Na Nikšić, ali i na brojne druge gradove Crne Gore, posebno Podgoricu, padale su tokom Drugog svjetskog rata i neprijateljske i “prijateljske” bombe.
Kako istorija u Crnoj Gori zavisi i od toga da li je pišu “naši” ili “njihovi” istoričari, da li su relevantni podaci relevatni samo za one koji ih tumače, ili i za sve ostale, u ovom tekstu se neću baviti time ko je i zbog čega tražio da saveznički avioni pred kraj Drugog svjetskog rata bombarduju gradove po Crnoj Gori.
Ovaj tekst će biti sjećanje na 7. i 8. april 1944. godine, kao i na 24. avgust iste te godine, kada je Nikšić, zahvaljujući savezničkom bombardovanju, bio razoreni grad. Upravo tako se i zove knjiga koju je publicista, novinar i hroničar grada, Maksim Vujačić, objavio povodom 65 godina od bombardovanja Nikšića, a iz koje su, za potrebe ovog teksta, uzeti detalji i fotografije čuvenog fotografa Veljka Tadića koji je zabilježio posljedice bombardovanja. Biće ovo sjećanje na sjećanja, a ona ne zavise od naših i vaših.
“Sad je 80 godina od savezničkog bombardovanja Nikšića. Ne vjerujem da će se neko sjetiti da nešto toga dana organizuje. Ja ti ništa ne trebam. Evo ti ova knjiga, sve je tu”, kazao je Vujačić.
I jeste - u knjizi su sjećanja, a ona traju, i fotografije, a one svjedoče. Ali, i pitanje - zašto.
Tragično nikšićko proljeće 1944.
“Čiji su ovo avioni”, pitali su 7. aprila 1944. godine čuvenog nikšićkog oriđinala, Stevana Vukovića.
“Vaistinu ne znam čiji su avioni, ali znam da su bombe naše”, odgovorio je Zlatni, kako su Stevana zvali zbog toga što je svakoga oslovljavao sa “zlatni”.
“Osvanuo je 7. april. Lijepo sunčano jutro i praznik (Blagovijesti) ničim nijesu nagovještavali poslijepodnevnu tragediju. Negdje između 14 i 15 časova nalazio sam se na glavnom trgu i vidio eskadrilu aviona - lovaca bombardera koji su se iznenada pojavili iz pravca jugozapada - Budoš, Pusti Lisac. U ponirućem letu išli su put sjevera ka Uzdomiru. Od te grupe odmah su se odvojila dva aviona koja su nisko preletjeli grad i bacili bombe koje će prvo pogoditi dvorac kralja Nikole... Mislim da je bombardovanje potrajalo oko pola sata... Izgled grada bio je jeziv. Iz kolovoza i trotoara izletjelo je kamenje, kaldrma, tada nije bilo asfalta. Po ulicama je bio razbacan polomljeni crijep, staklo, iskidane telefonske i električne žice, polomljene bandere na kojima su visili djelovi jorgana, ćebadi, odjeće”, dio je sjećanja primarijusa dr Slobodana Nikčevića.
Prema njegovom svjedočenju, 8. aprila uslijedilo je takozvano “tepih” bombardovanje kojim je razoren veliki dio centra grada. Tog dana su oštećene i srednjovjekovna Crkva Sv. Petra i Pavla u groblju i Saborna crkva Sv. Vasilija Ostroškog.
“Nije pošteđeno ni groblje na kojem su sahranjivani poginuli od prethodnog dana. Bačena je na žive i mrtve velika bomba koja je žive ubacivala u grobnice, a mrtve izbacivala iz njih. U sjeveroistočnom dijelu groblja uništeno je, ili oštećeno, na stotine grobova - spomenika”, stoji u Nikčevićevom sjećanju.
Dejstvom savezničke avijacije porušene su i oštećene mnoge zgrade koje su bile istorijski i arhitektonski spomenici Nikšića - poput starih hotela “Nikšić” i “Evropa”, osnovna škola, dvorac kralja Nikole, ali i brojni privatni objekti i kuće, poput vile dr Mirka Lučića, koja je bila prva privatna kuća građena sa armiranim betonom u Nikšiću...
Najviše poginulih, prema podacima iz knjige Maksima Vujačića, bilo je u kafani Kneževića, na ulazu u tržnicu, 32, zatim u dvije kuće Golijana, 17...
Iako se smatra da je mnogo više građana poginulo tokom tri bombardovanja (7. i 8. aprila i 24. avgusta 1944.) u Vujačićevoj knjizi su navedena imena njih 173, kao i 205 ranjenih, dok je među Njemcima, kako stoji, bilo dvoje-troje ranjenih.
“U izvještaju Primorske operativne grupe navodi se da je Nikšić 7. aprila bombardovalo 20 aviona, 8. aprila 15, a 24. avgusta, po podacima engleskog ratnog vazduhopolvstva, tzv, RAF-a, grad je u 10 sati i 12 minuta, sa 3.000 metara visine, bombardovalo devet aviona tipa ‘baltimor’”, naveo je Vujačić.
Prema provjerenim podacima, kako stoji u knjizi, za vrijeme savezničkog bombardovanja na italijanskom i njemačkom groblju u Nikšiću nije bilo sahrana italijanskih i njemačkih vojnika.
“Vazdušni napad bio je usmjeren na uže gradsko područje, a žrtve su bili uhapšeni patrioti u nikšićkom zatvoru, nejač - djeca, gladna sirotinja, nedužni i neupozoreni građani kojima je bodljikavom žicom, bunkerima i oružjem okupatora bilo ograničeno kretanje”.
Jedan je Bog
“Svuda okolo padale su bombe, kuće su se rušile kao da su od papira, a avionski rafali kosili su nedužne Nikšićane. Trčao sam koliko sam brže mogao glavnom ulicom u pravcu rijeke Bistrice, u blizini današnje ‘Pivare’. Neki žandarm mi je rekao da se sklonim sa ulice kako ne bih otkrivao položaje... Narednog dana, 8. aprila, ponovo u popodnevnim časovima, saveznički avioni su bombardovali Nikšić. Ponovo smo se vratili u grad, koji je izgledao više nego sablasno. Na sve strane visile su posteljine i čaršavi, zakačeni za elektro i telefonske stubove. Čitavu tu noć u drvenim kolicima su prevoženi mrtvi i na brzinu sahranjivani u gradsko groblje”, zabilježio je Vujačić sjećanje Milete Radovića.
Kako je Radović tada kazao, ni poslije 60 godina nije mu jasno zašto su saveznički avioni bombardovali grad. I on se prisjetio da ih je najviše poginulo u kafani Kneževića, njih 32, gdje su ljudi sjedjeli i igrali karte, da je samo jedan njemački vojnik ranjen.
“Ja sam imao informaciju da će Nikšić biti bombardovan, ali nijesam, kao ni niko drugi, mogao povjerovati da će nas saveznički avioni, koji su tih dana svakodnevno prelijetali grad, tako nemilosrdno bombardovati. Naime, Pavle Kasom, bivši đak mog oca i kasnije kum, čija je kuća bila kod pazarišta pored Bistrice, na graničnoj liniji između okupatora i partizana, rekao je tada mojoj majci da će biti bombardovanja”, prisjetio se Ilija Mišo Glogovac.
“Nikšić je prvi put bombardovan 7. aprila 1944. godine. Bombardovali su ga saveznički avioni, ali ni malo saveznički. Bombe su porušile zgradu Gimnazije, veliki broj kuća na glavnom trgu i, što je Nikšićanima teško palo, jedno krilo gradskog zatvora u kome su se nalazile žene - rodoljubi, uglavnom majke, sestre i supruge partizanskih boraca i aktivne saradnice pokreta. Sve u svemu, od stotinak bombi koje su toga dana pale na grad, nijedna nije pogodila neki neprijateljski objekat, pa čak ni ranila nijednog njemačkog vojnika, a samo u jednoj ćeliji gradskog zatvora poginulo je osam Nikšićanki”, zapisao je Vito Nikolić u “Priči o prstenu” koja je objavljena u “Pobjedi” 1977. godine.
Dino Tuzović je te 1944. imao osam godina. Prisjetio se zbog čega mu zvuk zvona budi teška i melanholična sjećanja, kako su drvoredi nakon bombardovanja bili “bez lišća i ptica”, zbog čega ne voli pekmez od šljiva, ali i “revnosnih” savezničkih pilota i tempiranih bombi, da se njegov tetak nalazi pod brojem 18 na spisku poginulih, da im je Jovišina pećina bila drugi dom, da je tada naučio da je Bog jedan.
“Pored nas, jedan do drugoga, sjedjeli su hodža i pravoslavni pop. Ne znam kako su se tu našli zajedno, ali ih je zbližila zajednička molitva. Molili su se svaki na svoj način. U svojoj naivnosti, zapitao sam majku, kako to može. Moja dobra majka mi je odgovorila: ‘Sine, mole se za spas naših života. Jedan je Bog’. Shvatio sam da je Bog jedan. Pitao sam se tada, a i danas se pitam, da li je za svakoga postojao Bog”.
Bonus video:
