Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ) mogla se 1948. godine naći na udaru moćnog Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR) i cijelog komunističkog istoka, ali do invazije nije došlo zahvaljujući mudroj politici Josipa Broza Tita i međunarodnim okolnostima koje su vladale u godinama nakon najrazornijeg sukoba u istoriji čovječanstva - Drugog svjetskog rata.
To su za “Vijesti” ocijenili hrvatski i srpski istoričari, Tvrtko Jakovina i Srđan Cvetković, upitani da povuku paralale između dešavanja nakon Titovog odbijanja Rezolucije Informacionog biroa komunističkih partija (Informbiro) 1948. i današnje agresije Rusije na Ukrajinu.
”Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije (CK KPJ) ne smatra da je time što je odbio da diskutuje o greškama za koje nije kriv ma u čemu povrijedio jedinstvo komunističkog fronta. Jedinstvo tog fronta se ne zasniva na priznavanju izmišljenih i iskonstruisanih grešaka i kleveta, nego na činjenici da li je politika jedne partije stvarno internacionalistička ili nije”.
To je dio odgovora CK KPJ na Rezoluciju Informbiroa o stanju u Komunističkoj partiji Jugoslavije 1948. godine, koja je uzdrmala odnose između tadašnjeg moćnog i jedinstvenog SSSR-a i FNRJ i njihovih lidera i dotadašnjih ideoloških drugova Josifa Visarionoviča Staljina i Tita.
Jakovina smatra da je doživotni predsjednik Jugoslavije 1948. učinio geostrateško čudo, nešto što je bilo važno i u svjetskim razmjerima.
”Opstao je, odupro se, pobijedio Staljina, nakon što je pobijedio Hitlera (Adolf). Bila je to prva ‘socijalistička dekolonizacija’, a u hladnoratovskoj konstelaciji državu je postavio u srce Evrope, na kartu svijeta, od margine došla je u središte. Bila je zato i srećnija od drugih država na Istoku Evrope”, kazao je Jakovina “Vijestima”.
Prema njegovim riječima, da je Tito slučajno srušen, da je prostaljinistička frakcija bila snažnija, da se samo uplašio i predao, Jugoslavija bi bila poput Ukrajine ili, u najboljem slučaju, Bugarske.
”Kako smo bili jako nerazvijeni, bili bismo još provincijalniji (no danas), skučeni i podijeljeni. Ne bismo putovali, živjeli bismo lošije. No, i to bi nekima bilo po volji, jer je veliki broj Jugoslovena želio Ruse, smatrao ih ideološki bliskima, vjerski bliskima, smatrao da bi bilo pametno biti ‘u dobre’ sa zemljom koja kontroliše sve slovenske države”.
Cvetković kaže da je Jugoslavija mogla da prođe kao Ukrajina danas da se nijesu ispriječile neke međunarodne okolnosti.
”Ono što je nesumnjivo je da je ovdje riječ o napadu na jednu suverenu zemlju, kao što je to bila Srbija 1999. godine, Irak, kao što je mogla biti i Jugoslavija. Tada je jedan od glavnih faktora bio rat u Koreji koji je donekle uplašio Staljina da bi moglo doći do eskalacije sukoba i onda se ostalo više na tom propagandnom ratu, do Staljinove smrti”, rekao je Cvetković “Vijestima”.
Koreja je nakon Drugog svjetskog rata podijeljena na sovjetsku i američku okupacionu zonu. Građanski rat je počeo 25. juna 1950. kada je komunistička Demokratska Narodna Republika Koreja napala kapitalističku Republiku Koreju. Građanski rat je proširen kada su Sjedinjene Američke Države (SAD), a kasnije i Kina, ušle u rat zbog hladnoratovskih tenzija. Rat je okončan primirjem u julu 1953. godine, a dvije Koreje i danas su dva svijeta...
Druže Staljin, prestani slati svoje agente u Jugoslaviju s nalogom da me ubiju. Uhvatili smo već sedmoricu tvojih ljudi koji su namjeravali da to učine. Ako se to ne obustavi, ja ću biti prinuđen da pošaljem čovjeka u Moskvu i, ako to učinim, neće biti potrebno da šaljem drugog, navodno je Tito poručio Staljinu
Predsjednik Rusije Vladimir Putin pokrenuo je 24. februara ove godine invaziju na Ukrajinu i upozorio druge zemlje da će “svaki pokušaj ometanja ruske akcije dovesti do posljedica koje nikada ranije u istoriji nijesu viđene”...
Ukrajinski predsjednik Volodimir Zelenski proglasio je 24. februara ratno stanje u cijeloj zemlji. Međunarodna zajednica je osudila napad i većina zemalja, uglavnom zapadnih i članice NATO, uvele su oštre sankcije Rusiji....
TITA UPOREDILI SA GERINGOM
Rezolucija Informbiroa, kojom je Jugoslavija isključena iz ove organizacije, donijeta je 28. juna 1948. godine, na drugom zasjedanju ove organizacije u Bukureštu. Jugoslovenska delegacija se nije pojavila. Informbiro je bio savjetodavno tijelo svih komunističkih partija, osnovano 1947. i sjedište mu je bilo u Beogradu, do sukoba Tita i Staljina.
Rezoluciju je činilo nekoliko tačaka u kojima je, između ostalog, kritikovano odstupanje KPJ od “marksističko-lenjinističke politike”, “sprovođenje neprijateljske politike prema Sovjetskom Savezu i Sovjetskoj komunističkoj partiji (SKP), “napuštanje pozicije radničke klase” i umanjivanje uloge komunističke partije na uštrb “Narodnog fronta” koji obuhvata različite slojeve društva.
Zamjereno je i zbog naglog donošenje “nepromišljenih” zakona, kao i da u partiji nema “unutrašnje demokratije”, a ni “kritike, ni samokritike”. Tražena je i smjena rukovodstva partije.
”Informacioni biro ne sumnja u to da u krilu KPJ ima dovoljno zdravih elemenata, vjernih marksizmu-lenjinizmu, vjernih internacionalističkim tradicijama KPJ, vjernih jedinstvenom socijalističkom frontu. Zadatak ovih zdravih članova KPJ jeste da prisile svoje današnje rukovodioce da otvoreno i pošteno priznaju svoje pogreške i da ih poprave, da napuste nacionalizam, da se vrate internacionalizmu i da svim silama učvršćuju jedinstveni socijalistički front protiv imperijalizma, ili, ako se današnji rukovodioci KPJ pokažu za to nesposobni, da ih smijene i istaknu novo internacionalističko rukovodstvo KPJ”, navodi se u Rezoluciji.
Ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoći sa Albanijom iz 1946. i Bledski sporazumi Tita i vođe bugarskih komunista Georgija Dimitrova o ekonomskoj i političkoj saradnji iz 1947. godine, neki su od događaja koji su bili problematični za Staljina. Smetalo mu je što se u ovim bitnim dogovorima zaobilazi Moskva.
Iako su mnogi očekivali da će Tito pokleknuti pod pritiskom i otići sa čela partije i države, to se nije dogodilo, uprkos “zveckanju oružja” na granicama Jugoslavije, okruženoj državama pod punom kontrolom Staljina - Mađarskom, Rumunijom, Bugarskom i Albanijom.
Cvetković je kazao da Jugoslavija 1948. nije nikako provocirala SSSR i da je rukovodstvo bilo iskreno prostaljinističko, na neki način i prednjačilo u staljinističkim reformama.
”Staljinove optužbe nijesu bile realne i nije Tito rekao Staljinu ‘ne’, nego je bilo obrnuto, Staljin je rekao Titu ‘ne’ i pokušao je da na neki način povede kampanju protiv Jugoslavije da je fašistička. I tad su se olako potezale optužbe za fašizam na račun jugoslovenskog rukovodstva, Tita su zvali Gering, zbog fizičke sličnosti sa nacistom Hermanom Geringom, i vodila se propagandna bitka”, navodi Cvetković.
PRIJETNJA NUKLEARNIM RATOM
Jugoslavija je s druge strane, kako kaže, pokrenula staljinističke reforme, krenula je sa zakonom o kolektivizaciji zemljišta, uprla se da dokaže u prvih godinu dana da je zaista na tom putu, da nije ono za šta je optužuju.
”Tek nakon podrške sa Zapada, kada se vidjelo da stvari ne mogu nazad, krajem 1949. je krenula u drugačiju politiku, politiku nesvrstavanja. Naravno, uz pasivni oslon na NATO i zapadne zemlje koje su pružale ekonomsku, političku i drugu pomoć. Kao što sada zapadne zemlje pružaju pomoć Ukrajini, u smislu njene odbrane”, navodi Cvetković.
Kao i danas, podsjeća on, došlo je do prijetnje nuklearnom eskalacijom, što je na neki način i zaustavilo sukob na nivou propagande.
Prema njegovim riječima, pitanje je da li bi prijetnje NATO-om i nuklearnom eskalacijom zaustavile Staljina, a naknadna iskustva Mađarske i Čehoslovačke pokazuju da ne bi.
Mađari su 1956. ustali protiv komunističkog režima tadašnje Mađarske i njenih sovjetskih pokrovitelja, i srušili ga. Međutim, taj događaj, poznat kao Mađarski ustanak, dovelo je do sovjetske vojne intervencije i instaliranja nove prosovjetske vlade.
U tadašnjoj socijalističkoj Čehoslovačkoj, dolaskom Aleksandra Dubčeka na čelo komunističke partije i države u januaru 1968. godine, započete su reforme i pokušaj uvođenja “socijalizma sa ljudskim likom”, što je bio uvod u period poznat kao “Praško proljeće”. Rukovodstvo SSSR-a bilo je protiv reformi i “Praško proljeće” je ugušeno u noći između 20. i 21. avgusta 1968. godine, ulaskom trupa Varšavskog pakta u Prag...
Cvetković objašnjava da je “crvena linija” između Istoka i Zapada bila Jugoslavija, koja je uvijek bila na razmeđu, čak i u čuvenom Fifty-Fifty (pola-pola) sporazumu, koliko god on bio više deklarativan i nikada nije ozvaničen.
Dogovor o procentima je bio dogovor između Staljina i britanskog premijera Vinstona Čerčila o podjeli interesnih sfera na Balkanu. Čerčil je predložio da SSSR ima 90 odsto uticaja u Rumuniji i 75 odsto u Bugarskoj, da Ujedinjeno Kraljevstvo (uz dogovor sa SAD) ima 90 odsto u Grčkoj, dok bi u Jugoslaviji i Mađarskoj imali po 50 odsto...
Cvetković kaže da je razlog napada na Jugoslaviju lična frustracija Staljina, koji je u zadnjoj fazi svoje vladavine u svakom moćnijem, uglednijem čovjeku u Rusiji tražio neprijatelja, a Tito je bio vođa jednog od jačih pokreta otpora u Evropi i sam je posjedovao neki ugled, pa su ga zvali balkanski Staljin.
”Staljinu je smetalo što je jugoslovensko rukovodstvo imalo ugled i kakvu-takvu samostalnost i neke ideje o balkanskoj federaciji, itd. Osnovni razlog je lična pizma i želja Staljina da u potpunosti kontroliše te zemlje. Rukovodstvo Jugoslavije nije prijetilo da će biti dio NATO pakta, ti ekonomski aranžmani sa Zapadom su uslijedili tek od 50-ih godina. U momentu napada je to bilo veliko iznenađenje za sve. Staljin je imao veliki broj pristalica, naročito u Srbiji i Crnoj Gori, tako da u slučaju rata bi to bila zaista teška pozicija...”, navodi Cvetković.
Ne treba smetnuti s uma i da je Crvena armija učestvovala u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije od nacističke Njemačke, uključujući i bitku za oslobođenje glavnog grada - Beograda, u oktobru 1944...
Raskolu između Tita i Staljina prethodila je višemjesečna prepiska (od marta do maja 1948) u kojoj su učestvovali i njihovi ljudi od povjerenja - Edvard Kardelj sa jugoslovenske i Vjačeslav Molotov sa sovjetske strane. Moskva je u pismima ukazivala na “sumnjive marksiste” (Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo, Boris Kidrič, Aleksandar Ranković), što su iz KPJ demantov
”IBEOVCI” I GOLI OTOK
S obzirom na to da je Staljin imao dosta pristalica u Jugoslaviji i nakon Rezolucije, KPJ kreće u obračun sa neistomišljenicima.
Tada Tito “stvara” čuveni Goli otok (logor za političke zatvorenike na ostrvu u Jadranskom moru), gdje zatvara takozvane “ibeovce”, odnosno one koji su bili za Rezoluciju Informbiroa (a i one koji to nijesu bili). Širom države se u narednih nekoliko godina sprovode masovna hapšenja političkih funkcionera, ali i običnih radnika i seljaka za koje je postojala sumnja da sarađuju ili da će sarađivati sa Rusima
U feljtonu objavljenom u listu “Dan” u martu 2008, čije je djelove prenio BBC, Danijela D. Popović piše da se od 468.175 članova i 51.612 kandidata za člana partije u Jugoslaviji, svega oko 55.000 komunista izjasnilo za Rezoluciju Informbiroa.
Od tog broja je 2.616 bilo u rukovodećim organima, a 4.183 su bili pripadnici Jugoslovenske narodne armije (JNA).
Svi “ibeovci” su isključeni iz partije. Prvi koji su izrazili neslaganje sa ovim potezima KPJ, znatno ranije, već prilikom razmjene pisama između dva rukovodstva, bili su tadašnji ministri Sreten Žujović i Andrija Hebrang.
Obojica su prvo izbačeni iz partije, a onda i uhapšeni. Hebrang se navodno objesio u beogradskom zatvoru Glavnjača, dok je Žujović poslije nekoliko godina robije promijenio stavove i kasnije je ponovo primljen u partiju.
Prema navodima autorke feljtona, oko 5.000 komunista su postali politički emigranti, prebjegavši u SSSR i druge zemlje Istočnog bloka, dok je 16.312 komunista završilo na Golom otoku.
Jakovina: Da je Staljin poživio, Jugoslavija bi vjerovatno bila liberalnija
Na pitanje da je Staljin živio duže da li bi došlo do rata, Cvetković odgovara da bi sve zavisilo od globalnih okolnosti, kao i danas. Staljin je umro 1953. godine, pet godina nakon Rezolucije Informbiroa.
”Tada se ratovalo drugim sredstvima, to je ekonomija, kao i sada, propaganda, i to su neke sličnosti u smislu da se nuklearni rat nikome ne isplati, zapravo je nemoguće da neko bude pobjednik. Onda se uspostavlja crvena linija, ratuje se preko trećih lica, sada Ukrajinaca ili kasnije putem progande, putem raznih organizacija, novca, putem podsticanja revolucija, opozicionih pokreta u protivničkim taborima itd.”.
Jakovina smatra da je Staljin poživio, Jugoslavija bi vjerovatno bila liberalnija i slobodnija no što je bila.
”Staljin je za nas umro - prerano, jer stvarna opasnost od intervencije za Jugoslaviju ionako je bila veća na samom početku, posebno na početku 1948, mada je opasnost bila trajna. Nešto se povećavala i kad je Staljinova paranoja rasla, kada mu neke stvari nisu išle po volji, kada je i u zemlji bio spreman činiti manje promišljene poteze, no nakon što je FNRJ prestala biti sama, nakon što je pomoć počela stizati sa Zapada, nakon što je iznutra režim ojačao, osigurao se, tada su šanse za Ukrajinom na Balkanu bile sve manje”.
Cvetković: Obazrivo u okršaju velikih sila, bez podmetanja leđa
Cvetković kaže da ne vjeruje da će se sukobi preliti na Balkan, ali očekuje pritiske.
Smatra da je sada Rusija zabavljena Ukrajinom i čišćenjem terena ispred svog dvorišta, na svojim granicama.
”Biće pritisaka da i države regiona na neki način podrže i sankcije prema Rusiji i osude intervenciju, što i jesmo, jer je teško ne osuditi intervenciju koja nema uporište u međunarodnom pravu, ali će biti pritisaka i da se uvedu sankcije i da se ovaj prostor čvršće inkorporira u zapadnu sferu uticaja. Očekujem tu pritiske na sve organizacije koje će biti označene kao proruske i da ćemo plaćati cijenu kao narod označen kao ‘mali Rusi’”.
Poručuje da treba biti obazriv i u ovom okršaju velikih sila, ne podmetati leđa i gledati svoje interese.
”Nikako se ne treba zalijetati jer ulazimo u veliku nestabilnost na globalnom nivou, a tu male zemlje nemaju šta da traže i nemaju mnogo izbora, ali taj izbor ne treba da bude preveliki rizik jer ovdje samo jedan pogrešan potez koštaće sudbine hiljade i hiljade ljudi u narednim, možda decenijama. Znači, svi ljudi će patiti ako neki od političara povuče radikalan porez koji je riskantan”.
Bonus video:
