To što Fridom haus (Freedom House) skoro četiri godine nakon pada trodecenijske vladavine Demokratske partije socijalista (DPS) i dalje svrstava Crnu Goru u grupu “hibridnih režima”, znak je da nove vlasti ne oslobađaju zarobljene institucije, već nastavljaju tragom DPS-a.
Tim riječima sagovornici “Vijesti” komentarišu ključne nalaze izvještaja Fridom hausa “Države u tranziciji 2024”, prema kom je Crna Gora u grupi zemalja u kojima su, po ocjeni te američke nevladine organizacije (NVO), institucije krhke i u kojima postoje ozbiljni izazovi za zaštitu političkih prava i građanskih sloboda.
Crna Gora je u kategoriji hibridnih režima od 2019. godine, a do tada je nekoliko godina bila u grupi “polukonsolidovanih demokratija”.
U ključnim nalazima izvještaja, predstavljenim u četvrtak, konstatovano je da je Crna Gora među “cikličnim hibridima” - državama u kojima postoji kombinacija “stvarnog političkog pluralizma i površne institucionalne promjene”. Odnosno, u zemljama koje idu od autokratije ka demokratiji i nazad. Tu su još i Albanija, Bosna i Hercegovina (BiH), Sjeverna Makedonija i Jermenija.
U nalazima je, između ostalog, navedeno da se zemlja još oporavlja od ustavne krize iz 2022. godine, kad Ustavni sud nije imao kvorum za rad, te da se bori “s disfunkcionalnim i korumpiranim lokalnim vlastima, u nedostatku državne stabilnosti”.
Ekspertkinja Fridom hausa za Balkan Aleksandra Karpi, kazala je “Glasu Amerike” da su se mnoge crnogorske opštine suočavale s poteškoćama u održavanju izbora ili mirnoj tranziciji vlasti, velikim dijelom zbog toga što, prema njenim riječima, nije bilo nacionalnih vlasti da to kontrolišu.
“... I posljedica je da institucije propadaju tokom vremena i ne funkcionišu kako bi trebalo za građane, ili su sve više podložne da ih zarobe određeni političari”, ocijenila je.
Crna Gora je na skali od jedan do sedam (najviši i najniži nivo napretka), dobila “ocjenu demokratije” 3,75, što je najgori rezultat države u posljednjoj deceniji. Prošle godine ta ocjena bila je 3,79, a pretprošle 3,82. U izvještaju objavljenom 2015. Crna Gora je imala ocjenu 4,11.
Alarm za uzbunu
Građanska aktivistkinja Dina Bajramspahić ocjenjuje da su nalazi izvještaja Fridom hausa “alarm za uzbunu”. Kaže da je precizno dijagnostikovano da je Crna Gora država u kojoj vlast “žonglira demokratske i nedemokratske prakse”, da su sve tri grane vlasti nefunkcionalne i da se ne teži da se zarobljene institucije depolitizuju, “već samo da promijene dres i aktivno rade za drugu politiku”.
“Privid promjena nije zavarao nikoga i očigledan je nedostatak strukturnih reformi koje treba da transformišu način na koji se upravlja i donose odluke. Međutim, sve manje ima nade da u našem društvu to nekoga zanima. Vrijeme je pokazalo da je broj onih koji zaista traže i žele demokratiju, vladavinu prava i poštovanje ljudskih prava prilično nizak. Ostali samo čekaju šansu da zadovolje lične interese i potpuno su spremni da ‘okrenu glavu na drugu stranu’ i pređu preko svih društvenih anomalija ako su u korist ‘njihovih’”, rekla je Bajramspahić “Vijestima”.
Konstatujući da je (u smislu ocjene demokratije) izvještaj Fridom hausa najgori u posljednjih deset godina, saradnik na programima u Centru za građansko obrazovanje (CGO) Nikola Obradović kaže da je Crna Gora smjenom vlasti dobila nove političke aktere, a da su sve loše prakse iz perioda DPS-a ne samo ostale, nego da su u mnogo čemu “rasprostranjenije, naglašenije i opasnije po ukupni demokratski razvoj društva”.
Navodi da nije dovoljno reći samo da su prethodnici bili loši, već da je neophodno ponuditi “drugačiji, napredniji i perspektivniji pristup”.
“Ali bez populizma, nacionalizma i sličnih mehanizama koji su zapaljivi, koji imaju potencijal da privuku u nekom trenutku glasače, a zapravo nastavljaju da razaraju sistem”, poručuje Obradović za “Vijesti”.
Stara garda i mlađa klasa
U ključnim nalazima izvještaja piše da je poraz DPS-a okončao skoro 30 godina jednopartijske vladavine u Crnoj Gori, “potencijalno otvarajući novo poglavlje demokratije”. Tranzicija je, navodi se, nastavljena 2023. kad je bivši lider DPS-a Milo Đukanović poražen na predsjedničkim izborima. Međutim, istaknuto je da “politički pejzaž ostaje podijeljen između “stare garde” koja je vladala prije 2020. i “mlađe klase manje iskusnih zvaničnika”.
“Raskol je proizveo neefikasnu upravu, međuinstitucionalni sukob i jednogodišnju ustavnu krizu - sve to potkopalo je reforme vladavine prava i omogućilo širenje organizovanog kriminala. Nedavni sukobi unutar novog rukovodstva, o čemu svjedoči i ostavka predsjednika Jakova Milatovića iz članstva vladajuće stranke (Pokreta Evropa sad) u februaru 2024, mogli bi dodatno da otežaju reformski proces”, piše u nalazima izvještaja.
Fridom haus rangira države na osnovu nekoliko indikatora - nacionalnog demokratskog upravljanja, izbornog procesa, civilnog društva, nezavisnih medija, lokalne uprave, pravosudnog okvira i korupcije.
U nalazima je navedeno i da je ocjena lokalnih uprava pala zbog “politizacije i loše funkcionalnosti” brojnih opština. Piše da su izazovi u prošloj godini bili opstrukcije izbora i sjednica lokalnih skupština, nedostatak mirne smjene vlasti i nestabilne finansije.
Time je aludirano na stanje u Šavniku, Andrijevici i Budvi. U Šavniku izbori traju gotovo godinu i po, ali još nisu okončani jer članovi biračkih odbora iz opozicione koalicije “Za budućnost Šavnika”, koju predvodi nekadašnji Demokratski front, ne dozvoljavaju dijelu novoupisanih birača da glasaju jer su, tvrde, prepisani da bi podržali DPS.
U Andrijevici je nedavno uvedena prinudna uprava, jer tamošnji parlament nije, između ostalog, uspio da smijeni prvog čovjeka opštine Željka Ćulafića, jer je grupa građana više puta upadala u skupštinsku salu kad je trebalo da se zasjeda.
Kad je riječ o Budvi, tom opštinom je gotovo godinu iz zatvora upravljao njen predsjednik Milo Božović, kojeg Specijalno državno tužilaštvo tereti za stvaranje kriminalne organizacije i šverc droge.
Partitokratija i klijentelizam
Bajramspahić kaže da je vlast bila i ostala “instrument za namirivanje privatnih i partijskih apetita”, dok je zadovoljenje javnog interesa “incidentno”. Prema njenim riječima, jedina razlika u odnosu na period prije 2020. je da je vlast tada bila centralizovana i da su se ključne odluke donosile u vrhu jedne partije, dok je danas “bezbroj sitnih moćnika na državnom i lokalnom nivou, koji od javnih resursa prave privatni ‘zabran’ i sprovode ličnu samovolju, bez odgovornosti, obrazloženja, utemeljenja, polaganja računa”.
“Da stvar bude još gora, vladajuće partije imaju prećutni dogovor da se jedne drugima ne miješaju i da tolerišu nebrojene sporne prakse, u cilju očuvanja vlasti. Stranački plurizam u Crnoj Gori postoji, ali ne ostvaruje svoju svrhu da nudi alternative i podstiče kvalitet i kompeticiju, jer su sve partije jedinstvene u partitokratskim i klijentelističkim praksama. Navedeno ostavlja danak na kvalitet upravljanja institucijama”, dodaje sagovornica.
Nikola Obradović kaže da se u mnogim primjerima na lokalnom nivou vidi nemoć institucija, a prevelika moć onih političkih aktera koji, prema njegovim riječima, imaju punu zaštitu od lidera na nacionalnom nivou. On stoga pita da li neko zaista vjeruje da čelnici Nikšića i Pljevalja Marko Kovačević i Dario Vraneš ne podižu svaki put ljestvicu nacionalnih tenzija bez blagoslova partijskog rukovodstva.
“Da li neko vjeruje da je izborni proces u Šavniku postao još jedna ozbiljna prepreka ne samo na putu demokratizacije države, ali i njenog puta ka EU samo voljom nekih lokalnih aktera? Naravno da svi znamo da su to usaglašene akcije, da se u mnogim primjerima vježba na lokalu ono što se želi sprovesti na nacionalnom nivou, i upravo stoga Crna Gora ove godine bilježi poseban pad u ovoj kategoriji”, konstatuje on.
Nalaze iz izvještaja Fridom hausa prećutala je većina parlamentarnih partija. Jedan od rijetkih koji se oglasio je lider vladajuće Demokratske narodne partije Milan Knežević, koji je rekao da je saglasan s ocjenama iz dokumenta, te da je očigledno da “nije došlo do potpune demontaže tekovine i nasljeđa DPS-a”.
Aktuelni premijer Milojko Spajić rekao je da misli da se ocjene Fridom hausa ne odnose na trenutno stanje u državi.
Izvještaj Fridom hausa za Crnu Goru, koji bi u cjelosti trebalo da bude objavljen uskoro, pisali su Milena Muk i Marko Sošić iz Instituta alternativa. Izvještaj američke NVO “Sloboda u svijetu”, koji je objavljen krajem februara, izradili su drugi autori.
Bajramspahić: Vlada da kaže kako će nas izvesti iz “hibridnog režima”
Dina Bajramspahić kaže da vladajuća većina ne samo da eksploatiše i zloupotrebljava vlast, već derogira i neke manje iskorake iz vremena DPS-a, kao što je kontrolna funkcija Skupštine, cjelovito sprovođenje izbornih ciklusa, neupravljanje institucijama iz pritvora i niz drugih.
Navodi da je velika šteta što društvo u cjelini ne razumije da se upravo pred njegovim očima dešavaju “’kriva srastanja koja će se teško ispraviti, koja je trebalo u startu zauzdati prije nego što uhvate puni zamah”.
“Situaciju dodatno otežava što demokratija u regionu takođe galopirajući nazaduje i sve je manje snaga spremnih da se odupiru. Osim toga, izuzetno je ojačana saradnja između nedemokratskih režima, zbog čega njihova vlast jača a autokratija se konsoliduje”, dodaje sagovornica.
Vlada, kaže Bajramspahić, mora da precizno odgovori šta će da uradi da ocjena Crne Gore u izvještaju Fridom hausa sljedeće godine u ovo doba pređe “četvorku” i time se zemlja prebaci iz grupe “hibridnih režima” u grupu “polukonsolidovanih demokratija”, te šta će da uradi da u srednjoročnom roku država pređe iz “polukonsolidovane” u “konsolidovanu demokratiju”.
“To je obaveza i odgovornost vlasti. Samo to bi bio znak da shvataju zadatak reformi ozbljino. U protivnom, nije isključeno da ocjena sljedeće godine bude još niža”, poručuje ona.
Obradović: U začaranom krugu partijskih interesa
Nikola Obradović kaže da je mnogo izvještaja nalik izvještaju Fridom hausa, s jasnim putokazima, ali da se čini da se ključni problem Crne Gore nalazi na dva nivoa.
“Nerezistentnost donosilaca odluka na najvišim nivoima na one uticaje sa strane koji nas svjesno vode unazad a koje označavamo kao maligne uticaje, i takođe, podjednako važno, ali i povezano s prethodnim - fokusiranost političkih aktera na partijske i partikularne, a ne na javni interes”, dodaje on.
Sagovornik poručuje da će društvo, dok god su partije, a posebno one koje imaju udio u vlasti, u stanju da se žestoko bore za svaku fotelju na svim nivoima, a da se ne okrenu na važna pitanja i da kreiraju sistemska rješenja, pa i na štetu svojih interesa, nastaviti da se vrti u začaranom krugu.
“I biće sve više partija, ali ne i više demokratije, jer se oni razilaze samo zbog neke izgubljene pozicije, odnosno fotelje, ili sličnog dobitka, odnosno gubitka, a ne zbog pitanja koja su od javnog značaja”, zaključuje Obradović.
Bonus video:
