Između mora i planina, na samo nekoliko kilometara od jadranske obale, nalazi se istorijski i kulturni dragulj ne samo grada pod Rumijom, već i Crne Gore - Stari grad Bar. Neiscrpni je izvor turizma i užitka, pa je potrebno što bolje očuvati i valorizovati (ne)materijalnu kulturnu baštinu.
Stari grad Bar jedini je primorski stari grad četiri kilometra udaljen od morske obale, skriven od pogleda dok se ne krene ka brdovitom masivu na kojem se nalazi. Njegovo impozantno zdanje, visoki i jaki bedemi već u samom početku očaraju turiste, dok ih obilazak Starog grada sve ostavlja bez daha.
To je “Vijestima” kazala licencirani turistički vodič Tijana Kosović, te prenijela utiske turista koji sa divljenjem govore kako nikada nisu vidjeli toliko istorije na jednom mjestu, a oni koji dolaze sa američkog i australijskog tla opažaju da je upravo Stari Bar jedan od najstarijih gradova u kojem su se ikada našli.
“Ono što predstavlja izazov za starije turiste i turiste sa poteškoćama u kretanju jeste neprilagođenost terena ovakvom profilu turista. Moramo da budemo dodatno pažljivi u toku obilaska grada sa njima, jer je teren često klizav i strm. Sa druge strane, baš ovakav teren odgovara turistima koji traže aktivan odmor i dodatno ih oduševljava”, istakla je ona.
Interesovanje stranih turista sve veće
Stari grad Bar je svojevrsni muzej na otvorenom, ispričala je, svjedok istorijskih dešavanja na ovim prostorima i čuvar civilizacija koje su u njemu ostavile trag. Kulturnih spomenika je mnogo, sahat kula, crkva Svetog Jovana na malom raskrsnom trgu, zatim hamam i akvadukt iz 18. vijeka koji je i dalje funkcionalan - impozantna građevina jedina ove vrste u Crnoj Gori...
Pored rekonstruisanih objekata u Starom gradu kao što su crkva Svete Katarine iz 14. vijeka, zatim palata koja je danas muzej grada, barutana koja je pretvorena u lapidarijum, venecijanska palata porodice Žaretić koja danas služi kao prostor za kreativne radionice, kneževa palata...
Pažnju turista privlače i same ruševine sakralnih, stambenih i vojnih objekata.
Ispred prvobitnog ulaza u Stari grad, nalaze se ruševine franjevačkog manastira Svetog Nikole iz 13. vijeka, na kojima i dalje stoje freske iz tog doba, za koje treba obezbijediti dodatnu zaštitu, zatim katedrala Svetog Đorđa izgrađena na temelju ranohrišćanske crkve Svetog Teodora iz 6. vijeka...
“Smatram da bi rekonstrukcija više objekata doprinijela turističkoj ponudi i povećala atraktivnost lokaliteta”, ocijenila je Kosović.
Ona misli da je obnova Starog grada, prije svega, potrebna zbog očuvanja kulturnog nasljeđa, a dodatno povećanje interesovanja turista bilo bi jedan od pozitivnih ishoda obnove.
“Uopšteno, interesovanje stranih turista za Stari grad sve je veće iz godine u godinu, posebno otkad je Bar postao redovna destinacija za goste koji dolaze sa kruzera. Iako je Stari grad atraktivan i u svom trenutnom stanju, smatram da bi, pored obnove, na očuvanje kulturnog nasljeđa, kao i atraktivnost, pozitivno uticalo ulaganje u arheološka istraživanja čiji rezultati dovode do novih saznanja”, kazala je Kosović.
Budući da je ovaj lokalitet gotovo sasvim neistražen, sigurna je da se u njemu krije veliko bogatstvo kulturnog nasljeđa koje tek treba da bude otkriveno, kao što je u skorašnjem arheološkom iskopavanju pronađen mlin.
Što se tiče saobraćaja i parkinga, ona ocjenjuje da je bolja infrastruktura neophodna prije svega zbog lokalnog stanovništva, ali bi poboljšanje doprinijelo i doživljaju turista.
Pored postojećeg raznovrsnog sadržaja u kojem uživaju kako mještani, tako i turisti, može da se uvede novi sadržaj, edukacije i kulture nikad previše, zaključila je Kosović.
Očistiti desetine tona šuta
Ulaganje u očuvanje, istraživanje, prezentaciju i adekvatnu valorizaciju Starog grada Bara, ali i cjelokupne kulturne baštine, osim zakonske predstavlja i moralnu obavezu, kao omaž prošlosti i kao zalog za budućnost.
To je kazao Dejan Drašković, arheolog Kulturnog centra Bar i dodao da se često prevare u ovom poslednjem, valorizaciji kulturne baštine, jer su rastrzani između striktnog, zakonom definisanog očuvanja baštine, ali i prilagođavanja velikom broju turista, koji se iz godine u godinu povećava.
“Možemo da izaberemo da se ne prilagođavamo, ali onda više nismo konkurentni drugim lokalitetima. U daljoj obnovi treba sa fokusirati na raščišćavanju i iznošenje šuta, kojeg ima na desetine tona, kako od rata prilikom oslobođenja grada, velikog zemljotresa, ali i neumitnog zuba vremena. Tek onda će se stvoriti uslovi za detaljnije planiranje i donošenje strateških dokumenata, za koje se pokazalo da su najbitniji za jedan ovakakv lokalitet. Skorašnji pokušaji donošenja ovih dokumenta nisu urodili plodom”, kazao je on.
Raditi na jednom ovakvom mjestu predstavlja veliki izazov, ne samo za arheologe, već za cjelokupnu naučnu javnost Crne Gore, ali i svakako šire, ocijenio je, jer srednji vijek ne poznaje granice koje mi danas poznajemo.
Prioriteti za obnovu nekih objekata proistekli su iz potrebe da se prvo očuva i prezentuje samo mali dio bogate istorije ovog grada, koji uvijek uslijedi nakon naučnog istraživanja, arheološkog, ali i etnografskog, istorijsko-dokumentarističkog, umjetničkog, arhitektonskog, konzervatorskog, pa i građevinskog.
“Tako su veliki zamajac obnovi dali kolege i vrsni stručnjaci koji su mukotrpan i dugotrajan proces obnove grada započeli poslije zemljotresa. Tada je obnovljeno nekoliko objekata koji su i danas pod krovom, napravaljeni projekti za obnovu na koje se mi i danas naslanjamo”, naglasio je.
Neki od novijih projekata su Lapidarijum koji je napravljen u Barutani, adaptirali su Arhiepiskopsku (nadbiskupsku) palatu za potrebe uglavnom arheoloških izložbi (postavki), rekonstruisana i je crkva svete Katarine, obnovljena Carinarnica sa manjom informativnom izložbom, otvoren Kreativni hab u Palati 85.
Rađeno je i dekorativno osvjetljenje dijela grada i bedema. Izvan grada od pijace do ulaza prije par godina urađena je po uzoru na staru, nova kaldrma. Od manjih ali značajnih Drašković izdvaja konzervatorske radove na freskama na manastiru svetog Nikole, potom opravku satnog mehanizma Sat kule, kao i sanaciju ovog objekta.
Veliki projekat, po njemu najznačajniji, odvoz šuta, započeo je prije par godina i još traje. Tako se osim novih podataka i grad pravi prohodnijim za veliki broj turista. Zahvaljujući podršci Opštine Bar sanirali su krovove Hamama, Palate 85 (Kreativnog haba), Barutane i na crkvi svete Venerande.
Trenutno je u toku rekonstrukcija velikog perimetralnog grobljanskog zida na platou zapadno od mesdžida, koji se radi uz podršku Ministarstva kulture i Turističke organizacije Bar, ali i sopstvenih sredstava Kulturnog centra.
Važan resurs za razvoj kulturnog turizma
Iz Opštine Bar, kojom rukovodi predsjednik Dušan Raičević, su kazali “Vijestima” da je Stari grad Bar prepoznat kao jedan od najvažnijih resursa ove lokalne uprave za razvoj kulturnog turizma, zahvaljujući svojoj bogatoj istoriji i autentičnosti. Opština vidi ovaj lokalitet kao centralnu tačku za promociju kulturne baštine kroz očuvanje istorijskih struktura i organizaciju manifestacija koje predstavljaju tradiciju, zanate i gastronomiju.
Iz Opštine navode da su Strateškim planom razvoja definisane i aktivnosti u pogledu razvoja i unapređenja ovog kulturnog dobra koje je od nacionalnog značaja.
Stari grad Bar od 2010. godine nalazi na tentativnoj listi za sticanje statusa UNESCO svjetske kulturne baštine, napomenuli su.
Istakli su da je u prethodnom periodu izvršena rekonstrukcija crkve Svete Katarine, u saradnji sa Ministarstvom kulture otvoren prvi Kreativni hub u palati 85, rekonstruisana je ljetnja scena i Carinarnica, kao centar za posjetioce sa uvedenim sistemom proširene stvarnosti za šest objekata, dok je kroz odgovarajuće uređenje u Arhiepiskopskoj palati izložena stalna arheološka postavka.
“Takođe, prošle godine izvršena je rekonstrukcija Sat kule, prva temeljna od 1986. godine i, poslije 12 godina, ponovo stavljen u funkciju njen satni mehanizam. Trenutno su u određenim fazama realizacije projekti uređenja i čišćenja staza, trgova i drugih prostora u okviru Starog grada, sanacija ugroženih zidova i krovova objekata, kao i projekti revitalizacije objekata, koji se finansiraju iz kapitalnog budžeta Opštine Bar u iznosu od preko 200.000 eura”, naveli su.
Kako su kazali iz barske lokalne uprave, početkom decembra 2024. obratili su se Ministarstvu kulture i medija sa zahtjevom za izradu plana upravljanja kulturnim dobrom Stari Bar kao strateškog dokumenta neophodnog za sistemski i odgovoran pristup u očuvanju izuzetnih vrijednosti ovog kulturnog dobra i valjane revitalizacije ovog lokaliteta.
“Fokus je svakako na održivom turizmu koji doprinosi ekonomiji, ali i očuvanju identiteta lokalne zajednice. Dugoročni planovi uključuju revitalizaciju Starog grada kroz infrastrukturna ulaganja, kao što su unapređenje pristupa i osvetljenja, te razvoj digitalnih alata poput interaktivnih vodiča i virtuelnih tura. Pored toga, cilj je da se ovaj lokalitet pozicionira kao edukativni i kulturni centar, uz redovne manifestacije i radionice koje bi privlačile posjetioce i jačale njegovu ulogu u promociji Bara kao destinacije kulturnog turizma”, poručili su.
Kada su u pitanju najvažnije tačke za unapređenje infrastrukture koje bi trebalo unaprijediti u Starom gradu (vodovod, kanalizacija, energetski sistemi) kako bi se stvorili bolji uslovi za turiste i lokalne zajednice iz Opštine Bar kažu da intervencije u Starom gradu Baru podliježu Zakonu o zaštiti kulturnih dobara, dok Uprava za zaštitu kulturnih dobara propisuje konzervatorske uslove za njihovo sprovođenje.
Intervencije na sistemima koji se odnose na vodovod, kanalizaciju i snabdijevanje električnom energijom sprovode se veoma pažljivo kako bi se maksimalno sačuvao integritet svih objekata. Opština Bar i JU Kulturni centar Bar uz poštovanje svih proceduralnih radnji u mjeri mogućeg sprovode aktivnosti na unapređenju infrastrukture i optimalnoj turističkoj valorizaciji Starog grada Bar, zaključili su.
Očuvati autentičnost i poboljšati infrastrukturu
Drašković je istakao da je glavni zadatak da se u mogućoj mjeri očuva autentičnost, uz poboljšanje infrastrukure, ali ne po svaku cijenu i ne na uštrb baštine.
“Trudimo se da to što uradimo bude u skladu sa zakonima Crne Gore ali i međunarodnim konvencijama. Stoga, za posao dozvolu dobijamo od Uprave za zaštitu kulturnih dobara, koja izdaje smjernice kako nešto treba biti izvedeno. Izdvojio bih i jedan banalan projekat koji je nedavno završen, a koji se pokazao kao prioritet, a to je spajanje na gradsku kanalizacionu mrežu, čime smo riješili višedecenijski problem”, ispričao je Drašković.
Stari grad Bar je istorijski potvđeno mjesto koje od 11. vijeka ima svoje značaj, sa građevinama, događajima i ličnostima koji su obilježili velike društvene i ekonomske promjene kroz cijeli srednji vijek, ali i kroz osmanski period i svakako uticali na identitet ovih naših prostora.
“Od Vojislavljevića na ovamo. Mada, ni praistorija u Starom gradu nije nezanimljiva, tu se živjelo milenijumima. Stoga je naša obaveza još i veća. Ali na tom putu ne smijemo biti sami, potrebna je jača institucionalna podrška”, istakao je Drašković.
Što se zakona i propisa tiče, on ocjenjuje da crnorska legislativa nije loša, ali da često imaju problema prilikom sprovođenja. Treba izvršiti određene revizije i u nekim segmentima olakšati djelovanje, a u nekima možda još malo i “stegnuti”.
“Sigurno da kada pogledate Stari grad Bar, stanje nije zadovoljavajuće, ali je možda to u ovom trenutku i najbolje moguće. Fali kadra, fali puno većih ulaganja da bi priča o kultunoj baštini bila na zadovoljavajućem nivou, tim prije jer ne smijemo zaboraviti bogati prostor oko grada, Ratac, Nehaj. I o tome mora neko da brine”, poručio je Drašković.
Za Stari grad 1,2 miliona eura iz EU fondova
Na pitanje kakve koristi očekuju od obnove Starog grada u smislu razvoja lokalnog preduzetništva, iz Opštine su pojasnili da intenzivna revitalizacija ovog lokaliteta pruža značajan doprinos razvoju lokalnog preduzetništva, naročito kada su u pitanju tradicionalni zanati i vještine koje su se generacijama njegovale.
“U okviru Starog grada postoji i kreativni hab koji pruža prilike za razvoj i stimulisanje kreativnog preduzetništva. Pored toga, obnavljanje ovog istorijskog lokaliteta stimuliše otvaranje ugostiteljskih objekata, suvenirnica, galerija i zanatskih radionica koje posjetiocima nude autentične proizvode i usluge, a povećan broj turista u kontinuitetu potvrđuje da se Stari Bar pozicionira kao veoma atraktivna turistička destinacija na benefit svih građanki i građana Bara”, kazali su iz Opštine Bar.
Lokalna uprava je kroz ukupno 11 projekata povukla ukupno dva milona eura od EU, od kojih se pet projekata sprovode u Starom gradu a čija je ukupna vrijednost 1,2 miliona eura. U Starom Baru su u prethodnom periodu realizovana dva, a u toku je realizacija tri značajna projekta za očuvanje i obnovu kulturne baštine.
Završene aktivnosti u okviru EU projekata se odnose na rekonstrukciju Ljetnje scene, Carinarnice i objekta 46, čišćenje od naslaga i šuta površine od 1.500 m2, postavljanje akcentne rasvjete i informativnih tabli, izradu makete grada i karte Starog grada koja je sada i digitalizovana kao i izradu aplikacije proširene stvarnosti.
Aktivnosti koje su trenutno u realizaciji su popravka staza, izgradnja nove biletarnice, obnova Bastiona Gavodolla i izrada dvije aplikacije - vodič u proširenoj stvarnosti i virtualna priča o proizvodnji maslinovog ulja.
Bonus video:
