U ranim jutarnjim časovima, tipično hladnog februarskog jutra, ruska artiljerijska paljba prekinula je zatišje na istoku Evrope, označavajući početak sukoba čiji će se odjeci osjetiti u globalnim bezbjedonosnim, političkim i ekonomskim koridorima.
Rat u Ukrajini, sumoran vrhunac dugotrajnih, tinjajućih geopolitičkih nesuglasica među velikim silama, tektonski je poremetio kompleksnu mrežu geoekonomskih tokova, koje sežu daleko izvan ratom poharanih oblasti istočne Evrope.
Dok finansijska tržišta podrhtavaju pod teretom nove neizvjesnosti koju rat donosi sa sobom, države su ponovo uvučene u nepregledan niz ekonomskih problema: poremećajima lanaca snabdijevanja, skoku cijena osnovnih dobara i usluga, te značajnom preokretu u međunarodnoj trgovinskoj dinamici.
Fiskalni potresi, izazvani ratom u Ukrajini, neosporno su se proširili kontinentima i ubrzali sagu o neophodnoj rekalibraciji globalnog javnog duga, koji je već bio opterećen teškom borbom protiv posljedica nemilosrdne pandemije virusa kovid-19.
Do sada nije bilo istraživanja uticaja međunarodnih faktora, poput rata u Ukrajini, na promjenu državnih prihoda u Crnoj Gori, što je pružilo priliku da se ova tema detaljnije istraži.
Zahvaljujući savremenim metodama statističkog modeliranja, zahvaljujući mjesečnim GDDS svih stavki budžeta od 01.01.2014 do 31.08.2023, modelirani su projektovani prihodi koji su upoređeni sa ostvarenim prihodima. Sprovedena je analiza o efektima ukrajinskog rata na ključne segmente budžetskih prihoda Crne Gore, uključujući porez na dodatu vrijednost, porez na dobit, akcize, te doprinose za Fond penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore.
Prema ovim podacima, od početka rata (februar 2022. godine) pa do 31. avgusta 2023. godine, u budžet Crne Gore je uplaćeno oko 338 miliona eura više od modelom projektovanih budžetskih prihoda za ove četiri kategorije prihoda. Može se sa konstatovati da je rat u Ukrajini glavni uzročnik povećanih budžetskih prihoda u 2022. a naročito u 2023. godini, kada je za prvih osam mjeseci, naplaćeno čak 257 miliona eura više od modelom projektovanih budžetskih prihoda.
No, krenimo redom, ova priča je prilično kompleksna.
Opis korišćene metodologije
U trenutnom periodu globalne ekonomske nepredvidivosti, pojačane ratom u Ukrajini, proces planiranja državnih prihoda u Crnoj Gori postaje izuzetno zahtjevan zadatak koji prevazilazi jednostavnu upotrebu linearnih regresija i analize trendova.
U složenom ekonomskom kontekstu sa kojim se suočava Crna Gora a koji je u najvećoj mjeri oblikovan značajnim demografskim promjenama usljed rata u Ukrajini (migracija 120.000 građana mahom iz Ukrajine i Rusije, ali i drugih država, a što čini 20% ukupnog broja stanovnika Crne Gore), neophodna je primjena sofisticiranih statističkih modela.
Ti modeli efikasno kombinuju istorijske podatke sa algoritmima dizajniranim za obradu i interpretaciju velikog broja promjenljivih, što doprinosi preciznijim ekonomskim prognozama. Takođe, omogućavaju brzu adaptaciju na promjene u realnom vremenu i nude platformu za procjenu potencijalnih ekonomskih rizika kroz detaljnu analizu različitih scenarija.
Ovakav pristup ima vitalan značaj za projekciju budžetskih prihoda, koji su ključni za aktivnosti u planiranju troškova, upravljanju javnim investicijama i projekciji fiskalnih tokova.
Imajući gore navedeno na umu, prilikom izrade ove analize, u samom procesu modeliranja testirani su različiti statistiki modeli kao sto su ARIMA, ARIMAX, ADL, modeli linearne regresije, strukturni ekonometrijski modeli kao i pojedine njihove kombinacije, a sve u cilju dobijanja modela sa najboljim performansama projekcija.
Pored samog testiranja različitih statističkih modela, testiran je i značajan broj scenarija samih projekcija. Nakon faze testiranja, izbor finalnog modela sveo se na nekoliko optimalnih ARIMA modela koji su ocijenjeni za period od 2014. do 2019. godine.
Značajan rast prihoda u odnosu na modelom projektovane
Završni podaci analize ukazuju na značajno povećanje ostvarenih budžetskih prihoda u poređenju sa modelom projektovanih prihoda. Za grafički prikaz dobijenih rezultata, kreirana su četiri grafika koja ilustruju navedene prihode budžeta.
Svaki grafik se sastoji iz nekoliko istovjetnih komponenti:
- crna linija koja predstavlja ostvareni prihod od 01.01.2014. godine do 31.08.2023 godine,
- plave linije predstavljaju projektovani nivo u odnosu na istorijske podatke,
- zona “Rat u Ukrajini” koja počinje 01.02.2022. godine.
Porez na dodatu vrijednost
Prvi grafik, “Napredno predviđanje PDV-a”, ukazuje na značajan rast prihoda od PDV-a zbog uticaja ratnih dešavanja u Ukrajini, što je rezultiralo boljom naplatom PDV-a od očekivane koja se zasniva na modelu koji koristi podatke počevši od 2014. godine.
U periodu od februara do decembra 2022. godine, zabilježen je porast prihoda od PDV-a za 70 miliona eura u odnosu na modelom projektovane vrijednosti. Ovaj rast se dodatno pojačao u prvih 8 mjeseci 2023. godine, sa povećanjem od 93 miliona eura iznad modelom projektovanih vrijednosti.
Sveukupno, u razdoblju od februara 2022. do avgusta 2023. godine, prihodi od PDV-a su premašili modelom projektovane vrijednosti za impresivnih 163 miliona eura.
Najznačajniji faktori koji su doprinijeli ovakvom povećanju prihoda od PDV-a su rat u Ukrajini, koji je doveo do migracije preko 120.000 građana iz Rusije, Ukrajine i drugih zemalja u Crnu Goru, visoka dvocifrena inflacija, te na poslijetku, program “Evropa sad 1”, koji je imao najmanji uticaj na ovako visok porast naplate PDV-a u odnosu na modelom projektovane vrijednosti.
Akcize
Drugi grafik, “Napredno predviđanje akciza”, reflektuje efekte ukrajinskog sukoba na prihode od akciza, koji su se razlikovali od onih koje je anticipirao model zasnovan na podacima od 2014. godine.
U periodu između februara i decembra 2022. godine, prihodi od akciza bili su niži za 34 miliona eura u poređenju sa modelom projektovanim vrijednostima. Ovaj deficit je posljedica odluke Vlade Crne Gore iz maja 2022. godine, da umanji akcize na gorivo, kao mjeru za ublažavanje efekata porasta cijena na privredu i standard stanovništva.
Međutim, u prvih osam mjeseci 2023. godine primijećen je preokret, s povećanjem prihoda od akciza za 21 milion eura u odnosu na projekcije.
Ukupno gledano, od februara 2022. do avgusta 2023. godine, prihodi od akciza su za 12 miliona eura manji od onih koji su bili projektovani modelom. Glavni razlog za ovakav pad prihoda od akciza je prethodno pomenuto smanjenje akciznih stopa od strane Vlade Crne Gore.
Porez na dobit
Prema trećem grafikonu, “Napredno predviđanje poreza na dobit’, primjetan je porast prihoda od poreza na dobit koji je podstaknut ratom u Ukrajini. Ovo je dovelo do boljih rezultata u naplati poreza nego što je bilo projektovano modelom koji koristi podatke od 2014. godine.
U intervalu od februara do decembra 2022. godine, ostvaren je umjereni rast prihoda od poreza na dobit koji je iznosio 1,2 miliona eura više od projekcija. Međutim, zapaža se izrazito povećanje u prvoj polovini 2023. godine, s prihodom od poreza na dobit koji je premašio očekivanja za značajnih 62 miliona eura.
Ukupno, od februara 2022. do avgusta 2023. godine, prihodi od poreza na dobit nadmašili su projekcije za impresivnih 63,2 miliona eura.
Za ovakav značajan porast prihoda od poreza na dobit, naročito tokom 2023. godine, ključni su faktori poput ratnih događanja u Ukrajini koji su izazvali migraciju više od 120.000 ljudi iz Rusije, Ukrajine i drugih država u Crnu Goru, visoku inflaciju, te u manjoj mjeri, uticaj programa “Evropa sad 1”.
Doprinosi za PIO
Četvrti grafik “Napredno predviđanje doprinosa za Fond PIO” otkriva impresivan rast prihoda od doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, koji je uzrokovan ratnim događanjima u Ukrajini. Ovaj rast je premašio očekivanja postavljena modelom koji se oslanja na podatke prikupljene od 2014. godine.
U razdoblju od februara do decembra 2022. godine, prihodi od doprinosa za fond PIO porasli su za 44 miliona eura u poređenju sa projekcijama. Ova tendencija rasta je postala još izraženija tokom prvih 8 mjeseci 2023. godine, kada je zabilježeno povećanje prihoda za fond PIO od dodatnih 81 miliona eura iznad projektovanih vrijednosti.
Ukupno, u periodu između februara 2022. i avgusta 2023. godine, prihodi od doprinosa za Fond PIO su znatno prekoračili očekivanja, i to za 125 miliona eura.
Oštar i iznenadan skok cijena stanova stvara veliki pritisak ne samo na one koji iznajmljuju stanove, već i na one koji teže ka rješavanju stambenog pitanja. Sa cijenama koje u Podgorici dostižu cijenu i do 3.000 eura po kvadratnom metru, kupovina stana postaje nedostižna za prosječnog građanina Crne Gore
Najvažniji činioci koji su doveli do ovakvog povećanja prihoda su rat u Ukrajini, usljed kojeg je došlo do migracije više od 120.000 osoba iz Rusije, Ukrajine i ostalih država u Crnu Goru koji su zasnovali radni odnos i vršili uplate za doprinose za Fond PIO.
Sumarni rezultati analize
Sveobuhvatnim pregledom prihoda budžeta, ujedinjenim u jedinstvenu tabelu, od februara 2022. do 31.08.2023. godine, zapažamo značajnu dodatnu akumulaciju u četiri glavne kategorije prihoda državnog budžeta (PDV, akcize, porez na dobit i doprinosi za Fond PIO) u odnosu na modelom projektovane vrijednosti.
Ukupno, prihodi su premašili modelom projektovane vrijednosti za 338 miliona eura, s rastom od 81 miliona eura u toku 2022. godine i izuzetnim porastom od 257 miliona eura u 2023. godini.
Može se očekivati da u 2023. godini, ove 4 kategorije prihoda porastu na oko 380 miliona eura u odnosu na modelom projektovane.
Dakle, izuzetno visoka naplata prihoda budžeta, naročito u 2023. godini, u najvećoj mjeri je rezultat “jednokratnog” eksternog događaja (rat u Ukrajini) i dolaska preko 120.000 ljudi, koji u najvećoj mjeri imaju snažnu kupovnu moć (troše kao 250.000 građana Crne Gore), što pravi ogromne distorzije na crnogorskom tršištu a na štetu najvećeg broja građana Crne Gore koji zbog te činjenice plaćaju veće cijene roba i usluga, sa posebnim akcentom na enormno uvećanje cijene stanova, kako za prodaju, tako za rentu.
Pored rata u Ukrajini, za porast navedenih kategorija prihoda zaslužna je dvocifrena inflacija, kao i program Evropa sad 1, koji je imao najmanji uticaj u odnosu na prva dva faktora.
Iz analize se može izvesti sljedeća prognoza: kada se rat u Ukrajini završi, trenutno “pregrijana” ekonomska aktivnost i visoki prihodi budžeta u Crnoj Gori će se “ohladiti” i vratiti u niže, normalne okvire. Ukoliko dođe do značajnog povećanja budžetskih rashoda, kako se planira programom Evropa sad 2, u kratkom vremenskom periodu doći će do ogromnog disbalansa između prihoda i rashoda. U tom slučaju, državni budžet će veoma brzo zabilježiti izuzetno visoke deficite, koji se mogu finansirati jedno novim zaduženjem po skupim kamatama i koji se neće moći obuzdati u srednjem roku.
Ovakav razvoj događaja može neodoljivo podsjećati na argentinski scenario koji karakteriše fiskalna neodgovornost, finansiranje deficita skupim kreditima, zavisnost o spoljnjem finansiranju, povećanom siromaštvu, što u krajnjem može dovesti do nepovjerenje investitora za finansiranje javnog duga.
Negativne konsekvence za građane
Iako su primjetni snažni pozitivni efekti na budžetske prihode, postoji i očigledan negativan uticaj rata u Ukrajini na građane Crne Gore. Visoke cijene hrane su posljedica visokih fiksnih trgovačkih marži koje se primjenjuju na već rastuće uvozne cijene. Takođe, cijene drugih dobara i usluga značajno rastu, što rezultira padom stvarne kupovne moći građana Crne Gore.
Jedan od mnogih pokazatelja negativnog efekta ukrajinskog sukoba na životni standard je i povećanje poreza na nepokretnosti. Poređenjem ovogodišnjeg rješenja o porezu na nepokretnosti sa prošlogodišnjim, može se primijetiti da su građani obavezni platiti oko 20% više poreza na nepokretnosti, što je direktna posljedica intenzivnog skoka cijena nekretnina, izazvanog dolaskom ogromnog broja građana iz Rusije i Ukrajine.
Oštar i iznenadan skok cijena stanova stvara veliki pritisak ne samo na one koji iznajmljuju stanove, već i na one koji teže ka rješavanju stambenog pitanja. Sa cijenama koje u Podgorici dostižu cijenu i do 3.000 eura po kvadratnom metru, kupovina stana postaje nedostižna za prosječnog građanina Crne Gore.
Kontekst skupog zaduživanja i mogući argentinski scenario
U trenutnom globalnom ekonomskom kontekstu dominiraju visoke stope inflacije udružene sa povišenim kamatnim stopama koje utiču na državne finansije, poslovanje kompanija i ekonomsku moć građana. Povećani izdaci za finansiranje koje snose kompanije, obično rezultuju u povećanju cijena koje snose krajnji potrošači. Osim toga, građani se suočavaju s većim kamatama na stambene i potrošačke kredite, što umanjuje njihovu sposobnost potrošnje.
Rastuće kamatne stope na javni dug stvaraju pritisak na fiskalne kapacitete za sprovođenje nužnih reformi, posebno ako troškovi servisiranja duga nadmaše ili dostignu stopu rasta bruto domaćeg proizvoda (BDP). Prognoze međunarodnih finansijskih institucija ukazuju na to da će stopa rasta BDP-a Crne Gore biti oko 3%, dok će trošak kamata na javni dug u 2025. godini, kada je planiran početak programa “Evropa sad 2”, premašiti ovu stopu.
Stoga, prilikom razmatranja ambicioznog, nikad predstavljenog ekonomskog programa kao što je “Evropa sad 2”, koji za cilj ima značajno povećanje prosječnih plata (na 1.000 eura) i prosječnih penzija (na 600 eura) kroz ukidanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, te dostizanju pune zaposlenosti u kratkom roku od 12 mjeseci, od suštinske je važnosti uzeti u obzir kompleksne finansijske i ekonomske okolnosti u kojima se Crna Gora nalazi.
Brzo uvođenje ovakvo radikalnog programa reformi u Crnoj Gori će zahtijevati znatna sredstva, posebno ako se planira ukidanje doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, što će rezultirati smanjenim prihodima za budžet koji se ne mogu nadomjestiti iz drugih stabilnih i predvidivih izvora.
Budući da je jedan od izvora finansiranja Crne Gore zaduživanje na ino tržištu, izazovi sa kojima se suočavaju su višestruki:
1. Refinansiranje duga: ako znamo da Crna Gora mora refinansirati oko 2,5 milijarde eura duga do 2027. godine, uz očekivane više kamatne stope, to će u značajnoj mjeri napraviti pritisak na dodatna zaduženja i povećati troškove zaduženja,
2. Troškovi kamata: u naredne 4 godine platićemo preko 700 miliona eura kamate na javni dug, što će u velikoj mjeri opteretiti budžetske rashode. Ako kamatne stope porastu, kao što se očekuje, iznos koji se bude izdvajao za kamate će biti još veća.
3. Budžetski deficit i sužen fiskalni manevarski prostor: po svemu sudeći, kamatne stope po kojima će se refinansirati javni dug biće veće od 7%. Dodatni trošak kamata će ograničiti potrošnju na druge programe. Kako je kamatna stopa zaduženja veća od stope rasta BDP-a, s povećanim rashodima za povećane plate, penzije i zapošljavanja, rizik od povećanja značajnog budžetskog deficita raste.
Nespremnost investicionih projekata
U sklopu narativa o infrastrukturnim projektima i njihovom uticaju na ekonomjiu, važno je istaći činjenicu da investicije u infrastrukturu jesu ključne za ekonomski razvoj, ali njihova realizacija zahtijeva značajno vrijeme zbog različitih faktora, od kojih nabrajam sljedeće:
1. Složenost planiranja i dizajniranja projekata: izrada studija izvodljivosti, geotehničkih istraživanja te ekoloških i socijalnih procjena zahtijeva temeljan rad i značajno vrijeme,
2. Regulatorni okvir: procesi dobijanja potrebnih dozvola i odobrenja mogu biti dugotrajni usljed složenog birokratskog sistema i potencijalnih pravnih izazova,
3. Finansijska složenost: osiguravanje adekvatnog načina finansiranja je kompleksan zadatak s obzirom na velike potrebne iznose i očekivane promjene na finansijskim tržištima u vidu visoke kamatne stope koja smanjuje finansijsku održivosti investicija,
4. Tehnički izazovi: svaki infrastrukturni projekat nosi jedinstvene tehničke izazove koji zahtijevaju specijalizovana znanja koja mogu usporiti izvršenje investicije,
5. Koordinacija sa zainteresovanim stranama: brojne zainteresovane strane moraju usaglasiti svoje ciljeve i prioritete, što je proces koji zahtjeva vrijeme i pažljivo upravljanje,
6. Uticaj na lokalnu zajednicu i životnu sredinu: projekti moraju uzeti u obzir i potencijalni uticaj na lokalne zajednice i životnu sredinu, što uključuje konsultacije i planove za ublažavanje negativnih efekata.
Dakle, investicije u infrastrukturu su procesi koji ne trpe brzinu; zbog svoje kompleksnosti i važnosti za društvo, realizacija ovakvih projekata zahtijeva detaljno planiranje, interdisciplinarnu koordinaciju i obzir prema dugoročnim implikacijama.
Kada govorimo o situaciji u bezi sa infrastrukturnim projektima u Crnoj Gori, važno je istaći da projekti nemaju dobar nivo pripreme koja je neophodna za brzu realizaciju. Tako u najnovijem uputstvu za izradu Programa ekonomskih reformi za period 2024-2026. godine, u dijelu koji se odnosi na investicije u javnu infrastrukturu, navodi se sljedeće: “Sprovesti preporuke za procjenu upravljanja javnim ulaganjima (PIMA) dajući prioritet ključnim radovima javne infrastrukture u okviru raspoloživog fiskalnog prostora, istovremeno izbjegavajući izuzetke u pogledu izbora projekta”.
U pomenutom PIMA izvještaju se jasno naglašava da su u Crnoj Gori efektivnost fiskalnih pravila, nacionalnih i sektorskih planova, procjena projekata i efikasnost višegodišnjeg planiranja na niskom nivou.
Stoga, ispunjavanje preporuka iz PIMA izvještaja će zahtijevati vrijeme, stručno znanje i ozbiljnu koordinaciju između resora, što nije moguće implementirati u kratkom vremenskom periodu.
U ovom kontekstu, treba podsjetiti i na situaciju koju smo imali sa projektom izgradnje prioritetne dionice auto-puta koji je ugovoren van sistema javnih nabavki, bio netransparentan i obavijen velom tajne, trajno devastirajući životnu sredinu i na kraju bio potpuno finansijski neisplativ. Nadam se da nećemo ponoviti sličnu grešku prilikom koncipiranja realizacije budućih infrastrukturnih projekata.
Kada se posmatra jedinstvena lista infrastrukturnih projekata (JLIP), na kojoj se nalazi preko 150 projekata vrijednih oko 6 milijardi eura, primjećuje se da najveći broj projekata ima slabu pripremljenost za brzu implementaciju.
Uzeću za primjer Jadransko-jonsku autocestu: prema podacima sa JLIP liste, od milijardu eura, koliko iznosi investicija za njenu izgranju, u kategoriji 2c ukupno se nalaze 4 potprojekta, vrijednosti 700 miliona eura. Prevedeno na jezik razumljiv za građane: 70% investicije je svrstano u najlošiju kategoriju po niovu spremnosti projekta za finansiranje. Takođe, stanje nije bolje ni za ostale dionice ove brze ceste koje su svrstane u kategoriju 2b: dvije dionice vrijednosti 244,4 milion eura takođe imaju značajne probleme u spremnosti za finansiranje.
Jasno je vidljivo da većina projekata sa ove liste trenutno ne ispunjava uslove za kofinansiranje iz fondova Evropske unije. To implicira da, ukoliko postoji želja za ubrzanom realizacijom, njihovo finansiranje morati biti obezbijeđeno iz državnog kapitalnog budžeta. Ipak, treba uzeti u obzir i trenutni trend rastućih kamatnih stopa, koji potencijalno može uticati na ekonomsku opravdanost ovih investicija.
Zaključak
Iz opisanih činjenica, može se izvesti jasan zaključak da je vandredni, eksterni događaj (rat u Ukrajini) doveo do pozitivnih ekonomskih tokova za državni budžet što je rezultiralo snažnim rastom četiri kategorije budžetskih prihoda, naročito u 2023. godini.
Kada se rat u Ukrajini završi, prihodi budžeta će se vratiti u predvidljive, niže okvire dok će tekući rashodi ostati na visokom nivou, što će izazvati ogroman deficit u javnim finansijama koji će se morati finansirati zaduženjem po visokim kamatama.
Masivna, radikalna i brza reforma najavljenog ukidanja doprinosa za Fond penzijskog i invalidskog osiguranja, koji sada iznose preko 500 miliona eura na godišnjem nivou iz kojih će se linearno povećati plate bez povećanja produktivnosti a koja se planira sprovesti u kratkom periodu od 12 mjeseci, u kombinaciji sa najavljenim povećanjem prosječnih penzija (dodatni trošak od 250 do 300 miliona eura na godišnjem nivou) te pokušaj dostizanja pune zaposlenosti (nejasno na koji način), predstavljaće omču oko vrata za javne finansije kada se završi rat u Ukrajini.
Zasnivanje obimne i radikalne reforme na vanrednom eksternom faktoru koji u prethodne dvije godine jeste donio pozitivne uticaj na budžetske prihode, u vremenu kada nas očekuje značajno zaduženje po visokim kamatnim stopama radi refinansiranja starog i finansiranja novog duga (deficita), predstavlja kratkovidu i neadekvatnu javnu politiku koja nije zasnovana na podacima i činjenicama već je plod neutemeljenog avanturizma koji će Crnu Goru i sve njene građane skupo koštati u srednjem i dužem roku.
Autor je izvršni direktor "Fidelity consultinga"
Bonus video:
