Podmornica “Fresnel”, parobrodi “Carola”, “Goritia”, “Verbano” i “Bojana”, ribarica “Špiridon”, nepoznati ratni teretni brod i borbeni avion, potonuli u podmorju Ulcinja, čak i za one koji se bave istraživanjem olupina, i dalje su prilično misteriozna stranica istorije grada starog više od dva i po milenijuma.
I dok je na kopnu i moru istorija manje-više poznata, dok su se na prijestolu smjenjivali Rimljani, Nemanjići, Balšići, Mlečani i Turci, dok su rušilačke horde Džingis kana opsijedale drevne zidine, dok je grad trpio sva ratna razaranja, njegovo podmorje uglavnom je tihovalo, vjerno reflektujući tragedije na površini. U bogatoj istorijskoj riznici, duboko skrivenoj od očiju većeg dijela javnosti, potonuli brodovi, podmornice i avioni ipak svjedoče o istinskim stradanjima, u kojim je živote izgubilo na stotine i hiljade ljudi.
Instruktor ronjenja i jedan od najpoznatijih aktivnih ronilaca u Crnoj Gori, Ulcinjanin Ilir Čapuni, ronio je do svih tih olupina. I ne krije impresije, ali ni tugu i nelagodu prilikom pojedinih zarona.
“Svi ti brodovi i podmornice, prilikom tragičnih potonuća, odnosili su sa sobom i nebrojene živote. Ta stradanja su povijest, koja nas motiviše da te olupine istražimo do kraja i saznamo šta se zaista dogodilo sa njima”, kaže Čapuni u razgovoru za “Vijesti”.
Baština na malim dubinama
Ulcinjsko podmorska baština slovi za jednu od najbogatijih na Jadranu. Većina olupina nalazi se na dubinama manjim od 19 metara, što ih, kako kaže, čini pristupačnim za ronioce, a posebno za one koji se tim izazovima bave profesionalno.
“Ima zaista raskošnih olupina, poput ‘Goritie’ i ‘Corole’ koja je i nakon potonuća ostala cjelovita. Sa druge strane, vrlo je neugodno roniti na olupinama a da pritom znate da u njima možda počivaju ostaci vama dragih prijatelja”, priča Čapuni, aludirajući na brodicu Špiridon, vlasnika Krsta Knežića iz Bara.
Njegovo tijelo nakon brodoloma u februaru 2007. godine, kako kaže, nikad nije nađeno.
“Ne mogu a da ne pomenem olupinu Špiridona i prvi zaron na njemu, kada je bio na staroj, originalnoj poziciji gdje je i potonuo. Teško je roniti u olupini u kojoj se moguće nalazi čovjek koji mi je pomagao sa koordinatama aviona i ostalih olupina”, priča Čapuni o Knežiću koji je, kako kaže, znao pozicije svih olupina u crnogorskom podmorju.
Olupina francuske podmornice “Fresnel”, kako navode istorijski izvori, značajna je jer je vjerovatno potonula greškom u navigaciji na južnom, zajedničkom ušću Bojane, u noći 5.12.1915. godine. Prema istim izvorima, iako je potonula u pijesak, erozija koja posljednjih godina razara Adu, otkriva svakim danom sve više tu olupinu i to na svega 4 metara dubine. Prije 10 godina, virilo je samo oko 10 centimetara, a sada se vidi čitava nadpaluba sa torpedima.
Parabrod “Goritia”, kako navode istoričari, bio je luksuzan parabrod mješovitog tereta austrijskog “Lojda”. Potonuo je u dva dijela nadomak plaže Kopakabana iz nepoznatih razloga.
“Goritia” je, navodi Čapuni, podijeljena u dva dijela koji su udaljeni oko 80 metara.
“Čak i u prvom zaronu premu olupini, 2004. godine, vidio sam prvo raskoš ovog parabroda, ali i činjenicu da je maltene očerupan i opelješen. Brod nije imao više nijedan prozor. Ne znamo tačan uzrok potonuća, ali većina istoričara misli da se radilo o podvodnoj mini kojih je tada bilo čak i na ušću Bojane. Naime, tada su parabrodi plovili bliže obali baš zbog podmornica kojima je plitka voda neprijatelj”, pojašnjava Čapuni.
Dodaje da je “Carola” raskošan brod s kraja 19. vijeka.
“Više ronilaca zaljubilo se u ovu olupina jer je cjelovita, i vidi se mjesto sudara sa brodom ‘Matiyas Kiraly”’, priča Čapuni.
Parabrod “Carola” kompanije “Ungharocroata”, potonuo je 22.07.1916, tokom maglovite večeri nakon sudara sa parabrodom “Matyas Kiraly” iste kompanije.
Dragocjenosti u privatnim rukama
Domaći parobrod “Bojana”, dodaje Čapuni, u boljem je stanju od drugih jer se nalazi u dubljim vodama i nije pokraden kao ostali brodovi. Taj parabrod, ističe, jedna je od najlepših i “najulcinjskijih” olupina na našem podmorju jer je posada na njoj bila ulcinjska, a održavala je redovnu liniju Drač-Dubrovnik, sa zastancima u Ulcinju, Baru, a ulazila je i do Skadra preko Bojane. Brod je potonuo na par milja južnije od rta Đerana, na 52 metra dubine, 20.10.1943, dok je plovio od Drača do Tivta. Pogodila ga je, kako piše u istorijskim zapisima, britanska podmornica dok je plovio sa teretom guma.
Parabrod “Verbano”, koji je bio nosivosti 2.700 tona, nabasao je na minu južno od Mendre u Valdanosu, 13. novembra 1918. Kako je bio teško oštećen, počela je da prodire voda, ali je i u takvom stanju nastavio dalje i stigao gotovo do Drača, gdje je potonuo na 80 metara dubine.
U potrazi za olupinama, neophodna je hrabrost, majstorstvo, ali vrlo često i instinkt trenutka. Sve to, Čapuniju je trebalo dok je sa prijateljem Dinom Šatom, bio u potrazi za olupinom kod Limana, koja je imala tovar municije oko parnog stroja.
“Prvi zaron uradili smo 2004. u sumrak, pred jači jugo. S obzirom da je u pitanju mali brod, teško je bilo nabasiti na olupinu. Odlučili smo da pratimo jata riba i vrlo brzo uočili siluetu parnog stroja i elisu”, priča Čapuni.
Zadovoljni što su imali uspješan zaron, izašli su na obalu gdje ih je čekalo iznenađenje.
“Iako se radilo o rutinskom zaronu, na obali nas je čekala policija. Prijavili su nas mještani zbog činjenica da je olupina opasna zbog tovara municije. Ali, sve je prošlo bez problema”, priča Čapuni o neobičnoj dogodovštini.
Ta olupina ostatak je nepoznatog broda iz Prvog svjetskog rata. Vidljiv je parni stroj sa propelerom, a nadgrađe je uništeno.
“Očito se radilo o malom teretnom brodu koji je prenosio municiju koja se i danas vidi. Digitalizacija olupine pomoći će nam u identifikaciji ovog parabroda”, naveo je Čapuni.
Sjeća se i da mu je pokojni ribar Dulo Bazi 2006. godine pokazao mjesto gdje su mu se kačile mreže.
“Na toj poziciji, tada sam našao njegovu mrežu isprepletanu oko jarbola koji je virio iz pijeska. Ta pozicija se nalazi tamam tamo gdje su venecijanski brodovi čekali za invaziju Ulcinja preko rta Đerane 25. jula do 4. avgusta 1718”, priča Čapuni.
Ostaci borbenog njemačkog aviona pronađeni su na granici sa Albanijom, oko 5 milja od ušća.
“Ribari su 1989. izvukli krilo aviona. Danas ga ribarice šetaju lijevo desno”, kaže Čapuni.
Ističe da je Ulcinj propustio prvu opciju i mogućnost valorizacije podmorskih resursa, jer su olupine bile neobezbijeđene.
“Tako su nam artifikati sa brodova - telegrafi, kormila, kompasi i zvona, umjesto u muzeju završili u privatnim kolekcijama”, kaže Čapuni.
Navodi da sve olupine imaju izuzetan potencijal za valorizaciju.
Faza snimanja i digitalizacije podvodne kulturne baštine Ulcinja, ističe Čapuni, dio je projekta “Podvodni kulturni predjeli Crne Gore”, koji vodi Laboratorija za arheologiju pomorstva, Pomorski fakultet u Kotoru, Univerzitet Crne Gore, uz podršku primorskih opština. Cilj projekta je da prvo završi zakonom traženu inventarizaciju svoje podvodne kulturne baštine, a potom i promoviše turistički potencijal roniocima koji su, uglavnom, visokoplatežni gosti.
Istorija ulcinjskog podmorja nije pandan onoj burnoj na kopnu i moru. Ali je veoma značajna i dragocjena kao segment istorijske građe, koja Ulcinj može promovisati i kao nezaobilaznu destinaciju za sve ronioce širom svijeta.
“Brindisi” i “Regina Margherita” odnijeli više od hiljadu života
Čapuni je, pored ostalog, bio i u podvodnim ekspedicijama u kojima su otkriveni i istraženi potopljeni brodovi velikog istorijskog značaja - italijanski ratni brod “Regina Margherita” i takođe italijanski brod “Brindisi”, koji je prevozio crnogorske dobrovoljce iz Amerike i Kanade, čije olupine se nalaze u moru susjedne Albanije.
Priča da je na “Regini Margheriti” bio tokom prvog zarona.
“Asisitirao sam jednom Italijanu koji je tražio olupinu. Od njega sam naučio puno i postao tehnički ronilac”.
Podsjeća da je “Regina Margherita” bio italijanski ratni brod.
“Potonuo je u 21 sat, 11.12.1916, između ostrava Sazan i rta Karaburun u Valoni. U nesreći je život izgubilo 675 ljudi, a među njima i kapetan Giovanbattista Bozzo Gravina”, priča Čapuni.
Olupina velikog ratnog broda od skoro 14,5 hiljada tona punog deplasmana i dugog 138 metara, leži na 66 metara dubine.
Nakon Valone, uslijedila je nova potraga kod Medove u Albaniji - meta je bila olupina “Brindisija”. Čapunija su u ekspediciji 2005. pratili i sugrađani i vrsni ronioci Ibro Mila i Gano Resulbegović iz Ronilačkog kluba “Dolcinium”.
Tada je utvrđena pozicija broda i i napravljeni prvi foto i video-snimci.
Brod je potonuo na Badnje jutro 25.12.1916. Stradalo je blizu 400 crnogorskih rodoljuba i dobrovoiljaca, koji su se odazvali pozivu kralja Nikole da se uključe u odbranu domovine tokom Prvog svjetskog rata.
Parobrod je tog jutra naletio na podvodnu minu i brzo potonuo, a među poginulim, bili su i članovi misije Crvenog krsta Amerike na čelu sa Stefani Hempl iz Bronksa. Brodolom je preživio manji broj putnika, koji su se po hladnom vremenu i uprkos ledenoj vodi, ipak domogli albanske obale.
Čapuni je povodom pronalaska olupine “Brindisija” napisao knjigu “Istorijski zapisi”.
Legendarni Krsto Knežić, “Mali veseljak” i crni “ford”
Čapuni kaže da je vlasnik “Špiridona”, Krsto Knežić, koji je stradao u brodolomu 2007. godine, imao još jedan brodić.
“U pitanju je remorker ‘Mali veseljak’, koji mu je služio za ribarski ćef, priča Čapuni o legendarnom Knežiću.
I nekoliko godina nakon tragedije, Knežićev crni “ford “bio je na parkingu marine.
“Neko ga je čistio i polirao čekajući da mu se vlasnik vrati”, kaže Čapuni.
Bonus video:
