Tranzicija iz socijalizma u kapitalizam u bivšim jugoslovenskim republikama obilježio je značajan rast nejednakosti u posljednjih 30 godina, pa se kod elita, koje čine jedan odsto stanovništva, slilo najveće bogatstvo, pokazala je analiza koju je za Bečki institut za međunarodne ekonomske odnose uradio ekonomista Branimir Jovanović.
On je naveo da su svih šest bivših republika - Slovenija, Hrvatska, Srbija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Sjeverna Makedonija - imale slične trendove između 1989. i 2019. godine.
“Udio nacionalnog dohotka koji završi u rukama ‘top’ jedan odsto stanovništva znatno se povećao između 1989. i 2019. u svim republikama. Slovenija, Hrvatska i Crna Gora zabilježile su najizraženiji rast - od 4 do 5 odstotnih bodova ukupnog nacionalnog dohotka. Rast je bio manje intenzivan u Srbiji i Sjevernoj Makedoniji, oko 2 procentna poena nacionalnog dohotka. Bosna i Hercegovina je bila između, s porastom od oko 3 procentna poena”, navodi se u analizi koja je dio publikacije pod nazivom “Jugoslavija, 30 godina kasnije: Pobjednici i gubitnici iz tranzicije”.
Kako se dodaje, udio nacionalnog dohotka koji završava kod donjeg sloja stanovništva, koji čini 40 odsto ukupnog, pao je u svim republikama.
“U Sloveniji, Srbiji i Crnoj Gori pad je iznosio oko 3 do 4 procentna poena ukupnog nacionalnog dohotka između 1989. i 2019. U Bosni i Hercegovini i Sjevernoj Makedoniji pad je bio manji, oko 2 do 2,5 procentna poena. Samo Hrvatska nije zabilježila veliko smanjenje: udio 40 odsto stanvništva ‘sa dna’ tamo se smanjio za samo 0,3 procentna poena”, piše u analizi.
Jovanović za “Vijesti” kaže da su tri glavna razloga za rast nejednakosti.
“Prvi je taj što su se uradile strukturne promene u ekonomijama, koje su neminovno vodile ka porastu nejednakosti. Tržišta su se liberalizovala i deregulisala, što je moralo dovesti do rasta nejednakosti, jer ono što je ranije bilo kontrolisano od strane države, sada je odjednom prepušteno neregulisanom tržištu”, rekao je Jovanović.
Dodaje da je drugi razlog loša privatizacija, koja je omogućila da veliki dio društvenog bogatstva koji je stvaran decenijama u vrijeme socijalizma, preko noći završi u rukama malog broja ljudi, odnosno elite koja je bila bliska tadašnjoj vladajućoj strukturi.
Navodi da je treći razlog to što su novoformirane države postavile ono što ekonomisti nazivaju ekstraktivnim institucijama, odnosno takav sistem vladanja koji omogućava novoj eliti da prigrabi za sebe najveći dio novostvorenog dohotka i bogatstva.
“Konkretno, radnička prava su smanjena, sindikati uništeni, državne institucije srozane, uloga države u ekonomiji svedena na minimum, socijalna ulaganja skraćena, porezi smanjeni, posebno na bogate i sl. I taj takav sistem vladanja, koji se njeguje u kontinuitetu, dovodi do toga da trend rasta nejednakosti nikako ne prestane”, kaže Jovanović.
Na pitanje da li to govori o nesposobnosti vlada ili nedostatku političke volje da se građanima obezbijedi bolji život, odgovara “i jedno i drugo”.
“Na početku su vlasti i njihovi bliski tajkuni gledali samo kako da prigrabe što više za sebe. To se savršeno poklopilo sa strukturnim programima međunarodnih institucija, koji su nametali neoliberalne reforme, odnosno privatizaciju, deregulaciju, liberalizaciju, minimalnu državu i sl. I taj proces koji je tada počeo je kasnije bilo teško stopirati. Formirale su se moćne biznis elite protiv kojih je bilo teško ići, a država je bila slaba, jer su institucije srozane prethodnim ‘reformama“, ocijenio je Jovanović.
Povrh toga, kako kaže, neoliberalni način razmišljanja, koji glorifikuje individualizam a zapostavlja zajedničko dobro, se toliko raširio, da prosto ne da prostora alternativnim idejama.
“Ekonomski fakulteti su postali rasadnici neoliberalne dogme, mediji takođe. Problem je postao strukturan, raširio se na sve sfere društvenog života, i postalo je vrlo teško promijeniti stvari”, kazao je Jovanović.
Komentarišući to što se u Crnoj Gori bogatstvo slilo kod određenog broja ljudi, bliskim vladajućim strukturama (uglavnom bivšoj vlasti i DPS-u koji je bio na vlasti 30 godina, do avgusta 2020) i odgovarajući na pitanje da li je to slučaj i u drugim jugoslovenskim državama, rekao je da je suština svuda ista, razlike su u nijansama.
“Crna Gora je imala tu okolnost da je ista garnitura vladala 30 godina, pa se zbog toga ista klika bogatila i povećavala svoju moć sve vrijeme. U drugim zemljama su se smjenjivale strukture, pa su se stvarale različite grupe moćnika. Ali, u svim državama su ‘biznismeni’ postajali ‘uspješni’ zahvaljujući bliskim vezama sa vlastima, a vlasti su imale svoje omiljene ‘biznismene“, kaže Jovanović.
Navodi da je zbog specifičnog konteksta, istorije, a možda i spleta okolnosti, u pojedinim zemaljama ovo manje izraženo.
“Recimo, u Sloveniji, gdje su razlike svakako porasle, ali je ipak očuvan socijalni karakter države, što se do nekle objašnjava i time što su oni imali malo drugačiju strategiju razvoja - nijesu imali program sa Međunarodnim monetarnim fondom (MMF) 1990-ih, nijesu privatizovali sve, još imaju progresivni porez sa najvišom stopom od 50 odsto i sl. Donekle možda i u Hrvatskoj. Ali, sve ostale države bih rekao da su dosta, dosta slične”, zaključio je Jovanović.
U publikaciji “Jugoslavija, 30 godina kasnije: Pobjednici i gubitnici iz tranzicije”, se podjeća da se ove godine navršava 30 godina od raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, procesa koji je započeo proglašenjem političke nezavisnosti Slovenije 25. juna 1991.
“Jugoslavija je imala različite političke i ekonomske karakteristike. Iako je bila socijalistička ekonomija, koja je dijelila mnoge sistemske odlike sa drugim zemljama Istočne Evrope, imala je tržišno orijentisaniji stil i bila je poznata po svom sistemu ‘samoupravljanja’, koji je omogućavao učešće radnika u donošenju odluka u preduzećima”, piše u publikaciji.
Jugoslavija je, kako se dodaje, takođe imala jedinstvene međunarodne odnose i poslije sukoba tadašnjeg predsjednika SFRJ Josipa Broza Tita i ruskog predsjednika Josifa Staljina 1948. godine, distancirala se od sovjetskog bloka.
“Zemlja je bila jedan od osnivača Pokreta nesvrstanih, a od 1970. nadalje je zaključila nekoliko trgovinskih sporazuma sa Evropskom ekonomskom zajednicom (EEZ), što je omogućilo diverzifikaciju njenih ekonomskih odnosa i sa zapadnim i zemljama u razvoju”, piše u publikaciji koju potpisuju, pored Jovanovića, Ivo Bićanić, Vladimir Gligorov, Veronika Janyrova i Milica Uvalić, ekonomisti Bečkog instituta.
“Nijedna država nasljednica Jugoslavije, ni u SFRJ, ni samostalno, nikada nije imala epizode dovoljno visokog rasta koje su bile dovoljno duge da dožive ‘savremeni ekonomski rast’. Njihov rast je posebno razočarao nakon dužničke krize 1980. godine, koja je označila glavnu tačku preloma na njihovim dugoročnim putevima rasta. Jugoslavija nije bila ‘mašina konvergencije’, tek nakon nezavisnosti postojao je određeni stepen konvergencije puteva rasta država nasljednica”, ocijenjeno je u publikaciji.
Formalno raspad Jugoslavije je počeo 25. juna 1991. kada su Skupština Slovenije i Sabor Hrvatske proglasili nezavisnost od SFRJ. N
akon toga su, 27. juna 1991. počeli oružani sukobi u Sloveniji.
S obzirom na to da raspad Jugoslavije pratilo izbijanje ratova u Hrvatskoj i BiH, a njihov ishod nije bio formaliziran sve do Dejtonskog mirovnog sporazuma, smatra se da se raspad SFRJ završio tek 1995. godine. Raspad SFRJ je nastavljen i nakon tog datuma, i to kroz raspad Državne zajednice Srbije i Crne Gore, odnosno stvaranje nezavisnih država Srbije i Crne Gore 2006. godine, te kroz proglašenje nezavisnosti Kosova 2008.
Elite se bogatile na račun najsiromašnijih
Jovanović u analizi navodi da je rast udjela dohotka “top” 1 odsto stanovništva odražavao pad udjela onih 40 odsto “sa dna”.
“Udio prihoda preostalih 59 odsto stanovništva i dalje je uglavnom stabilan. Izuzetak je bila samo Hrvatska, gdje je porast udjela ‘top’ jedan odsto građana dolazio prvenstveno na štetu srednjih 59 odsto stanovništva. Da rezimiramo, tranzicija iz socijalizma u kapitalizam u bivšim jugoslovenskim republikama preraspodijelila je nacionalni dohodak s donjih slojeva (40 odsto) na gornjih 1 odsto”, navodi se u analizi.
SFRJ 1991. dugovala 16,5 milijardi dolara, nasljednice ga uvećale osam puta
Prema podacima iz Analize spoljnjeg duga Hrvatske, koju je 2000. godine objavila Hrvatske narodna banka, ukupan spoljni dug SFRJ je 30. septembra 1991. godine iznosio 16,5 milijardi dolara.
HNB je, pozivajući se na podatke Narodne banke Jugoslavije, objavila da je spoljni dug Crne Gore tada iznosio oko 577 miliona dolara i ona je bila najmanje zadužena jugoslovenska republika.
Najzaduženija je od bivših republika tada bila Srbija sa dugom od oko 3,7 milijardi dolara, a slijedi Hrvatska sa 2,83 milijarde, BiH sa 1,8 milijardi, Slovenija 1,78 milijardi, Vojvodina 872 miliona i Kosovo 784 miliona dolara.
Prema podacima vlada bivših republika, njihovi dugovi na kraju 2020. godine su značajno veći u odnosu na period kada su bile u sastavu SFRJ, s tim da su “podijelile” dug savezne države.
Tako je dug Crne Gore na kraju 2020. iznosio 4,4 milijarde eura, Slovenije oko 37 milijardi, Hrvatske 40,6 milijardi, BiH 6,19 milijardi, Srbije 26,6 milijardi, Kosova 1,4 milijarde, a Sjeverne Makedonije 6,5 milijardi.
Raspodjela duga SFRJ najvećim dijelom sprovodila se po tzv. MMF-ovom ključu, koji je učešće država nasljednica odredio tako da je Hrvatska preuzela 28,5 odsto duga, Slovenija 16,4 odsto, bivša Državna zajednica Srbija i Crna Gora 36,5 odsto, Bosna i Hercegovina 13,2 odsto i Makedonija 5,4 odsto.
Još daleko od BDP-a iz 1989.
Prema podacima iz publikacije “Stvaranje istorije 1989”, profesora evropske istorije sa američkog Univerziteta Džordža Mejsona, Milsa Kelija, BDP po stanovniku SFRJ iznosio je 1989. godine 16,8 hiljada dolara.
Slovenija je imala tada BDP po stanovniku 33,1 hiljadu, Hrvatska 21,2 hiljade, BiH 11,4 hiljade, Crna Gora 12,3 hiljade, Srbija 17,4 hiljade, Kosovo 4,3 hiljade i Sjeverna Makedonija 10,8 hiljada dolara.
U odnosu na 1989. godinu BDP po stanovniku kod većine bivših republika je smanjen.
Prema podacima Svjetske banke, Slovenija je 2019. godine imala BDP po stanovniku 25,9 hiljada eura, Hrvatska 14,9 hiljada, BiH šest hiljada, Crna Gora 8,9 hiljada, Srbija 7,4 hiljade, Kosovo 4,4 hiljade i Sjeverna Makedonija šest hiljada eura.
Radnička prava su smanjena, sindikati uništeni, državne institucije srozane, uloga države u ekonomiji svedena na minimum, socijalna ulaganja skraćena, porezi smanjeni, posebno na bogate i sl. I taj takav sistem vladanja, koji se njeguje u kontinuitetu, dovodi do toga da trend rasta nejednakosti nikako ne prestane...
Bonus video:
