Život ne prestaje kad se napune određene godine i starije osobe imaju još mnogo toga da ponude društvu i zajednici, a da bi mogli da ostvare pun potencijal, žive samostalne živote, dobro bi im došli različiti servisi podrške, koji sada ili nisu dovoljno razvijeni ili u Crnoj Gori i ne postoje.
Starijim osobama od pomoći bi bilo osnivanje gerijatrijskih centara ili makar gerijatrijske službe u okviru domova zdravlja, kao što postoji pedijatrija; uspostavljanje centra za podršku (call centar) putem kojeg bi mogli da dobiju informacije i uputstva kako da riješe neki specifičan problem, onima koji žive sami, oslonac mogu da budu grupe za međusobnu podršku… Stariji i po odlasku u penziju žele da daju doprinos radeći ili pružajući usluge, žele da se i dalje edukuju i uživaju u različitim rekreativnim aktivnostima.
To su, pored ostalog, kazali iz Nevladinog udruženja “Naše doba” u vezi sa servisima i uslugama koji bi, kako smatraju, doprinijeli kvalitetu života starijih.
Njihova lista toga šta bi sve trebalo da postoji u smislu podrške starijima poduža je i prevazilazi i ono što je država predvidjela Nacrtom strategije deinstitucionalizacije, koja, pored ostalih, tretira i odrasle i starije osobe.
Država dosad bez nekih rezultata
Ministarstvo rada i socijalnog staranja donijelo je tekst Nacrta, za koji je javna rasprava završena 4. jula. U Nacrtu se, pored ostalog, navodi da su u procesu deinstitucionalizacije određeni rezultati postignuti kada su u pitanju djeca, “a kada je riječ o osobama sa invaliditetom i starijim licima nisu postignuti značajni rezultati”. Konstatuje se da je broj tih korisnika u ustanovama za smještaj povećan, “jer su otvorene nove ustanove”.
“Promjena oblika zaštite se rijetko dešavala u praksi, a usluge koje podržavaju boravak korisnika/ca u zajednici su nedovoljno razvijene”, piše u Nacrtu.
Uslugu smještaja u ustanovu odraslih i starih lica u Crnoj Gori pruža sedam licenciranih pružalaca usluga, od toga pet javnih ustanova, koje se nalaze u Risnu, Bijelom Polju, Pljevljima, Nikšiću i u Podgorici, te dva privatna, u Danilovgradu.
Za odrasle i stare osobe sa invaliditetom uslugu smještaja u ustanovu pruža JU “Komanski most” u Podgorici.
Kao jednu od reformskih mjera, Nacrt predviđa transformaciju ustanova za smještaj “s ciljem razvoja usluga podrške za samostalni život, savjetodavno-terapijske, odnosno socijalno-edukativne usluge, u skladu sa planom transformacije koji donosi nadležni organ državne uprave”.
“Smještaj u ustanovu bi trebalo da postoji kao zadnja varijanta kada se iscrpe sve opcije u zajednici, s tim da bi boravak u ustanovi trebalo da bude privremen”, piše u tom dokumentu.
Stariji imaju potrebe, ali i potencijal
Na upit u vezi sa Nactom strategije deinstitucionalizacije, te kako bi trebalo da izgleda podrška starijima, iz NVU “Naše doba”, koje se od 2012. bavi pitanjima potreba, ali i potencijalnom starijih, dostavili su predloge koji se tiču informisanosti, digitalizacije, obrazovanja, stanovanja, volontiranja…
Kažu da je osnivanje call centra ili uspostavljanje SOS telefona putem kojeg bi mogli dobiti informacije i uputstva kako da riješe specifičan problem značajno za starije koji žive sami, jer žele da se u svakom momentu mogu nekome obratiti za pomoć.
Samcima bi, dodaju, oslonac mogle biti i grupe za međusobnu podršku. Za osobe sa demencijom, kažu iz tog Udruženja, korisni bi bili dnevni centri, a stručna podrška, dodaju, neopdhodna je i porodicama dementnih osoba. Predložili su i edukaciju za neformalne njegovatelje, ali i da država zbog nedostatka stručnog kadra, stimuliše obrazovanje za te profesije, ali i adekvatno nagradi njihov rad.
Stariji u IT svijetu
Kad su “Vijesti” 2009. pisale o jednoj od obuka za penzionere, gdje su učili kako da koriste računar i internet, jedna od polaznica tada je rekla da je ćaskanje na internetu ne zanima, već da želi da prednosti interneta iskoristi u relacijama građanin i različite institucije:
“Smatram da će mi stečena znanja koristiti u trenutku kada bude moguće ostvariti potpunu elektronsku komunikaciju na svakom polju, od kupovine lijeka u apoteci do naplate računa, te koristiti servise kao što je dobijanje određene dokumentacije, na primjer izvod iz matične knjige rođenih”.
U međuvremenu, deceniju i po kasnije, razvijeni su rijetki slični servisi, a u tom pravcu iz NVU “Naše doba” imaju određene sugestije:
“Bilo bi idealno kada bi za svakog osiguranika podaci iz oblasti radnih odnosa, zdravstvene i socijalne zaštite bili povezani u sistem. Tako bi se moglo znati (a i predvidjeti) koje su potrebe korisnika i koje su njihove mogućnosti da zadovolje svoje potrebe i ostvare prava”, navode.
Rezultat takve usluge, dodaju, bio bi da svaki korisnik dobija automatizovano obavještenje o novoostvarenom pravu i ponudu odgovarajućih usluga, bez potrebe da se sam raspituje o njima.
Žele da budu informisani o pravima
Iz tog NVU kazali su i da stariji uglavnom nemaju informacije o pravima iz oblasti socijalne zaštite, pa sugerišu da nadležni građanima iznad određene starosne granice poštom dostavljaju obavještenje o tome koja prava imaju u odnosu na godine.
“Nije im poznato u kojim slučajevima imaju određena prava, koju vrstu pomoći mogu dobiti, koju uslugu. Mnogi ljudi se stide da pokažu da imaju problem te vrste”, kažu iz “Našeg doba”. Dodaju i da je za sve organizovane usluge i programe za starije važno da informacija o tome i dopre do potencijalnih korisnika.
Vjeruju i da digitalizacija može i treba da poboljša kvalitet života starijih, da im olakša snalaženje i pruži veću sigurnost u samostalnom životu.
“Stariji građani imaju mobilni telefon, ali koriste samo neke funkcije. Predlažemo da se uspostave punktovi na kojima bi oni mogli dobiti poduku i pomoć za korištenje tih uređaja i gdje bi eventualno neko završio posao na elektronskim servisima za one koji to ne mogu sami”.
Starijim licima, dodaju iz “Našeg doba”, treba pružiti podršku i kroz programe psihosocijalne zaštite.
“I to preventivno, što većem broju ljudi. Važno je da se ljudi pripreme na promjene koje donosi starenje (odlazak u penziju, gubitak bliske osobe…)”, navode.
Država, napominju, promoviše koncept cjeloživotnog učenja, ali kažu da se, kad su u pitanju stariji, ono svodi na pojedinačne aktivnosti, te da su neophodni obrazovni program za sticanje novih znanja i vještina, kao što su kreativne radionice, digitalne vještine…
“U nekim, pa i susjednim zemljama, postoje univerziteti za treće doba”, poručili su iz “Našeg doba”.
Uz to, za očuvanje fizičkih sposobnosti, potrebno je, kažu, organizovati i stalne prilike za rekreaciju. Sugerisali su i da se za starije omoguće povlastice ili besplatan prevoz.
I poslije penzije, mogu da rade, volontiraju
“Stariji ljudi, često i kada su već u penziji, mogu da rade. Informatička tehnologija omogućava rad od kuće i na daljinu, tako da i to pogoduje strarijima da se radno angažuju. Stariji ljudi se teže zapošljavaju. Kada bi poslodavci imali neke olakšice pri angažovanju starijih radnika, možda bi ih rado zapošljavali”, poručuju iz NVU “Naše doba”.
Poput studentskih zadruga, kažu, mogla bi da postoji slična organizacija i za starije, kako bi oni pružali različite tehničke ili intelektualne usluge.
“Angažman starijih u porodici ne vrednuje se kao doprinos društvu. Baba i đed kada vode brigu o unucima doprinose zajednici (besplatno preuzimaju na sebe dio njenog zadatka). Kada kao neformalni njegovatelji brinu o bolesnom ili nesamostalnom članu porodice, odmjenjuju nadležne službe. Takođe, domaćice, žene koje nisu zasnivale radni odnos, a na svojim plećima iznijele porodicu, nemaju nikakvu naknadu”, podsjećaju iz “Našeg doba”.
Kroz rad u udruženju, dodaju, susreću se sa starijim ljudima koji su u boljoj zdravstvenoj kondiciji i koji bi rado pomagali drugima tako što će za njih obaviti neke poslove, pomoći u domaćinstvu, u bašti, oko djece...
“Valja usmjeravati penzionere, koji predstavljaju neiskorišteni resurs, i druge starije ljude na volontersko djelovanje, osposobljavati ih za to i organizovati njihove usluge (kao što je banka vremena). Postoje volonterske organizacije, ali uglavnom okupljaju mlade ljude. I stariji mogu volontirati, treba ih organizovati”, poručuju iz “Našeg doba”.
Uče tehnike disanja, vježbaju...
Tehnike disanja i vježbe prilagođene stanarima različitih odjeljenja, program je kroz koji njih oko 90 iz Doma za stare u Podgorici od marta prolazi sa instruktorima Međunarodne asocijacije za ljudske vrijednosti (IAHV) Aleksandrom Grujović, Zoranom Milošević, Ljubišom Mladenovićem i Oliverom Nikolić.
“Kroz program osjete da mogu više nego što misle da mogu. Odvaže se na vježbe i pokrete koje nisu svjesni da mogu. Tehnikama disanja poboljšava se njihova pažnja, prisutnost, cirkulacija, metabolizam, opšte stanje”, pojašnjavaju instruktori IAHV.
Program je, kažu, pohađalo nekoliko stotina korisnika i korisnica domova starih i zaposlenih u tim institucijama.
Program u Domu za stare u Podgorici dio je projekta “Osnaživanje javnih servisa podrške za starije osobe”, a realizuje se uz podršku Evropske unije i UNDP-a, u okviru ReLOaD2 programa.
Kotor: Pet usluga, tri su besplatne
Dom za stare “Grabovac” u Risnu u protekle četiri godine licencirao je pet usluga, koje imaju za cilj što duži ostanak korisnika u prirodnom okruženju, kaže direktor Srđan Dragomanović.
“Naša ustanova oformila je Službu za vaninstitucionalnu njegu i brigu i licencirala je usluge Sklonište za beskućnike, Pomoć u kući, Dnevni boravak za dementne osobe, Dnevni boravak za odrasla i stara lica i Savjetovalište za beskućnike”, kazao je on.
Nakon inicijative uprave Doma, za funkcionisanje Dnevnog boravka za odrasla i stara lica u Rakitama, Dnevnog boravka za dementne u Risnu i Pomoć u kući, Opština Kotor je budžetom za 2024. opredjelila je 140.000 eura. Tako su te tri usluge za građane opštine Kotor besplatne.
Dragomanović je kazao da od 1. avgusta korisnike Dnevnog boravka za dementna lica dovoze od kućnog praga rano ujutro i vraćaju njihovim kućama predveče, minibusom.
Kako je rekao, najvažnije je da te usluge finansira lokalna samouprava. Do kraja godine, planirali su da sa Opštinom Kotor licenciraju još jedan dnevni boravak i uslugu stanovanja uz podršku.
U dom vode i usamljenost i loše zdravlje
Iz Doma starih “Bijelo Polje” kazali su da će se realizacijom Strategije deinstitucionalizacije u Crnoj Gori “stvoriti osnovni uslovi za poštovanje prava na život u zajednici, odnosno porodici”, kao i aktivno učešće korisnika u kreiranju, izboru i korišćenju prava iz socijalne i dječje zaštite.
“Korisnici se najčešće smještaju u Dom zbog usamljenosti, želje za vršnjačkom socijalizacijom, slabije fizičke pokretljivosti kao i lošijeg zdravstvenog stanja”, rekli su iz bjelopoljskog Doma.
Taj Dom pruža uslugu dnevnog boravka za odrasla i stara lica sa invaliditetom i odrasla i stara lica u opštinama Bijelo Polje, Petnjica, Rožaje i Plav. Za uslugu dnevnog boravka u tim opštinama imaju 56 korisnika.
Pružaju i uslugu Pomoć u kući, kroz koju se korisniku pomaže u nabavci hrane, pripremi obroka i hranjenju, kretanju, održavanju lične higijene i prostora, nabavci, plaćanju računa, odlasku na ljekarske preglede...
Predah je neophodan za njegovatelje
Usluge koje stariji najčešće koriste su pomoć u kući i dnevni boravak, kažu iz Doma za stare u Podgorici. Pored postojećih, dodaju, neophodno bi bilo uvesti “predah”.
U pitanju je usluga privremenog smještaja starijih i osoba sa invaliditetom, kojom bi bilo omogućeno da korisnici borave u ustanovi određeni vremenski period, kako bi se neformalnim njegovateljima (najčešće djeci i supružnicima) omogućio odmor od svakodnevnih obaveza ili da se pruži adekvatna briga i njega u kriznim okolnostima. Kažu da su potrebe srodnika za tom uslugom velike.
“Posebno u kriznim situacijama poput izlaska starijih iz bolnice nakon neke operacije koja podrazumijeva duži i zahtjevniji period oporavka”, kazala je direktorica podgoričkog Doma Jelena Šofranac.
Nekim porodicama je, dodaje ona, potrebno da se starija osoba privremeno smjesti dok se stan/kuća adaptiraju na nove okolnosti, neke porodice nemaju mogućnost angažovanja profesionalaca za različite tretmane.
“A sami nemaju dovoljno znanja i vještina da bi se bavili brigom i njegom”, pojasnila je ona.
Srodnici koji brinu o svojim bližnjim, prema riječima Šofranac, u višestrukom su riziku od sindroma sagorijevanja, zanemarivanja privatnog života, a vrlo često i poslovnog što dalje može voditi do gubitka posla i finansijske sigurnosti”.
Sa predlogom uspostavljanja servisa “predah” saglasni su i u bjelopoljskom domu.
Šofranac je rekla i da se domovi mogu razvijati kao gerontološki centri, koji će pored usluga za starije, pružati i usluge edukacije za neformalne njegovatelje.
Neophodno je, dodala je, uspostaviti i usluge podrške za starije osobe koje žive u ruralnim oblastima, a za razvoj takvih usluga, kako je rekla, neophodna je saradnja sistema socijalne i zdravstvene zaštite, ali i organizacija civilnog društva.
Šofranac je rekla i da postojeće usluge treba da su više promovisane i dostupne u svim opštinama, a jednako je važno da starijima budu dostupne i druge aktivnosti u zajednici, kulturne, sportske, edukativne…
Bonus video:
