Maglovito, kišno jutro 17. aprila 1941. u Boki prekinula je prvo manja, pa odmah potom i dvije strahovito jake eksplozije. U Tivatskom zalivu, iz pravca uvale Sveto Trojstvo kod Prevlake, dizao se stub crnog dima, a metalni djelovi letjeli su i po nekoliko stotina metara od mjesta detonacije i padali u more ili na obližnje kopno.
U eksplozijama je nestao razarač „Zagreb“, tada jedan od najmodernijih ratnih brodova Kraljevske mornarice Jugoslavije.
Sa brodom su u vječnost otišla i dva mlada oficira - poručnici bojnog broda Milan Spasić i Sergej Mašera. U maniru drevnih japanskih smauraja čiji bušido kodeks ne poznaje pojam predaje, umrli su sa “Zagrebom” iz protesta i prkosa - ne želeći da brod predaju neprijatelju - italijanskoj vojsci čije su jedinice ulazile u Boku Kotorsku, glavnu pomorsku bazu Kraljevine Jugoslavije.
Daleko brojnije i nadmoćnije snage Njemačke, Italije, Mađarske i Bugarske napale su Jugoslaviju 6. aprila i porazile je za samo deset dana trajanja takozvanog Aprilskog rata.
Prva topredna divizija koju su činili veliki „Dubrovnik“ i nešto manja ali modernija tri razarača - “Beograd”, “Zagreb” i “Ljubljana” tokom rata nije izvela nijedno ofanzivno dejstvo, iako su bili najjača i najsposobnija jedinica u jugoslovenskoj Mornarici.
“Ljubljana”, onesposobljena u havariji kod Šibenika u ljeto 1940. godine, bila je na popravci u tivatskom Arsenalu, dok su preostala tri razarača Aprilski rat provela u vožnjama unutar zaliva Boke i gotovo svakodnevnom odbijanju napada italijanskih aviona što su bombardovali brodove i vojna postrojenja na obali.
Prolaskom vremena i dobijanjem nepovoljnih vijesti sa frontova, nestajale su i nade da će brodovi isploviti na pučinu u “pravu” ratnu akciju ili se priključiti saveznicima - Britancima i Grcima koji su na Mediteranu ratovali protiv Hitlerovih i Musolinijevih snaga.
Zla kob nadvijala se nad „Zagreb“, torpednog oficira Spasića i artiljerijskog oficira Mašeru...
Početak rata
Izbijanje rata 6. aprila 1941. dvojicu prijatelja zateklo je na “Zagrebu” koji je tog jutra bio vezan u Dobroti kod Kotora.
Njemački i italijanski avioni popodne tog dana obrušili su se i na brodove flote, razasute po Kotorskom zalivu. Italijanski bombarder tipa „junker Ju-87 štuka“ ustremio se na “Zagreb”, mitraljirajući palubu razarača, a njegova bomba pala je i eksplodirala u moru na manje od 20 metara od broda. PVO artiljerci sa “boforsa” kojima je komandovao Segej Mašera ubrzo su pogodili drugu “štuku” koja se potom srušila u blizini Trojice.
Uslijedio je drugi val napadačkih aviona koji su ponovo bili zamalo neprecizni, bacajući bombe na 20 do 70 metara od broda. Hladnokrvi Spasić koga je na palubi razarača zasula morska voda i mulj što je sa dna mora podigla detonacija jedne od bombi, pozvao je mornara i naredio mu da mu iz kabine donese čistu šapku, a potom je čestitao Mašeri i njegovim artiljercima koji su u međuvremenu pogodili i oštetili još jedan neprijateljski avion.
Naredni dani prolazili su u odbijanjima napada neprijateljskih aviona i mijenjanju vezova po Boki. Posebno jaki napadi neprijateljske avijacije na razarače bili su 13. aprila, ali su vatra sa brodova i vješto manevrisanje spriječili pogotke bombi.
Mašera je tada, zadovoljan što bombe padaju na poziciju koju je “Zagreb” upravo napustio, veselo komentarisao da “Italijani pišu na pogrešnu adresu”, dok je Spasić, aludirajući na Uskrs, govorio da ih neprijatelj “časti šarenim jajima”... Kad je narednog jutra stiglo naređenje da se razarač privuče što bliže obali u uvalu Sveto trojstvo kod Prevlake i maskira granama, obojici je bilo jasno da se u uslovima kada je moral na brodu sve više padao pod tada već neskrivenim kvislinškim stavovima komandanta broda, kapetana korvete Nikole Krizomalija, “Zagreb” teško više može ponovno pokrenuti. Naredna dva dana donijela su i konačni slom Jugoslavije, raspad vojnog lanca komandovanja i odlazak dobrog dijela razočarane posade sa broda, ali Spasić i Mašera uz još nekolicinu energičnih i borbenih mladih oficira, nisu prestajali da se nadaju da će sakupiti dovoljno ljudi da posadom popune makar razarače “Zagreb” i “Beograd” i sa njima isplove iz Boke za Egej gdje bi se priključili saveznicima i nastavili borbu.
“Ovi brodovi nisu građeni za trgovačke operacije, niti za skrivanje. Izgradili smo ih za rat i sa njima moramo ratovati i braniti svoju zemlju. Narod je za to dao novac”, govorio je Spasić, ali uzalud, jer je splet malodušnosti, neorganizovanosti i otvorenog izdajstva u redovima Komande mornarice bio jači.
Zato su on i Mašera odlučili da, ako “Zagreb” već ne može isploviti, njihov brod sigurno neće izdati Jugoslaviju i staviti se pod neprijateljski barjak, kako je nalagala zvanična kapitulacija o kojoj su obaviješteni 16. aprila. Svoje posljednje jutro 17. aprila dočekali su užurbano.
Dok je posada "Zagreba“ odlazila sa broda noseći sa sobom sve što im može zatrebati, Spasić i Mašera uz pomoć nekolicine podoficira i mornara, pripremali su brod za uništenje.
Od krme gdje su postavili detonator, do pramčane municione komore broda razvukli su kablove, a među bojeve glave šest torpeda u aparatima na sredini broda, postavili su patrone TNT-a sa detonatorima. Lične stvari i novac razdijelili su članovima posade sa kojima su se posebno dobro slagali i od kojih su se veoma dirljivo i toplo oprostili, ne dozvolivši im da ih nagovore da i oni napuste brod. Riješeni da umru sa “Zagrebom”, Spasić i Mašera bukvalno su sa broda istjerali komandanta Krizomalija.
“Napustite brod, na njemu nema mjesta za izdajnike. 'Zagreb' neće izdati”, odbrusio je Spasić.
Posada je upozorena da se što više udalji od broda, a isto je poručeno i mještanima obližnjeg sela Brdišta.
Nekolicina njih, sa udaljenosti od oko pola kilometra, posmatrali su što će se dalje dešavati na “Zagrebu” na kome su ostali samo Spasić i Mašera.
Prema tvrdnjama očevidaca, dvojica oficira uputili su se na krmu. Zauzeli su takozvani brodski stav gledajući prema Lovćenu. Jedan drugom su potom strgli oznake činova sa ramena, zagrlili se i poljubili. Razmijenili su nekoliko posljednjih riječi, okrenuli se u stavu mirno prema Lovćenu, a zatim se jedan sagao i aktivirao detonator. Uslijedile su ogromne eksplozije i požar koji su lijepi ratni brod ubrzo pretvorile u hrpu deformisanog i usijanog metala, što je legla na plitko dno uvale Sveto Trojstvo i narednih dana nastavila gorjeti uz povremene manje eksplozije.
Četvrtog dana po potonuću broda, more je na žalo na Prevlaci izbacilo tijelo Milana Spasića.
Nakon intervencije pravoslavnog vojnog sveštenika Nikole Mandića, italijanski komandant je dozvolio da se Spasić 5. maja 1941. sahrani na groblju Savina kod Herceg Novog uz najviše vojne počasti koje mu je odao jedan vod italijanske vojske.
Italijanski ofircir koji je govorio na sahrani, istakao je herojstvo Spasića i Mašere naglasivši da “samo ukoliko i sama bude imala takve junake, Italija može dobiti rat”.
Nekoliko dana nakon eksplozije, u vodama oko Prevlake ribari su našli obezglavljen torzo za koji se pretpostavlja da je pripadao Mašeri, ali su ga morske struje odnijele tokom noći, prije nego što su Italijani iz Tivta došli na lice mjesta da ga pokupe.
Glava Sergeja Mašere nađena je na kopnu u blizini uvale Brdišta i mještani su je u tajnosti od okupatora, sahranili. Nakon identifikacije koja je obavljena 1986-1987. u Institutu za sudsku medicinu u Ljubljani, glava Sergeja Mašere sahranjena je 17. aprila 1987. godine na ljubljanskom groblju Žale. Pokopu njegovih posmrtnih ostataka su prisutvovali rodbina, građani i najviđeniji predstavnici Slovenije, JNA, javnog i političkog života. Sergej Mašera i Milan Spasić jedini su pripadnici Kraljevske vojske Jugoslavije koji su zbog djela učinjenog u toj vojsci, proglašeni narodnim herojima socijalističke Jugoslavije.
Uradio je to ukazom iz 1973 godine, lično maršal Josip Broz Tito, što dovoljno govori o veličini i značenju herojskog čina dvojice oficira o kome se i danas predaje na većini vojno-pomorskih akademija u svijetu.
Uništeni “Zagreb”, podmornica “Nebojša”, osam hidroplana Pomorskog vazduhoplovstva Jugoslavije i torpedni čamci “Durmitor” i “Kajmakčalan” bili su sve što nije “izdalo” zemlju, jer su nastavili borbu u Drugom svjetskom ratu, priključivši se saveznicima u Grčkoj i Egiptu.
“Historija pokazuje malo primjera odanosti svojoj zemlji kao što su je pokazali Mašera i Spasić i njihova žrtva zaslužuje da bude svijetao primjer mlađim generacijama. Najvećom žrtvom koju su Spasić i Mašera podnijeli, oni su izrekli i najvišu osudu onima koji su zaboravljajući na svoju i čast zastave pod kojom su služili, kukavički flotu predali neprijatelju. Kad se sjetim tih dvaju junaka, dođe mi pred oči spomenik komandantu Napoleonove garde u bici kod Vaterloa, generalu Kambronu - GARDA UMIRE, GARDA SE NE PREDAJE!“ - zapisao je u svojim memoarima kapetan bojnog broda Ivan Kern, koji je 17. aprila 1941. iz Boke za Egipat isplovio sa “Durmitorom” i “Kajmakčalanom” da nastavi ratovanje.
Kako je život spojio heroje
Milan Spasić rođen je 1909. godine u Beogradu, gdje je završio osnovnu školu i gimnaziju kao jedan od najboljih učenika u istoriji tih ustanova.
Godine 1929. upisao je VII klasu Pomorske vojne akademije u Dubrovniku. Završio je školovanje kao najbolji u klasi, pri čemu je bio prvi “kontinentalac” koji se mogao podičiti tim statusom, do tada rezervisanim za pitomce koji su dolazili sa primorja. Godine 1935-36 završio je specijalistički torpedni kurs, nakon čega je kao oficir službovao na torpiljarki T-3, a 1937. bio je navigacijski oficir na školskom brodu, jedrenjaku „Jadran“ prilikom krstarenja iz Jugoslavije do SAD i nazad.
Na razarač „Zagreb“ prekomandovan je 1940.
Sergej Mašera, rođen je 1912. godine u Gorici koju su ubrzo preuzeli italijanski iredentisti, pa je slovenačka porodica Mašera život nastavila u izbjeglištvu, prvo u Koruškoj a potom u Ljubljani gdje je Sergej maturirao.
Upisao je 1929. Pomorsku vojnu akademiju u Dubrovniku gdje je postao „klasić“ sa Spasićem i završio je 1932. kao peti u rangu. Službovao je na torpiljarkama, a potom i na pomoćnom brodu za podmornice “Sitnica”, da bi nakon toga u Meljinama završio artiljerijski kurs. Kao jedan od ponajboljih mladih oficira artiljeraca, poslan je u Švedsku u čuvenu fabriku “Bofors” da preuzme naoružanje - tada najmodernije protivavionske topove kalibra 40 mm, kojima su naoružana tri jugoslovenska razarača klase “Beograd”. Na jedan od tih brodova - razarač “Zagreb”, Mašera je prekomandovan krajem 1940. i tu se ponovno sreo sa svojim starim drugom Milanom Spasićem.
Bonus video:
