nalazi. Jedan od takvih nalaza je fotografija snimljena u kasnu jesen 1918. godine u Đenovićima, a do koje su u saradnji sa entuzijastima za vojno-pomorsku istoriju iz Hrvatske i Češke došle “Vijesti”.
U prvom planu ove fotografije je pramac austro-ugarske podmornice SMU-41, vezane uz operativnu obalu njene dotadašnje baze u Đenovićima, a koju su tada već bili zauzeli saveznici iz rediva Antante. U drugom planu fotografije se vidi austro-ugarski obalni bojni brod SMS “Monarch”, koji je tokom druge polovine Prvog svjetskog rata služio kao stražarski brod u Boki.
Međutim, ono što je najinteresantnije nalazi se u sredini fotografije - između ova dva bivša austro-ugarska ratna broda je izdužena silueta podmornice u površinskoj vožnji, sa vrlo čudnim oblikom tornja na njegovom dijelu prema pramcu, te sa velikom britanskom bijelom vojno-pomorskom zastavom koja se vije sa tornja podmornice.
Bolji pogled otkriva i velikim simbolima ispisanu oznaku - odnosno ime ove čudne podmornice: M1. Ova jedinstvena i izuzetno rijetka fotografija otkriva do sada široj naučnoj i stručnoj javnosti potpuno nepoznatu činjenicu - da je u Boki Kotorskoj krajem 1918. boravila tada jedna od najvećih, ali sigurno najtajanstvenija podmornica na svijetu, koju su Britanci sve do tada čuvali kao jednu od svojih većih vojnih tajni u Prvom svjetskom ratu.
M1 je naime, prva od ukupno tri neuobičajeno velike i za tu vrstu ratnih brodova potpuno atipično naoružane podmornice klase M koje su Britanici u najvećoj tajnosti razvili i počeli graditi krajem Prvog svjetskog rata: prva u svijetu podmornica koja je ikada naoružana teškim brodskim topom najvećeg kalibra. Zbog toga su podmornice klase M, čiji je rodonačelnik bio u Boki 1918. fotografisani M1, u svjetskoj vojnopomorskoj istoriji ostale zabilježene kao prve podmornice-podvodni bojni brodovi. Igrom okolnosti, one će nešto kasnije, postati čak i prve na svijetu podmornice-nosači aviona.
Priča o ovim nesvakidašnjim plovilima počinje sredinom Prvog svjetskog rata kada su britanski admirali i brodograđevni inženjeri tražili način da povećaju efikasnost podmornica kao tada novih i iskustveno dokazano, za protivnika vrlo opasnih ratnih brodova. Neki od stručnjaka smatrali su da su torpeda kao primarno naoružanje tadašnjih podmornica prilično neefikasni kada se njima gađa pokretni cilj na udaljenosti većoj od hiljadu metara, te su pomislili da bi stoga podmornicu trebalo naoružati palubnim topom velikog kalibra.
Mogućnost gađanja (i sigurnijeg pogotka) protivničkih brodova jeftinim topovskim granatama, nego skupim torpedima, na papiru se činila dobrom idejom, pa su britanski inženjeri rukovođeni željama dijela admirala na čelu Kraljevske mornarice počeli razvijati planove za podmornicu koje bi bila naoružana teškim topom kalibra čak 305 mm, a kakvi su tada bili glavno naoružanje najvećih i najmoćniih površinskih ratnih brodova - bojnih brodova.
Smatralo se da će takve podmornice moći da se neopaženo pod vodom prikradu obalama koje kontrolišu Njemci kao glavni protivnici Britanaca u Prvom svjetskom ratu, te da će ispaljujući granate najtežeg kalibra ove podmornice biti u stanju da iznenada napadnu i unište bitne objekte protivnika na obali.
Isto tako, smatralo se da ove podmornice mogu efektnije nego torpedima, sa periskopske dubine ili sa površine mora, topom napadati protivničke trgovačke brodove koji sigurno ne bi mogli preživjeti direktan pogodak teške granate kalibra 305 mm. Ideja je to bila o stvaranju svojevrsnog podvodnog monitora, odnosno bojnog broda kakav do tada nije viđen nigdje na svijetu...
Da bi što brže realizovali svoju zamisao, Britanci su zaustavili gradnju četiriju velikih podmornica K-klase koje su tada još nedovršene, bile na navozima njihovih brodogradilišta te su ih opsežno preprojektovali, rekonstruisali i izmijenili tako da je od njih nastao potpuno novi tip podmornica - M klasa.
Prvi brod u klasi, nazvan M1 završen je i porinut u more 9. jula 1917. U pitanju je bila impresivna mašina - podmornica duga 90,14 metara, široka 7,52 metra deplasmana 1.594 tone na površini, odnosno 1.946 tona u podvodnoj vožnji. Maksimalnom brzinom od 15 čvorova na površini mora pokretala su je dva dizel motora Vickers ukupne snage 2.400 konja, dok je pod vodom kada su je pogonila dva elektromotora ukupne snage 1.600 konja, podmornica je mogla razviti maksimalnu brzinu od 9 čvorova. M1 je imala dvije propelerske osovine sa trokrakim propelerima prečnika 1,78 metara. Maksimalna radna dubina ronjenja joj je bila 61 metar, akcioni radijus u površinskoj vožnji 4.500 milja, dok je u podvodnoj vožnji ekonomskom brzinom, do momenta pražnjenja baterije koju je činilo 336 ćelija, M1 mogla preći 80 milja.
Podmornicu je opsluživala posada od 62 mornara i oficira, dok je njeno glavno naoružanje činio monstruozno veliki brodski top Armstrog-Whitworth Mark IX, kalibra 305 mm čija je dužina cijevi bila 12,2 metra. Taj top inače, poticao je iz rezervi za u međuvremenu rashodovane britanske bojne brodove klase “Formidable”. Granatu težine 386 kilograma je mogao ispaliti na udaljenost od 13.700 metara, ali je na podmornici M1 zbog ograničenih mogućnosti njenog sistema za ciljanje, efektivni domet topa bio dosta manji.
Zbog dužine cijevi koja je mogla “izroniti” iznad talasa, čak i dok je podmornica bila na periskopskoj dubini, top je mogao da otvori vatru i dok je podmornica bila zaronjena. Ipak, podmornica bi onda morala da izroni svaki put kada bi se top punio novom granatom. To je značajno umanjivalo borbenu vrijednost M1 jer je podmornicu izlagalo opasnosti od napada neprijatelja iz vazduha, svaki put kada bi oba obavljala operaciju punjenja topa koja je vremenski trajala isto kao i punjenje takvog topa na nekoj obalnoj bateriji.
Bojevi komplet ovog topa na M1 činilo je 50 granata. Pored ogromnog topa kalibra 305 mm koji je bio postavljen u posebno konstruisani i oblikovani produžetak tornja podmornice prema njenom pramcu, M1 je bila naoružana i sa tri brzometna protivavionska topa kalibra 76 mm, kao i sa četiri torpedne cijevi na pramcu za torpeda kalibra 450 mm. Podmornica je nosila ukupno samo osam torpeda u svom bojevom kompletu.
Od četiri naručene podmornice M klase, do kraja Prvog svjetskog rata završena je samo jedna - M1 koja je u operativnu upotrebu Kraljevske mornarice ušla 1918. godine. Nova podmornica koju su Britanci brižljivo čuvali kao svoje veliko tehnološko dostignuće, povjerena je jednom od njihovih najboljih podmorničara - kapetanu korvete Maksu Kenediju Hortonu koji je kao komandant obavio sva obimna prototipna ispitivanja M1 i uveo je u operativnu upotrebu.
Ne želeći da Njemci saznaju za M1 i prekopiraju njen koncept i primijene ga na svojim podmornicama koje su tada veoma ugrožavale britanski pomorski transport, Englezi su ovu monstruozno naoružanu podmornicu vrlo štedljivo koristili i nikad je nisu upotrijebili u njenoj primarnoj namjeni - da sa pučine iznenada bombarduje neprijateljske položaje na njemačkoj i obali okupirane Belgiji.
Umjesto toga, M1 je u posljednjih nekoliko mjeseci rata poslata u jedinu svoju borbenu patrolu po Mediteranu, ali ona tu nikada nije došla u situaciju da upotrijebi svoje jedinstveno naoružanje u borbi sa neprijateljima Antante: Austro-Ugarskom, Turskom i Njemačkom. Kada je u jesen 1918. potpisano primirje, odnosno kapitulacija Austro-Ugarske, M1 se našla među britanskim ratnim brodovima koji su došli na Jadran i uplovili u luke na njegovoj istočnoj obali koje su do tada bile u sastavu Austro-Ugarske.
Do pronalaska njene fotografije snimljene krajem 1918. u Đenovićima međutim, nije se znalo da je ova velom vojne tajne obavijena prva svjetska podmornica-podvodni bojni brod, tada boravila i u Boki Kotorskoj.
Osim ove, u M klasi su poslije okončanja Prvog svjetskog rata završene još dvije podmornice: M-2 koja je kasnije preuređena u prvu svjetsku podmornicu nosač-aviona, jer joj je na palubi umjesti velikog topa, ugrađen vodonepropusni hangar u kome je nosila hidroavion sa preklopnim krilima, te M3 koja je preuređena u veliku podmornicu-minopolagača.
Ukupno se međutim, cio ovaj program pokazao kao promašaj jer zbog brojnih tehnoloških ograničenja, kao i pogrešnog razumijevanja koncepta vođenja podmorničkih dejstava od strane komande britanske Mornarice, podmornice M klase nisu ispunile očekivanja svojih konstruktora i britanskih pomorskih stratega. Nakon rata, M1 je manje-više bez većih incidenata i značajnijih događaja, nastavila službu u britanskoj mornarici sve do sredine dvadesetih godina prošlog vijeka. Najteže naoružana podmornica na svijetu međutim, tragično je skončala 12. novembra 1925. godine
Pod komandom 30-godišnjeg kapetana korvete Aleka Mareja Kerija, M1 je tog dana bila na vježbi u vodama Engleskog kanala blizu obala Devona. Dok je bila u podvodnoj vožnji na maloj dubini, u nju je udario švedski trgovački parovod “Vidar” i nanio joj teška oštećenja od kojih je M1 odmah potonula, odnijevši na dno mora sa sobom i svih 69 tada na njoj ukrcanih britanskih mornara i oficira.
Tragediju nije niko preživio, a za uzrok nestanka jedne od tri tada najjače naoružane britanske podmornice, nije se ništa znalo narednih sedam dana. Tek kada je “Vidar” 19. novembra uplovio u luku Varta u Švedskoj, prijavio je da je oko 7.45 sati 12. novembra u blizini rta Start na obvali Devona udario i neidentifikovani objekat pod vodom. Tada su na oštećenom pramcu tog broda nađeni tragovi boje kakva je korištena na britanskim podmornicama, pa je postalo jasno da je sudar sa tim brodom zapečatio sudbinu M1.
Njena olupina međutim, nije pronađena uprkos tome što su za njome u rejonu gdje je “Vidar” prijavio sudar, naknadno mjesecima tragale ekipe britanske Mornarice. Tek 1999, 74 godine od njenog tragičnog nestanka, olupinu podmornice M1 je na dubini od 81 metar pod povšinom Engleskog kanala pronašao jedan od najpoznatijih britanskih podmorskih arheologa i pomorskih istoričara dr Ines Makartni.
Bonus video:
