Zagonetno odsustvo tumula u okolini Žabljaka
Oko Žabljaka u krugu od dva-tri kilometra nema ni jednog jedinog tumula. To potvrđuje i arheološka mapa Zetske ravnice, koju mi je prije par godina ljubazno ustupila Olivera Velimirović-Žižić.
Drugim riječima, u okolini brijega na kome se nalazi Žabljak, nigdje nijesu registrovane karakteristične kamene ili zemljane gomile (mogile) koje bi ukazivale da je taj prostor bio naseljen i u starom vijeku. Zbog čega?
Kameni i zemljani tumuli nalaze se, po pravilu, u blizini nekadašnjih naselja i puteva – pored ili iznad njih. Tako na primjer, možemo vidjeti tumule po cijelom brdskom obodu od Gornjih Kokota do Vukovaca. Neki stoje na istaknutim i vidnim tačkama - poput kamene gomile iznad Grbavaca na Veljem Ćepuru, ili kamene gomile iznad samih Vukovaca.
Nekoliko tumula nalazimo i na uzvišenjima blizu Obluna, na strani Gornjeg blata, kao i iznad izvorišta Boljesestra – što nam govori da je na tom prostoru odvajkada postojalo naselje.
Ali, začudo, južno od te linije ka Ponarima, nema gomila. Dakle, od Vukovaca i Obluna prema Žabljaku, nastupa neobična “praznina”. Tumula nema ni u pravcu od Žabljaka prema Bobiji, sve do Prevlake, gdje nalazimo nekoliko tumula. Grupu tumula zatičemo i oko tri kilometra južno od Žabljaka, u Crmnici, u jednoj uvali među brdima.
Možemo samo nagađati koliko je bilo mučno Ivanu Crnojeviću da 1478. zauvijek napusti mjesto na kome su počivali njegovi preci. Osam-devet godina ranije bio je ubijeđen da će na Žabljaku ostati mnogo duže - jer, da nije tako teško da bi sahranjivao svoje roditelje u blizini, u Komskom manasturu
Šta sve ovo znači? Da li su možda u polju oko Žabljaka nekada postojali zemljani tumuli, koje su tokom vjekova zaravnili zemljoradnici - kao što se dogodilo na mnogim drugim mjestima po Zetskoj ravnici?
Andrija Jovićević je prije jednog vijeka opisao lanac zemljanih tumula na prostoru Malesije, od Drešaja ka Vuksanlekićima, duž puta u podnožju brdskog lanca. Danas se tamo mogu naći samo dva ili tri.
Kameni tumuli takođe mogu biti razgrađeni iz ovog ili onog razloga. Tako, na primjer, na putu od Grbavaca prema Boljesestri i Kosmači, koji vodi preko brda, na samom obodu prema Morači, stoje ostaci razgrađene kamene gomile, koja se jedva uočava.
Koliko je star Žabljak?
O čemu, dakle, govori podatak da oko Žabljaka u krugu od dva-tri kilometra nema ni jednog tumula?
Zar, uzvišenje na kojem leži Žabljak nije idealno prirodno uporište za kontrolu šire okoline i puteva?
Zar taj brijeg ne leži na ključnoj tački tog dijela Zetske ravnice, gdje su se ukrštale komunikacije iz pravca kanjona Cijevne i Podgorice prema Crmnici, primorju i Kotoru?
Ima još razloga za pomisao da je tu oduvijek bilo naselja. Jer, ovo kamenito brdo stoji nad plodnom ravnicom koju u proteklim vjekovima jezero nije plavilo, kao što je danas slučaj. Dodatna pogodnost za formiranje staništa bili su obilni ribolovi u neposrednoj blizini.
Gornje Blato, Žabljak, i Odrinska gora (lijevo od Žabljaka)
Dilema se snažno osjeća i u riječima Mirka Kovačevića, koji u knjizi “Utvrđenja i gradovi u Crnoj Gori” (1975) kaže da zbog nedostatka materijalnih tragova „za sada nije moguće tačno utvrditi koliko je Žabljak stvarno star”. Ovaj autor istovremeno ukazuje da je tu moglo biti središte Podlužja, Dukljaninove župe. O tome govori toponim Podlug, registrovan na tom području. Na to ukazuje i stih - “U Žabljaku, podluškome gradu”, zabilježen u drugoj polovini 19. vijeka - riječ je, vjerovatno o posljednjem proplamsaju narodnog sjećanja na nekadašnju župnu podjelu?
Šta se može pouzdano reći?
Ove dileme odnose se na rani srednji vijek, a to nas opet vraća onom Lukarevićevom podatku, po kome je Žabljak izgradio “kralj Tugemir”.
Podsjećamo: “Que il suo figliuolo Tugemir, che fece la rocca di Podgoriza; Dixabiak li fece molto honorata sepoltura di marmo finissimo” (Obilni izvodi iz dubrovačkih anala”, 1605, str. 7).
Nema sumnje da je ovdje riječ o Žabljaku. Lukarević je pisao na staroitalijanskom, u kome nije bilo odgovarajućeg znaka za slovo Ž. Mlečani su zbog toga na njegovo mjesto stavljali X – kao, na primjer, u obliku “Xabiacco”, dok kod Lukarevića, nailazimo na oblik “Dixabiak”.
Čak i kada bi se ispostavilo da je legendarni “kralj Tugemir” stvarno postojao, kao i da je sagradio Žabljak u 10. vijeku, teško bi bilo zamisliti da na tom mjestu i prije toga nije bilo kakve građevine.
Freska iz komske crkve
Indicije i pretpostavke su jedno, a materijalni tragovi drugo. Pouzdano jedino možemo reći da se u Žabljaku novembra 1453. godine nalazila vojska despota Đurđa Brankovića, kao i da je 1466. Ivan Crnojević u tom gradu stolovao kao vojvoda pod mletačkom vrhovnom vlašću (Mirko Kovačević, “Utvrđenja i gradovi”) – takođe i da su ga Turci zauzeli krajem ljeta 1478. godine, kao i da je u njemu Skenderbeg (Staniša) Crnojević boravio 1513. godine kao sandžak-beg.
Odrinska gora i manastir Kom
Blizu mjesta gdje se spajaju Rijeka Crnojevića i rijeka Karatuna, uzdiže se Odrinska gora. Ovo uzvišenje udaljeno je od Dodoša i Žabljaka Crnojevića oko kilometar prema jugu. Od ova dva naselja dijeli ga ravan prostor - Ceklinsko polje, koje zimi prekriva jezero. Oscilacije jezerskog vodostaja su velike, zbog čega se ljeti odatle voda potpuno povuče, pa na cijelom prostoru “pukne” ravnica od nekoliko kvadratnih kilometara. Tada se i ispred Dodoša pojavi ono bujno zeleno polje i otvori pješački potez prema Odrinskoj gori.
Ali ne u potpunosti. Jer, kopnom se stiže do u samu blizinu uzvišenja, dalje se ipak mora čunovima. Zbog ovoga Odrinska gora i jeste ostrvo.
Ali, nije tako bilo oduvijek. Rekli smo da je u srednjem vijeku jezero bilo mnogo niže, dok se pomenuto polje, koje se od Dodoša ka jugoistoku postepeno spušta, nalazilo, najvjerovatnije, stalno u kopnenom pojasu. Moguće je da su njegovi najužniji i najiistočniji obodi bili barljivi, ali do najvećeg dijela jezero nije dopiralo.
Situacija se tokom proteklih pet vjekova drastično izmijenila. Vidjeli smo da je jezerski nivo počeo da raste još od kraja 16. vijeka. Vrhunac se dogodio oko 1858. godine, otkad je Ceklinsko polje zimi pod vodom.
Natpis na grobnici Lješa Crnojevića
Tik do Odrinske gore nalazi se Kom. Ova dva uzvišenja spojena su uzanim pojasom. Može se reći da je Kom istureni dio na istočnoj stani Odrinske gore. Prekriven je gustom vegetacijom - lovorikom, šipkom i drugim biljem. Na njegovoj južnoj strani, ispod vrha, smješten je istoimeni manastir u kome se nalaze grobnice nekoliko crnojevićkih dinasta. Ovaj crkveni kompleks se istorijski nadovezuje na balšićku tradiciju gradnje manastira po “goricama”, odnosno, ostrvima na južnoj strani Skadarskog jezera.
Komu je od početka bila namijenjena posebna uloga. Njegov nastanak poklapa se sa usponom Crnojevića i gradnjom obližnjeg Žabljaka - pretpostavlja se da je Kom podignut između 1415. i 1427. (Tatjana Pejović), dok je Žabljak izgrađen 1423. godine (Radoslav Rotković) - nije sada najvažnije da li je na žabljačkom brijegu u tom momentu bilo starije građevine, već što su tada na tom mjestu podignuta moćna trvđava – od te prvobitne gradnje preostali su znatni tragovi na strani utvrde kod glavnog ulaza.
Manastir je dakle mogao nastati malo ranije – moguće je da se na brijegu prije toga nalazila kakva “pastirska crkvica”, kakvih i danas ima po Crmnici i Riječkoj nahiji. Ali, najvažnija je vremenska povezanost njegovog nastanka sa podizanjem prijestonog grada.
Grobovi dvije generacije crnojevićkih vladara davali su manastiru mauzolejski karakter, sa čim je rastao i njegov značaj. Najvjerovatnije je da su u početnom periodu tu počivali Lješ (Aleksa) i Đurđe Crnojević (Stefaničin otac), a da su oko 1470. tu sahranjeni i Stefan (Stefanica) Crnojević i njegova supruga “gospoga Mara”.
Žabljačko-komski kompleks počeo je da dobija centralnu državnu ulogu, najvjerovatnije tek od doba kada je Stefanica sredio prilike u zemlji - nakon što je na Vranjini sa Mlečanima potpisan ugovor kojim je uz Stefanicu stalo 55 sela-samostalnih opština, a čime je definisana i njegova država.
U Vuksanlekićima se nekada nalazio niz zemljanih tumula
Prije toga je tokom 1452/53. čak tri puta porazio vojsku despota Đurđa Brankovića. O tim sukobima se u našoj istoriografiji malo govori iz ideoloških razloga, ali riječ je o dramatičnim okršajima. Moćna despotova vojska je tri puta udarala na Stefanicu na desnoj strani Morače, a ovaj je svaki put odolijevao. Konačno je uspio da ovlada i lijevom stranom Morače - ali ne i Medunom, koji je Miloš Biomužević na koncu predao Turcima.
Stefanica Crnojević je tih godina, uz mletačko posredovanje, uspio da oslobodi i sina Ivana, koji je duže bio u zatočeništvu kod Stefana Vukčića Kosače. Stefanica je napustio svijet krajem 1464. ili početkom 1465. a njegov sin Ivan je 1466. stolovao u Žabljaku kao vojvoda pod mletačkom vrhovnom vlašću (Mirko Kovačević). Nakon toga uslijedio je novi ciklus gradnje Komskog manastira. Crkva je oko 1470. godine dobila trijem i prvi živopis (Tatjana Pejović), a iz tog vremena potiču i raskošno ukrašeni grobovi Stefanice i “gospoge Mare”. Očito je da je ovo djelo Stefaničinog nasljednika.
Ovdje je važan i detalj sa Bogorodicom, kojoj je posvećena komska crkva, a čija se raskošna freska od prvobitnog oslikavanja oko 1470. očuvala do danas (Tatjana Pejović).
Ivan Crnojević se kasnije u Italiji u Loretu zavjetovao Bogorodici da će joj podići hram ukoliko se povrati u domovinu, što je i učinio na Cetinju. Pritom se često iz vida gubi značaj koji je za njega i njegove prethodnike (uključujući i Balšiće) imao kult Bogorodice.
Nedugo nakon okončavanja radova u komskoj crkvi, cijeli taj kraj počele su da pritiskaju Osmanlije. Dvije decenije prije toga u ruke im je pao Medun, koji su Crnojevići bezuspješno pokušavali da osvoje. O tome 1614. godine dragocjeni podatak donosi Marijan Bolica. Kaže da je u rukama držao sablju izvjesnog Mraor-age koju su Crnojevići osvojili u borbama oko Meduna i potom poklonili svojim rođacima u Kotoru.
Dakle, ubrzo iza 1470. nastupili su burni događaji, koji su se surovo poigrali sa crnojevićkim državnim središtem, začetim pola vijeka ranije. Prijestonica je pala prilikom druge opsade Skadra 1478. i ostala u turskim rukama puna četiri vijeka. Možemo samo nagađati koliko je bilo mučno Ivanu Crnojeviću da te 1478. zauvijek napusti mjesto na kome su počivali njegovi preci. Osam-devet godina prije toga bio je ubijeđen da će tu ostati mnogo duže - jer, da nije tako teško da bi sahranjivao svoje roditelje u blizini.
Grobovi Stefanice i "gospoge" Mare
Možemo takođe nagađati s kojom je gorčinom ovaj vladar 1485. pisao povelju kojom je Cetinjskom manastiru dodijelio komska imanja.
Komu su danas najbliži Dodoši i Žabljak. Nekada se u njegovoj neposrednoj blizini nalazio Andrin (Odrin). Ne zna se kada je ovo selo raseljeno, ali znamo da je postojalo početkom 17. vijeka. Marijan Bolica u “Opisu Skadarskog sandžakata” 1614. bilježi da Andrin čine 23 kuće sa 47 vojnika pod komandom Raiča Vilova. Nakon 250 godina (1861.) u napuštenom Andrinu privremeno su boravili izbjegli stanovnici Vranjine. Andrija Jovićević pisao je 1911. da se tu još “poznaju ozidine od kuća, među kojima je bilo i velikih i malih, i klačnih i suhomeđa”, kao i da su “kuće bile prilično stiješnjene”.
Dobro obaviješteni Jovićević bilježi da se “ne pamti koja su bratstva naseljavala Andrin, niti gdje su se iselila” – ovo odsustvo podataka najvjerovatnije govori da se to dogodilo prije nego što su Ceklinjani od polovine 18. vijeka počeli stalno naseljavati to područje. Sačuvano je predanje da su se žitelji Andrina “jednoga jutra pred komskom crkvom na Uskrs zbog jajeta posvađali i da ih je tu palo 70 mrtvih, kao i da je selo zbog toga raseljeno”. Jovićević u vezi toga komentarisao da je vjerovatnije da su Andrin raselile česte turske navale (“Riječka nahija”, 1911, str. 165).
Postoji još jedan mogući faktor, koji se u literaturi rijetko pominje. Polje oko Andrina i Odrinske gore je negdje u prvoj polovini 18. vijeka bilo poprište krvavih sukoba između žabljačkih Turaka i plemena Bjelice, koje je tu dogonilo stoku na ispašu i skoro potpuno zaposjelo te krajeve.
Nakon toga je uslijedio višegodišnji krvavi sukob Ceklinjana i Bjelica, sve dok ovi posljednji nijesu potpuno potisnuti prema Katunskoj nahiji. O ovome je i u Ceklinu i u Bjelicama sačuvano predanje, koje bilježe Andrija Jovićević i Jovan Erdeljanović.
Legenda o međusobnoj istrazi žitelja Andrina sadrži važan trag - da se sukob odigrao “pred komskom crkvom”. Bilo je to svakako nakon 1614. godine, jer Bolica svjedoči da je Andrin tada još postojao. Ovo znači da je manastir Kom nastavio da živi dugo nakon 1478. godine.
Za ovo imamo još jedan argument - manastirska crkva bila je živopisana negdje oko 1570-1580. godine (Tatjana Pejović). Dakle, u Komu je još dugo tinjao plamen duhovne tradicije, a manastir je zapustio tek u 17. vijeku, možda u vrijeme turskih pohoda 1692. ili 1714. godine. Služba je obnovljena tek sredinom 19. vijeka, na dan Uspenja Bogorodice, kada je tu iznova zaživjela i tradicija narodnih zborova. Prije toga tu je u zimu 1831. godine za arhimandrita rukopoložen Petar II Petrović, od strane prizrenskog mitropolita.
(Kraj u narednom nedjeljnom broju)
Bonus video:
