Nivo javnog duga je pretežak kamen o vratu crnogorske ekonomije. Tu ne pomažu nikakve kozmetičke ili kratkoročne mjere, jer je problem u osnovi strukturne prirode. Rješenje treba tražiti u formi radikalnog zaokreta u ekonomiji, kazao je u intervjuu “Vijestima” redovni profesor Ekonomskog fakulteta u Podgorici dr Anđeljko Lojpur.
On tvrdi da Crnoj Gori treba “Maršalov plan”, ili još konkretnije, kompleksno “restruktiriranje države”, prvo političko koje je otpočelo, zatim socijalno, pa ekonomsko restrukturiranje koje će doći kao krajnji rezultat kvaliteta prethodna dva procesa”.
“Za to nam trebaju samo dvije stvari: jaka vlada koja će raditi transparentno i bez partijskih pritisaka i opšti konsenzus oko globalnih razvojnih ciljeva, a ključna pouka glasi: treba nam ‘mudrost Istoka’ i ‘pragmatičnost’ razvijenog Zapada”, istakao je profesor Lojpur.
On strahuje da će se “sadašnje jako manifestovane negativne posljedice, u ekonomskom pogledu, u narednom periodu transformisati u uzroke novog i još snažnijeg zaostajanja čime će se razvojna spirala privrednog rasta dodatno sužavati”.
Monstat je objavio da je BDP u drugom kvartalu 2020. pao za više od 20 odsto. Kakav rezultat očekujete za treći kvartal, s obzirom na to da nije bilo turističke sezone i šta raditi da se gubici nadomjeste?
Slika ukupnog socijalno-ekonomskog stanja, kao na globalnom nivou tako i u Crnoj Gori, iako je proteklo tek nešto više od pola godine od “stvarnog” početka pandemije kovida-19, mnogo je sumornija nego što to odražava ukupna ekonomska i socijalna atmosfera i ogoljeni statistički podaci. Naime, skoro na dnevnom nivou, pred nama su sve mračnije prognoze, a pad privredne aktivnosti koji se dešava mnogi procjenjuju da će biti neuporedivo veći nego 2008. godine. U tom smislu su se veoma jasno i snažno kao zajednički simptomi krize koja prijeti da preraste u dugoročnu recesiju manifestovali: brzo rastuća nezaposlenost, budžetski deficit, pad bruto društvenog proizvoda, porast siromašnih i beskućnika, kresanje socijalnih davanja i sl. I za razliku od država, pokazalo se da su “obični” građani, seljaci, privrednici, trgovci, porodice i sl., bili mnogo pripremljeniji za navedene nedaće, nego što su to bila njihova državna i politička vođstva. Ujedno, sa svih relevantnih adresa koje se bave prognozama daljeg toka privrednih aktivnosti stižu procjene i jasna upozorenja da će manje razvijene zemlje znatno teže podnijeti posljedice tekuće pandemije i da će se sporije oporavljati. A kada je riječ o gubicima i evidentno visokim stopama negativnog privrednog rasta u Crnoj Gori, to će se, treba očekivati, dodatno produbiti po obuhvatu i intenzitetu i u dužem vremenskom periodu.
Javni dug Crne Gore obara sve dosadašnje rekorde. Kako mislite da bi se što prije mogao rješavati taj problem i šta mislite da se u privrednoj strukturi može promijeniti?
Problema i otvorenih dubioza je jako mnogo i nije to samo javni dug; ali odgovor je samo jedan, a to je da se mora djelovati na organizovan način. Pri tome, kada smo kod visine duga, to jeste problem, ali je veći problem što se radi o neproduktivnom dugu koji se kroz kursne razlike i zahvaljujući lošim ugovorima i datim garancijama dodatno i sam od sebe povećava. Ovaj nivo javnog duga je pretežak kamen o vratu crnogorske ekonomije; tu ne pomažu nikakve kozmetičke ili kratkoročne mjere, problem je u osnovi strukturne prirode. Rješenje treba tražiti u formi radikalnog zaokreta u ekonomiji, u konkretnom slučaju treba nam “Maršalov plan”, ili, još konkretnije, kompleksno “restruktuiriranje države”; prvo, političko koje je otpočelo, a zatim socijalno, a na kraju će ekonomsko restrukturiranje doći kao krajnji rezultat kvaliteta prethodna dva provedena procesa. To je put kojim su prošle zemlje tzv. “azijskih tigrova”, pa sve poveće grupe tzv. zemalja u usponu kao što su npr. Češka. Slovačka, grupa baltičkih država i druge. Za to nam trebaju samo dvije stvari: jaka vlada koja će raditi transparentno i bez partijskih pritisaka i opšti konsenzus oko globalnih razvojnih ciljeva, a ključna pouka glasi: treba nam “mudrost Istoka” i “pragmatičnost” razvijenog Zapada.
Ja čvrsto vjerujem, a ubijeđen sam da to misli i ogromna većina građana Crne Gore, da je to moguće, čak i u relativno kraćem roku da preokrenemo neke stvari, što pokazuju uspješna uporedna iskustva zemalja naše veličine. Naša privreda je reda jednog osrednjeg preduzeća na globalnom nivou, tako da je u potpunosti upravljiva. Svakako da je radikalan zaokret u stvaranju novostvorene vrijednosti i promjena privredne strukture i premještanje razvojnog fokusa prijeka nužnost. Pri tome, napominjem, nikako štednja, već veća tražnja mora da preuzme ulogu lokomotive razvoja.
Mišljenja sam, da je turizam, s obzirom na prostorne i druge kapacitete, dostigao svoj zenit, tu ulogu u narednom razvojnom ciklusu treba da preuzmu prerađivačka industrija, poljoprivreda i transportna infrastruktura. Tu su evidentne anomalije koje možemo efektuirati u relativno kratkom roku. Poljoprivreda u broju zaposlenih u Crnoj Gori krajem 2018. učestvuje sa 1,1%, a u strukturi BDP-a sa 6,7%, dok u nekim drugim granama imamo obrnutu situaciju. Građevinarstvo u ukupnom broju zaposlenih učestvuje sa 9,8 procenata, a u BDP sa svega 5,7%; trgovina u broju zaposlenih učestvuje sa 27,3%, a u BDP-u sa svega 12,6%. Pri tome, u početnoj fazi obnove na zdravim osnovama bi trebalo provesti radikalno restruktiriranje infrastrukturnih preduzeća, nikako privatizacijom, kao što su Elektroprivreda, Željeznica, MA, Aerodromi, Luka Bar i druga, jer se efekti njihovog lošeg poslovanja multpliciraju kao negativni ulazi na nivou crnogorske ekonomije.
Imajući u vidu da se korona kriza zahuktava, i da su svi planovi Vlade za javne finansije (kroz prvobitni plan budžeta za 2020, a potom i pogrešan rebalans) pali na ispitu, šta nova vlada prvo treba da uradi? Šta mislite da se javnim finansijama može promijeniti u roku od tri godine?
Ovdje se nalazimo pred još jednom novom dilemom koja se tiče odnosa dvaju međusobno uslovljenih veličina: “javni dug” ili “privredni rast”. Stvar je u načelu po meni jasna, vlada mora da svoj fokus pažnje usmjeri i uradi sve da pospješi privredni rast, a to su privredne grane u kojima se stvara veći dio dodatne vrijednosti, čak i po cijenu da se dodatno zadužuje, jer ako nema privrednog rasta, tada je jasno da se nema iz čega vratiti dug. Pri tome, kada je riječ o javnim finansijama, mi ne možemo očekivati nikakav “poklon” ni od EU, ni od MMF-a i sličnih međunarodnih “policajaca” koji su decenijama zamrznuli razvojne ambicije u značajnom broju nerazvijenih zemalja.
Ujedno, iskustva pokazuju da investicije u zemlje u razvoju drastično opadaju i taj trend će se nastaviti. Takođe, sva iskustva pokazuju da se nijedna država nije razvila zahvaljujući dominantno stranim investicijama. I konačno, nije bitno koliko novca na raspolaganju imate, već kako ga investirate. U tom smislu ne treba prenabregnuti podatak da su depoziti crnogorskih građana kod banaka dostigli nivo od oko 1,2 milijarde eura.
Kako gledate na najave reindustrijalizacije iz pobjedničke koalicije, što ste vi već godinama ranije zagovarali, ali su u Vladi ostali gluhi na takve predloge?
Vidite, Crna Gora je u onoj maloj grupi zemalja sa velikim ekonomskim poteškoćama, ali gdje se mišljenje ekonomista malo cijeni, tako da ispada da prema domaćim aršinima, nažalost, ekonomija nije egzaktna nauka. Mi smo, kao i većina država zapadnog Balkana od strane relevantnih institucija u kontinuitetu ocjenjivani kao „zaglavljeni“ u tranziciji. Međutim, jedan sam od rijetkih u Crnoj Gori koji godinama ističe da je upravo ekonomska kriza koja traje u kontinuitetu potvrdila da nema značajnijeg ekonomskog napretka bez razvijene industrije i kontinuiranih strukturnih promjena na nacionalnom nivou.
Pri tome nisam mislio na "socijalne dinosauruse" i "dimnjičarske" industrije zaostale iz socijalizma, nego sam se vodio primjerima razvijenih industrijskih zemalja i projektima kao što je "Industrija 4.0" koji je kancelarka Angela Merkel promovisala još 2011. godine u Hanoveru, a koji je danas već ušao u fazu "Industrije 5.0". U tom smislu, prednost industrijskog razvoja u formi ponovne reindustrijalizacije je od posebnog značaja za zemlje sa niskim obimom i razvojnim nivoom proizvodnih kapaciteta, izvoza i slično. Upravo su strukturne promjene prerađivačkih industrija ka tehnološki složenijim i sa većom produktivnoću i većim nivom novostvorene vrijednosti, ključni preduslov njihovog oporavka. Budući da ovaj projekat ne bi bio investiciono intenzivan, već je više baziran na znanju, vještinama, inovacijama, ili tzv. mekim „soft“ faktorima, da počiva na domaćim resursima čije se efektuiranje višestruko isplati, teško da postoji bolji put za izlazak iz krize.
Da li su državni paketi pomoći privredi bili dovoljni, jer su efektima mnogi nezadovoljni?
Sa ove vremenske distance, posebno ako se ima u vidu evidentna nemogućnost da se predvidi karakter, dinamika i konačan ishod pandemije kovida-19, blizu sam mišljenja da je Vlada prvim paketom ponudila ono što je bila kadra, bolje reći kretala se unutar zadatih budžetskih ograničenja. U tom momentu kao ključna dilema pred svim vladama se javila da li u fokus staviti “socijalu” u formi pomoći najugroženijim slojevima građanstva, ili pomagati ekonomiju; još preciznije pitanje je glasilo “život ili profit”; šta je preče? Inače, kada smo kod nezadovoljstva, mislim da su najglasniji oni koji su najviše profitirali od državne pomoći, a to uglavnom dolazi iz određenih monopolskih struktura sa crnogorskog tržišta kojih nije malo, kao što su veliki trgovinski lanci i slično. I tada sam kazao, a i danas smatram, da osim socijalno ugroženih slojeva građana, riječ “pomoć” treba zaboraviti, što znači da sredstva treba plasirati prema onima koji nude zdrave razvojne projekte jer samo to može pogurati crnogorsku ekonomiju naprijed.
Takođe, izostala je solidarnost gdje su velike kompanije prve bile na spisku za pomoć, umjesto da se reorganizuju i kao “lokomotiva” pokušaju povući za sobom male firme. Tako, npr. ukupna dobit crnogorske ekonomije za 2018. godinu iznosila je oko 739 miliona eura, i to su stavke koje egzistiraju jedino u formi bilansnih pozicija tih predizeća. Ja sam predlagao da se od tih sredstava formira novi garantni fond u kome bi preduzeća imala vlasničko učešće, što bi u uslovima skupih komercijalnih kredita bila dobra polazna osnovica za ozdravljenje crnogorske ekonomije.
Ako ekonomiju ne stavimo u centar političkog odlučivanja, idemo na dno
Da li nam pad BDP-a pokazuje da mjere Vlade iz tri paketa pomoći privredi tokom ovogodišnje krize nijesu bila dovoljna i dobro sprovedena?
Mi sada više ne znamo šta će biti sa trećim paketom mjera, jer se nalazimo u vremenskom vakuumu kada jedna vlada odlazi, a druga tek treba da se formira, što dodatno otežava čitavu situaciju u Crnoj Gori. Rebalans budžeta nema skoro nikakvu vrijednost i kada stvari krenu nizbrdo, to je više politička odluka. Ukoliko eventualni rebalans ne bude zasnovan na jasnim premisama ekonomske politike na kratak rok, i razvojne strategije na dugi rok, za što bi nova vlada trebalo da dobije povjerenje ne samo u parlamentu, nego što je još važnije kod građana, pri čemu mislim na prijeko potreban konsenzus oko ključnih razvojnih ciljeva. I konačno ne smijemo ostati zapamćeni, i kao vlada i kao društvo, da zbog straha od neposredne opasnosti, ne donesemo racionalne ekonomske odluke. Ja znam da to nije lako, da će biti jako teško da političare ubijedimo da konačno vrate ekonomske kriterijume u preovlađujući “model” političkog odlučivanja, ali ako se to ne desi, imamo “sjajnu” perspektivu da evidentan ekonomski pad produbimo do dna, ako isto uopšte postoji u ekonomiji.
Dovoljno 10 do 12 resora u novoj vladi
Da li mislite da i nova Vlada kao i sadašnja treba da ima čak 17 resora ili bi u izvršnoj vlasti odmah trebalo redukovati taj broj?
Broj ministara sam po sebi apriori ne bi trebalo da znači mnogo, i ako je državna administracija dobro organizovana, to bi u formi nekog oblika decentralizacije rada nove vlade moglo da pokrene ljude, vrati povjerenje u državu i da se pokaže kao prednost. Ali u uslovima velikog broja zaposlenih u državnoj administraciji Crne Gore, još ako se tome dodaju i lokalne samouprave koje generišu značajne budžetske gubitke i brojne druge dubioze, vlada će morati da smanji broj ministarstava i da primijeni model koji je dao rezultate u drugim zemljama po principu matrične organizacije. O kom nivou neefikasnosti administracije u Crnoj Gori se radi, možemo se uvjeriti iz pregleda Svjetske banke o lakoći poslovanja za 2020. gdje smo prema parametru mogućnosti dobijanja priključka za električnu energiju tek na 134 mjestu, a prema mogućnosti dobijanja kredita na petnaestom. Ujedno, ako se uzmu u obzir uporedni parametri iz drugih, nama uporedivih država koji u osnovi opredjeljuju broj mistarstava a time i obim administrativnog osoblja, smatram da bi broj između 10 i najviše 12 bio blizu optimalnog.
Takav tehnokratski, menadžerski projektovan organizacioni model nove vlade bi omogućio da država, odnosno ovaj put njena izvršna vlast u vidu vlade “preuzme” ulogu preduzetnika, jer konačno se nakon sloma neoliberalnog koncepta pokazalo da “država griješi, ali da tržište griješi više nego država”. To je jedina mogučnost da Vlada sebi stvori potreban prostor za manevrisanje, jer u postojećim okvirima sa ovako neefikasnom administracijom koja samo “hrani” sama sebe, ali jede supstancu crnogorske ekonomije, ministri osim formalne nemaju tzv. referentnu moć, a što je od ključnog značaja za kvalitetno funkcionisanje jedne organizacije tipa vlade. Na kraju, tu se “krije” jedan od ključnih razloga onoga što nam EU zamjera kao nefunkcionisanje “pravne države”, što je u uslovima neefikasne preglomazne državne administracije praktično nemoguće.
Bonus video:
