Za samo deset mjeseci ove godine nakon Vladinih reformi, deficit Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja (PIO) iznosi više od 25 odsto, ili 156,45 miliona eura. Ovo je drastično uvećanje, jer je u cijeloj prošloj godini bio 36,7 miliona.
I u ranijem periodu Fondu PIO nedostajalo je neuporedivo manje novca, u odnosu na deset mjeseci ove godine. U 2019. deficit je bio 96 miliona, 2020. godine 102 miliona. Međutim, nakon smjene vlasti, krajem 2020. deficit počinje da pada. Tako je za vrijeme vlada premijera Zdravka Krivokapića i Dritana Abazovića deficit iznosio: 2021. godine 95 miliona, u 2022. godini 86 miliona, da bi u posljednjoj godini 43. Vlade bio više nego duplo manji.
To su podaci Fonda PIO do kojih je došao Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).
Ovogodišnji deficit će još rasti jer nijesu stigli na naplatu učinci reforme “Evropa sad 2” Vlade premijera Milojka Spajića, kojom su po sistemu “paf, paf”, bez dublje analize znatno umanjeni doprinosi za Fond PIO. Taj program je stupio na snagu tek u oktobru ove godine.
Od januara do oktobra 2024. Fond PIO je imao ukupne rashode u iznosu od 607,41 miliona eura. Za preko 125 hiljada penzionera uplaćeno je 603,98 miliona eura. Fond je u istom periodu imao prihode od doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje u iznosu od 450,96 miliona eura, što je tek 74,24 odsto ukupnih izdataka.
Veći deficit tokom ove godine je posljedica reformi, kažu za CIN-CG iz Fonda:
“Ovakav podatak je u Fondu očekivan i posljedica je izmjena i dopuna Zakona o PIO, koji se primjenjuje od 1. 1. 2024. godine, a zbog povećanja minimalne penzije na 450 eura i isplate razlike svim penzionerima čija se penzija u momentu primjene ovog propisa kretala u intervalu od ranijeg do tada važećeg iznosa najniže penzije od 450 eura”.
Iz Fonda nijesu za CIN-CG mogli dati procjenu konačnog manjka u ovoj godini. Kao razlog navode da je u oktobru počela primjena Vladinog programa “Evrope sad 2”, koji je obuhvatio i izmjene i dopune Zakona o obaveznom socijalnom osiguranju. Novim Zakonom je smanjena stopa doprinosa za zaposlene, koji je išao u Fond PIO, sa 15 odsto na 10 odsto, a ukinuta je i stopa od 5,5 odsto na teret poslodavca.
Vlada je svjesno išla u povećanje deficita. Naime, u Fiskalnoj strategiji do 2027. stoji da će za isplatu penzija u 2025. trebati 777 miliona eura, odnosno deficit Fonda PIO se povećava sa sadašnjih 167 miliona na 383 miliona eura. Taj trend će se, piše, nastaviti i u 2026, godini, kada će prema proračunima deficit iznositi 391 milion, a u 2027. godini 406,5 miliona.
U analizi Fiskalne strategije Crne Gore za period 2024–2027. godina, koju je uradio kabinet predsjednika Crne Gore Jakova Milatovića, navodi se da planirane reforme nose rizik da suštinski promijene strukturu penzionog sistema u Crnoj Gori, gdje bi penzija, umjesto ekonomske, postala dominantno socijalna kategorija.
Upozorenja nije imao ko da čuje
I prije ove reforme, kojom se drastično smanjuju doprinosi za PIO, stručnjaci su upozoravali da bi sve moglo negativno da utiče na javne finasije i ugrozi stabilnost penzionog fonda, koji je jedan od važnih stubova ekonomskog sistema zemlje.
Prije uvođenja programa “Evropa sad 2”, na poziv predsjednika Milatovića, ekonomski eksperti Nikola Altiparmakov iz Srbije, Mitja Čok iz Slovenije i Predrag Bejaković iz Hrvatske prezentovali su iskustva iz svojih zemalja i upozorili da bi smanjenje doprinosa moglo ugroziti javni penzioni sistem.
“Postoji opasnost da se javni penzijski sistem posve uruši’’, kaže za CIN-CG doktor Bejaković, nezavisni ekonomski analitičar. On smatra da se nepovoljno stanje može riješiti većim doprinosima ili nadomještanjem razlike iz budžeta na teret drugih budžetskih stavki:
“Ni jedno ni drugo nije poželjno. Stoga penzijski sistem sve teže obavlja osnovni zadatak: smanjenje rizika starosti, invalidnosti i smrti. Zato su njegove promjene, pa i ozbiljne reforme, postale nužnost koja se više ne može odlagati”.
Jedan od ključnih načina da se sačuva penzijski sistem je podizanje zakonske starosti, pogotovo efektivne starosti za odlazak u penziju, smatra Bejaković, uz napomenu da su ti uslovi u cijelom regionu niski. Kako je to nepopularna mjera kojoj se građani protive, Bejaković smatra da se to može postići matematičkim proračunima prijevremenih penzionisanja, ili povećanjem penzija za duži ostanak na poslu.
U Crnoj Gori, podaci popisa stanovništva pokazuju da se broj penzionera se povećava, a time je sve veći pritisak na Fond PIO.
“U odnosu na 1971. u 2011. godini broj penzionera je gotovo upetostručen. Ukupni broj penzionera u istom periodu je povećan sa oko 32 hiljade na preko 103 hiljade. Što znači da je svaki šesti stanovnik 2011. godine bio penzioner, a sada je to svaki peti građanin”, kaže za CIN-CG demograf Miroslav Doderović.
Trenutno je 125.939 korisnika penzije, starosne, invalidske, porodične i 3.622 korisnika ostalih prava, kao što su tuđa pomoć i njega, tjelesno oštećenje, naknada invalidima rada i dodatak na spomenicu.
Doderović objašnjava da je učešće osoba starijih od 65 godina, prema podacima popisa iz 1971. u Crnoj Gori iznosilo 7,1 odsto, dok su podaci najnovijeg popisa pokazali da je njihovo učešće sada gotovo dva i po puta veće - 16,8 odsto.
Ekonomske posljedice demografskog starenja
Doderović smatra da sve veći broj penzionera može izazvati opterećenje za državni budžet, voditi socijalnim tenzijama, pa i političkim sukobima aktivnog stanovništva i penzionera.
“Najznačajniji izazov je demografski trend starenja stanovništva zbog produženja životnog vijeka i istovremeno negativnog nataliteta. Povećava se udio osoba starijih od 65 godina, koji u pojedinim zemljama iznosi i više od četvrtine ukupnog stanovništva”, objašnjava Bejaković.
To za posljedicu ima smanjenje radno aktivnih osoba koje finansiraju penzije sve većeg broja penzionera. Tako se produbljuje nepovoljan odnos između uplaćenih doprinosa i potreba za isplatom postojećih penzija.
I u mišljenju savjetnika predsjednika Crne Gore za ekonomiju i ekonomsku diplomatiju o fiskalnoj strategiji Mladena Grgića piše da je zabrinjavajuće to što se nanosi značajna šteta Fondu PIO za, kako se čini, skromne i kratkoročne benefite.
“Čak i sama fiskalna strategija predviđa usporavanje ekonomskog rasta nakon 2025. godine, dok je investicioni zamah nedovoljan u poređenju sa potrebama za dostizanje razvijenih ekonomija. Ovaj projekat očigledno nije rezultat pažljive i detaljne analize, već se čini kao ad hok rješenje koje tek djelimično opravdava snažna, ali nerealna predizborna obećanja” navodi se u mišljenju.
Odnos penzionera i zaposlenih
Zanimljivo je analizirati kako se broj penzionera i broj zaposlenih mijenjao godinama. Analiza pokazuje da se broj penzionera iz godine u godinu povećavao.
Godine 1971. bilo je 84.766 radnika u Crnoj Gori, prema Statističkom godišnjaku Jugoslavije, dok je penzionera bilo 32.836.
Ukoliko analiziramo samo period od 2009. do oktobra 2024. godine, vidjećemo kako ide ovaj trend. Tako je 2009. bilo zaposlenih skoro 170 hiljada, a penzionera nešto preko 97 hiljada, da bi u ovoj godini odnos bio - zaposlenih oko 257 hiljada, a penzionera oko 116 hiljada.
Stručnjaci sa kojima je CIN-CG razgovarao podsjećaju na činjenicu da je trenutno u Crnoj Gori skoro 100 hiljada stranaca i da ne znamo koliko je tačno njih u ovom broju radnika.
Do povećanja broja korisnika Fonda PIO u ovoj godini došlo je i zbog ponovnog uspostavljanja prava na penziju majkama sa troje i više djece. Neke od njih su od januara do juna 2024. godine ponovo prešle na korišćenje prava penzijskog i invalidskog osiguranja zbog povećanja minimalne penzije na 450 eura, ukupno 2.488 korisnica za period.
“Očekivano je u Crnoj Gori da su stariji pretežno slabijeg materijalnog stanja s većim zdravstvenim problemima, usamljeniji, nepokretniji i slično. Iako nismo sigurni, s obzirom na ekonomsku krizu i demografske promjene, u kojoj mjeri su mladi, nezaposleni u povlaštenijem položaju u odnosu na starije. Nezaposlenost, neriješeno stambeno pitanje, nemogućnost zadovoljavanja različitih potreba su veliki problem omladine koja, nažalost, živi na račun ostarjelih roditelja”, objašnjava Doderović.
U Hrvatskoj, na primjer, na 100 penzionera je 1,31 lice koje plaća penzijski doprinos. Veliki udio starijih lica u ukupnom stanovništvu znači i velika izdvajanja za penzijske rashode, kaže Bejaković.
Pored starijih s niskim penzijama, u Crnoj Gori poseban problem su stariji ljudi bez penzija, oni predstavljaju posebno ranjivu i socijalno ugroženu kategoriju stanovništva. Njihov rizik od siromaštva se uvećava u odnosu na one s redovnim primanjima bez obzira koliki je iznos.
Sve više starih, a sve manje mladih
Socioekonomska dešavanja prethodne tri decenije negativno su se odrazila na demografski potencijal Crne Gore, najviše sjevernog regiona, koji je godinama izložen depopulaciji po dva osnova - mali prirodni priraštaj i veliko iseljavanje.
“Najviša vrijednost stope ukupnog fertiliteta je zabilježena 1951. godine, 4,6 djeteta po ženi, dok stopa ukupnog fertiliteta danas iznosi 1,8, što znači da nije obezbijeđena ni jednostavna reprodukcija stanovništva”, kaže Doderović.
Smanjeno rađanje dovelo je do smanjenja broja djece predškolskog, osnovnoškolskog i srednjoškolskog uzrasta. Škole su postale poluprazne u najvećem dijelu države. Takođe, ne smijemo zaboraviti ni veoma važan aspekt emigracije van države, jer se na taj način direktno ostaje bez najvrednijeg resursa svake države, mladih ljudi.
Zanimljivo je da na sjeveru imamo i najstariju i najmlađu opštinu u Crnoj Gori, Plužine, sa prosječnom starosti od 47,3 godine i Rožaje sa prosječnom starosti od 35,8 godina. Popisni podaci pokazuju i da je prosječna starost stanovnika Crne Gore porasla na 39,7 godina.
Dakle, za nešto više od pola vijeka, prosječna starost stanovništva značajno je porasla, jer je 1971. bila oko 28 godina.
“Negativan migracioni saldo i negativne vrijednosti prirodnog priraštaja dovele su do toga da je devet opština u Crnoj Gori u stadijumu najdublje demografske starosti, od kojih je osam na prostoru sjevernog regiona”, kaže Doderović.
Povećanje obima staračkog, uglavnom ekonomski neaktivnog stanovništva u Crnoj Gori, neminovno prouzrokuje povećanje lične i javne potrošnje, prije svega u domenu izdvajanja sredstava za zdravstveno, socijalno i penzijsko osiguranje.
“U većini zemalja ne postoji dovoljno mehanizama koje podstiču osiguranike na duži rad. Treba razmotriti zadržavanje radno sposobnih osoba koje bi još mogle ostati u svijetu rada. Penzijska reforma je jako složena: gubici su neposredni, jasni i tačno usmjereni na pojedine društvene grupe; koristi su nevidljive, dugoročne, raspršene i naravno, izazivaju protivljenje osiguranika, ali su nužne, ako se želi očuvati penzijski sistem”, objašnjava za CIN-CG Bejaković.
Ono što se odražava na problem starenja je to što sve više starijih živi u gradovima u Crnoj Gori, a oni koji žive u selima, zbog migracije mladih, sve su stariji i usamljeniji. Kako je životni vijek žena duži od muškaraca, onda se i navedeni problemi s godinama za žene produbljuju. Demografske promjene imaju uticaj na sve oblasti života, pogotovo su nepovoljne u siromašnim i nedovoljno razvijenim zemljama kao što je Crna Gora.
“Ono što je zabrinjavajuće kod nas je što se penzioneri smatraju ‘teretom’ o vratu države bez dovoljne svijesti da se problemi starosti ne mogu ignorisati”, kaže Doderović.
Penzijska prava ne mogu se bitno povećati i građani moraju sami što više brinuti za svoju starost.
“Nužno je sistemski raditi na uklanjanju podsticanja za ranije penzionisanje, jačati povezanost doprinosa i penzije, poboljšati preventivne mjere zaštite na radu kako bi se smanjio broj invalidskih penzionera, ali i odlučno razbijati predrasude o slabijoj produktivnosti starijih radnika, te mjerama cjeloživotnog obrazovanja i osposobljavanja poboljšati njihove sposobnosti, znanja i stručnosti”, objašnjava Bejaković.
Predviđanja za budućnost ne daju razlog za optimizam. Prosječan životni vijek u Crnoj Gori iznosi oko 78 godina, dok je u razvijenim zemljama, kao što su Japan, Italija, Španija, dosegao 85 godina.
Studije Ujedinjenih nacija (UN) kažu da će do 2050. negativni demografski trendovi usloviti smanjenje broja stanovnika u Crnoj Gori od oko 8,2 odsto.
“Prema prognozama u 2050. godini u našoj zemlji živjelo bi 574.000 stanovnika, što približno odgovara populaciji s kraja 1970-ih godina. Ovaj podatak nas postavlja na 26. mjesto na listi država svijeta kod kojih se u navedenom periodu očekuje najveće procentualno smanjenje populacije”, kaže demograf Doderović.
I u analizi Projekcije stanovništva Crne Gore do 2060. godine, koju je objavio Zavod za statistiku Crne Gore, piše da bi se broj lica starijih od 65 godina više nego udvostručio do 2061. godine, sa 79 hiljade u 2011. na 176 hiljada u 2061. godini, što bi u prosjeku predstavljalo godišnje povećanje od po gotovo 2 hiljade lica.
Sada je pitanje kako u uslovima u kojima stanovništvo stari, a doprinosi za Fond PIO se smanjuju, očuvati javni penzioni sistem i obezbijediti da ljudi treće dobi ne budu socijalni slučajevi. Očito da o ovim pitanjima i trendovima kreatori reformi Vlade Milojka Spajića nijesu vodili previše računa.
Bonus video:
