Sa 600 hiljada stanovnika, Crna Gora je savršena za testiranje alata zasnovanih na vještačkoj inteligenciji. Za kreiranje servisa koje nude država ili javni sektor, potrebne su, međutim, ogromne količine podataka, a pitanje je koji sektor u državnom aparatu ima podatke, ili uopšte adekvatnu infrastrukturu za njihovo prikupljanje i čuvanje. To su, pored ostalog, u razgovoru za “Vijesti” kazali iz Crnogorskog udruženja za vještačku inteligenciju (MAIA, Montenegrin AI Association), koja je nastala po modelu drugih država Evropske unije i čiji osnivači za cilj imaju i da se Crna Gora priduži EurAI - krovnoj organizaciji koja okuplja sva AI udruženja u Evropi.
Sagovornice Itana Bulatović i Elma Hot Dervić poručile su i da, umjesto priče o tome da AI postoji - jer se vještačka inteligencija primjenjuje i koristi odavno, treba početi govoriti o regulaciji.
”Svaki dan koji prođe, a mi nismo uradili ništa u Crnoj Gori po tom pitanju, nekoliko je godina kašnjenja za svijetom”, poručuju.
Hot Dervić je istraživačica u Complexity Science Hubu u Beču. Doktorirala je na Medicinskom univerzitetu u Beču u oblasti nauke o podacima i nauke o kompleksnim sistemima u medicini. Karijeru je započela na Univerzitetu Crne Gore, gdje je radila kao istraživačica u Centru izvrsnosti. Bulatović je inženjerka mašinskog učenja u kompaniji “AI Clearing”, u Poljskoj, gdje se bavi primjenom modela dubokog učenja i kompjuterskog vida za analizu slika iz dronova ortomapa gradilišta solarnih farmi. Osnovne studije matematike i računara završila je na Univerzitetu Sorbona, a sada je na posljednjem je semestru master studija iz inteligentnih sistema na kineskom univerzitetu Shanghai Jiao Tong University, gdje radi istraživanje o primjeni modela dubokog učenja za analizu digitalne mamografije.
Na koji način Crna Gora može postati atraktivna lokacija za preduzetnike koji biznise baziraju na AI tehnologiji i na koji način AI može pomoći razvoj za pojedine sektore - obrazovanje, privredu, politiku?
ELMA: Postoji više država na koje bismo mogli da se ugledamo u pogledu AI i razvoja iste. Kanada je recimo među prvima napravila nacionalnu AI strategiju, kojom je jasno definisala ciljeve i usmjerila investicije. Singapur je objavio partnerstvo s Microsoftom kako bi zajedno radili na njihovoj strategiji. Bilo bi sjajno kada bismo nešto slično pokrenuli u Crnoj Gori i to je jedan od ciljeva MAIA. Kada postavimo dobre osnove i jasne ciljeve, biće lakše raditi na pratičnoj primjeni. Primjera gdje AI poboljšava servise javnog sektora i olakšava funcionisanje mnogih sektora ne fali. Od jednostavnijih gdje AI predviđa gužve u saobraćaju, do predviđanja kriminala u offline i online svijetu. London je pokrenuo plan koji je nazvao “najpametniji grad na svijetu”. Koristeći AI, IoT i druge tehnologije, rade na poboljšavanju kvaliteta života svojih građana (fokus im je na kvalitetu vazduha, saobraćaju). Las Vegas je objavio da koriste AI i podatke iz realnog vremena kako bi imali bolju kontrolu i predviđanja kriminala u gradu, time nadležne obavještavaju na vrijeme ako prepoznaju neke neočekivana paterne u podacima. Ja Crnu Goru zamišljam kao savršenu državu za testiranje svih ovih alata. Zašto ne bismo mi testirali ove tehnologije kod nas na 600 hiljada stanovnika, prije nego ih ponudimo većim zemljama. Mnogo AI rješenja ne zahtijevaju ogromna ulaganja, zapravo je za početak potrebna samo dobra volja donosilaca odluka i znanje ljudi koji se bave ovom tehnologijom.
ITANA: Dobre prakse nisu samo u svijetu, imamo ih i u našem okruženju. Srbija je prva država u regionu Jugoistočne Evrope koja je usvojila Strategiju za razvoj vještačke inteligencije 2019. godine (za period 2020. do 2025), kao i prva država u regionu koja je osnovala Institut za vještačku inteligenciju Srbije i pustila u rad superkompjuter za razvoj VI. Njihova strategija ima za cilj reformu obrazovanja, veća ulaganja u studente i naučnike, kao i startupove koji u fokusu imaju primjenu vještačke inteligencije, ali i ono najznačajnije - otvaranje podataka javnog sektora koji mogu biti korisni za vještačku inteligenciju. Ukoliko želimo da implementiramo VI u servise koje nudi država ili javni sektor, potrebno je da za početak krenemo od toga da dobro razumijemo šta je AI i šta je potrebno da bi se takav poduhvat uspješno realizovao. Prije svega, potrebne su ogromne količine podataka i samim tim se postavlja pitanje - koji sektor u državnom aparatu ima podatake, ili uopšte adekvatnu infrastrukturu za prikupljanje i čuvanje tih podataka? Zatim, moramo da imamo strpljenja. Razvoj softvera baziranog na VI, nije isto kao razvoj neke aplikacije ili vebsajta, koju pri izradi možemo odmah da koristimo. Često je potrebno da prođe mnogo vremena, novih podataka, testiranja i treniranja modela kako bi takav sistem bio siguran i precizan. Vrijeme i strpljenje je ono što, makar iz moje perspektive, naše društvo i naši donosioci odluka nemaju, jer smo navikli na instant rješenja i rezultate. Ukoliko imamo i strpljenje i podatke, onda nailazimo na drugu barijeru, a to su ljudi. Upravo zbog toga smo osnovali MAIA.
Koji su to servisi, platforme... koji su zasnovani na modelima vještačke inteligencije koje već koristimo, a možda nismo svjesni da to jesu?
ELMA: AI je svuda oko nas, dio je našeg života godinama unazad. Nažalost, mnogi ljudi nisu svjesni toga, naročito u Crnoj Gori. Primjera je mnogo, od trivijalnih - pjesme koje vam YouTube nudi i reklama za nove patike na Facebooku koje ste baš planirali da kupite, do ozbiljnih i izuzetno korisnih primjera u medicini recimo - gdje se iza svakog snimanja radi ozbiljna analiza slika, rekonstrukcija snimaka magnetne rezonance... Da budem iskrena, imam osjećaj da se u svijetu više ne priča o primjerima primjene AI, već se priča o regulaciji, o potencijalnim problemima, odgovornosti, diskrimicaiji... A mi kao da smo u dalje na prvom stepeniku, pokušavamo da objasnimo ljudima da AI postoji, da to nije magija, da je dio našeg života, da kasnimo za svijetom, da postoji potencijal. Čini mi se da su to pitanja koja su u razvijenim zemljama već odgovorena i od strane javnosti shvaćena.
ITANA: Jedan od revolucionarnih primjena AI jeste i Google Maps, algoritam baziran na grafovskim neuralnim mrežama koji analizira podatke i određuje najkraću distancu u zavisnosti od raznih parametara u tom trenutku. Dodatno, klasifikacija emailova u spam/ne spam i otključavanje mobilnih uređaja prepoznavanjem lica takođe koristei modele mašinskog/dubokog učenja. Kao što vidite, vještačka inteligencija se primjenjuje već odavno i svi je uveliko koristimo. Dok smo mi u stadijumu objašnjavanja šta je AI, svijet već govori o strategijama regulative i etike vještačke inteligencije kao što je “AI Act” Evropske komisije. Uzimajući u obzir brzinu razvoja AI-ja, svaki dan koji prođe, a mi nismo uradili ništa u Crnoj Gori po tom pitanju je nekoliko godina kašnjenja za svijetom.
Da li vas nešto kao naučnike “deprimira” u Crnoj Gori kad je u pitanju njen razvoj u tom smislu?
ELMA: Mnoge stvari nas ‘deprimiraju’ u Crnoj Gori, ali bolje da se fokusiramo na ove na koje možemo bar malo da utičemo. Upravo zato smo osnovali MAIA... Želju da nešto korisno uradimo za svoju zemlju, da približimo Crnu Goru AI svijetu i prilikama, nismo imali samo nas pet, šest, već mnogo veća grupa ljudi. Naš rad već sada prati i podržava više od 130 ljudi na Slack kanalu.
ITANA: Iako smo iznenađeni brojem ljudi koji se okupio oko ideje da udružimo crnogorsku AI zajednicu, moramo biti realni i razumjeti da tridesetak ljudi koji se bave vještačkom inteligencijom u Crnoj Gori i nije veliki broj - poređenja radi, laboratorija na mom univerzitetu trenutno broji oko 50 istraživača. Međutim, ljudi koji su u našem timu, gdje je veliki broj njih pri kraju ili na doktorskim studijama, a i veliki broj planira da ih upiše ove godine, uz iskustvo koje donosimo iz raznih zemalja, sa različitih univerziteta i kompanija je neprocjenjivo i veoma dragocjeno. Mene lično deprimira što vrlo često eksperte tražimo van granica naše zemlje, dok nismo ni svjesni kakve stručnjake imamo, ni gdje su i čime se bave. Zato takvim ljudima treba dati veće mogućnosti i prilike, jer oni mogu donijeti promjene koje će zadržati mlade talente u Crnoj Gori i stvoriti ambijent koji ih ne motiviše da svoju budućnost traže u inostranstvu. Takođe, vještačka inteligencija je primjenjiva i interdisciplinarna oblast gdje je od velikog značaja da inženjeri i naučnici imaju znanja i iz drugih oblasti kao što su biologija, medicina, geografija... Zato, ukoliko želimo da napredujemo kao naučna zajednica, ali i inovatori generalno, moramo početi da njegujemo interdisciplinarnost, saradnju i kreativnost. Važno je da budemo otvoreni za nove ideje, iskustva i prijedloge i da damo priliku mladima da pokrenu neki novi sistem koji odgovara savremenim trendovima.
Šta bi trebalo mijenjati da stvari krenu nabolje?
ELMA: Za početak da shvatimo da smo jako mali i vrlo ograničenih mogućnosti. Nas ima 600.000 (ako ima i toliko nakon svih iseljavanja), to je jedna ulica u Meksiko Sitiju ili pola ulice u Kairu. Hajde da krenemo od toga, nismo baš mnogo važni. Teško da možemo napraviti iskorak u nekim oblastima koje traže višemilionska ulaganja za prve pilot projekte (zbog skupih laboratorija, potrebne opreme...), dok za vještačku inteligenciju to nije slučaj. U oblasti vještačke inteligencije naši ljudi rade i studiraju u Americi, Velikoj Britaniji, Njemačkoj, Japanu. Neki će raditi za inostrane kompanije dok žive u Crnoj Gori. I to se dešava i dešavaće se i više u budućnosti, nezavisno da li se naša država sistemski bavi AI-om kao prilikom ili ne. Naša želja je da Crna Gora prepozna AI kao priliku, kao oblast koja ne iziskuje velika ulaganja, a može biti vrlo isplativa. Bilo bi sjajno kada bismo na mapi svijeta bili prepoznati kao mala zemlja (ograničenih mogućnosti) koja ima sjajne AI eksperte, studijske programe, AI startape, Vladu koja ima odlične AI servise za svoje građane. Kada pogledate oblasti i projekte kojima se bave ljudi u MAIA, shvatićete da naše želje nisu nemoguće, naprotiv.
ITANA: Konkretno vidim nekoliko stavki na koje treba da se fokusiramo kako bi se situacija poboljšala i kako bi Crna Gora zakoračila u svjetski AI ekosistem. To su: reforma visokog obrazovanja i kreiranje specijalizovanih programa iz oblasti vještačke inteligencije, bolja saradnja AI zajednice sa institucijama u Crnoj Gori i lakši pristup podacima, prioritizacija i veća ulaganja u projekte, startapove i istraživanja koja se bave i koriste vještačku inteligenciju. Ne možemo primijeniti i koristiti AI modele ukoliko nemamo podatke, zato pozivam sve institucije od zdravstvenih, laboratorija, organizacija koje se bave ekologijom, naravno i državne institucije, da nam se obrate, da zajednički vidimo šta je potrebno da se AI primijeni i koristi kod nas. Proces prikupljanja podataka je veoma dug, generalno proces od ideje do realizacije u ovoj oblasti je veoma dug i potrebno je mnogo testiranja, a imajući u vidu koliko se AI brzo razvija i koliko već kasnimo za svijetom, najbolje vrijeme da krenemo je sad.
Da li i koje firme u Crnoj Gori razvijaju rješenja zasnovana na AI?
ELMA: U planu je kreiranje analize i detaljno mapiranje servisa koji se baziraju na AI-ju, kao i ljudi i kompanija koji se time bave. Planiramo da odradimo tu analizu do početka sljedeće godine, kako bismo znali čime raspolažemo, kao i ko su ljudi koji su proaktivni u tom pogledu sa kojima možemo da se povežemo. Međutim, ukoliko govorimo o firmama i startapovima koje razvijaju servise na bazi modela vještačke inteligencije, to su, prema onome što trenutno znamo, jedino Uhura Solutions (korišćenje modela za obradu prirodnog jezika i kompjuterskog vida za automatsku analizu dokumenata), Spectro Solutions (korišćenje modela kompjuterskog vida za automatsku anlizu video snimaka i detektovanje rane pojave dima prilikom požara), Zuno games (obrada prirodnog jezika, NLP, za kreiranje edukativnih sadržaja za djecu).
Da li sarađujete sa svim univerzitetima u Crnoj Gori i u čemu se ogleda ta saradnja?
ITANA: U prvim mjesecima rada smo sarađivali sa Univerzitetom Crne Gore, koji je bio domaćin našeg seminara “AI bez filtera”. Panelisti i govornici su bili profesori, saradnici u nastavi, studenti i alumnisti tog univerziteta. Veliki dio našeg tima čine saradnici u nastavi i doktorandi, kao i studenti Elektrotehničkog i Prirodno-matematičkog fakulteta UCG, tako da je saradnja došla prirodno. Osim organizacije događaja seminara, predavanja i panel diskusija, u narednom periodu planirane su i naučno-istraživačke saradnje sa drugim fakultetima UCG. Takođe, ostvarili smo i uspješnu saradnju sa Univerzitetom Donja Gorica, čiji su master studenti takođe članovi naše organizacije. Učestvovali smo na do sada tri EuroCC događaja koje UDG organizuje u okviru EuroCC Montenegro. U pitanju su radionice i predavanja vezana za vještačku inteligenciju, IoT i HPC.
Vjerujemo da su akademska zajednica i univerziteti temeljni partneri MAIA na obostrano zadovoljstvo. Radujemo se projektima, posebno naučno-istraživačkim, koje već pripremamo i na kojima ćemo raditi zajedno u narednom periodu. Takođe, naš cilj je da se uvežemo i sa ostalim univerzitetima, ali i naučno-istraživačkim institucijama koje imaju podatke i žele da iskoriste metode mašinskog učenja u istraživačkom radu. Zato pozivamo sve zainteresovane institucije i pojedince, koji se bave raznim oblastima da nas kontaktiraju i da uspostavimo saradnju. Jako je važno da razumijemo da se vještačka inteligencija primjenjuje u svim oblastima - od hemije, medicine i biologije, ekonomije i biznisa... Upravo zato je nama kao pojedincima koji se bavimo razvijanjem modela AI jako važno da uspostavimo saradnju sa domenskim ekspertima ljekarima, biolozima... Ovim putem pozivamo sve koji vide potencijal, koji su znatiželjni i voljni da sarađuju sa nama, da nas kontaktiraju putem imejla i vebsajta. Sinergijom i razmjenom znanja, možemo stvoriti jaku podlogu za razvoj AI u Crnoj Gori, od nauke do “deeptech” startap ekosistema.
MAIA žene: Elma, Itana, Maja, Anja, Katarina, Mia...
Među osnivačima MAIA ste i vas dvije žene. Koliko je u ovoj zajednici uopšte žena?
ITANA: U odnosu na ukupan broj, dosta i nadamo se da ćemo našim primjerom inspirisati i ostale djevojke koje sad možda upisuju master da se usmjere ka vještačkoj inteligenciji. U timu zajedno sa nama je i Ana Ašanin, koja je izvršna direktorica startapa “Spectro” koji koristi modele računarskog vida za ranu detekciju požara. Iz kompanije “Uhura Solutions” imamo dosta djevojaka koje se bave primjenom mašinskog učenja (obrade prirodnog teksta) u analizi dokumenata i generalno primjeni u finansijama, kao što su Maja Rolevski, Anja Brtan i Katarina Milačić. Mia Vujović je na doktorskim studijama na Fakultetu tehničkih nauka u Novom Sadu, gdje se bavim primjenom modela mašinskog učenja u medicini i govornim tehnologijama. Ovo je samo dio sjajnog tima MAIA, pozivamo sve zainteresovane da posjete naš sajt (aisociety.me), upoznaju naš cijeli tim i da nam se pridruže.
Žena može sama, ali znači podrška sistema
Da li osjećate da ste jednake u odnosu na kolege, pružaju li vam se jednake šanse?
ELMA: U toku studija sam nekada osjećala pozitivnu diskriminaciju, jer djevojaka nije bilo mnogo na Elektrotehničkom fakultetu (ETF). Na komentare okoline da je ETF “muški fakultet” se nisam obazirala. Za Austriju mogu reći da naučna zajednica i institucije mnogo rade na afirmaciji žena u nauci, tako da svi konkursi imaju definisano da određeni procenat stipendija/pozicija/grantova mora ići za djevojke/žene. Ne smatram da mi žene imamo problem u našim zajednicama, mislim da problemi postoje van zajednice, da su često sistemski. Poučene iskustvima starijih koleginica i profesorica, vidimo da je npr. građenje karijere ženi koja ima djecu mnogo teže nego njenim muškim kolegama. Mada, u državama gdje žene još za isti posao zarađuju manje nego muške kolege, teško da možemo da pričamo o sistemskoj podršci ženama koje recimo grade karijeru i imaju djecu.
Bonus video:
