Napadi botova na društvenim mrežama česta su pojava u Crnoj Gori, i posebno su vidljivi tokom važnih društveno-političkih dešavanja, kao što je izbor vlade.
Aktivnosti koje uključuju botove i zloupotrebu medijskog prostora, vrše se nesmetano zbog nedostatka sistemskih odgovora na taj problem.
Tako iz Digitalnog forenzičkog centra (DFC) komentarišu učestale napade bot naloga u crnogorskom digitalnom prostoru.
To su koordinisane vrste napadana društvenim mrežama i veb-sajtovima, u kojima se koristi veliki broj lažnih profila u cilju plasiranja propagande, širenja pozitivnih ili negativnih narativa, ili drugih zlonamjernih aktivnosti.
Takve napade treba razlikovati od hakerskih bot napada. Iza napada bot naloga na društvenim mrežama mogu i ne moraju biti ljudi. Oni koji to nisu - oponašaju ljude.
Hakerski bot napadi (DDos) su kompjuterski kreirani i služe za krađu podataka, sprečavanje funkcionisanja sistema i preoptrećenje “saobraćaja” na veb-sajtu.
Iz DFC-a su saopštili da su, između ostalog, napadi bot naloga na društvenim mrežama, doveli do toga da građani jednako negativno percipiraju uticaj Rusije i Evropske unije (EU) u Crnoj Gori.
“Ako se uzme u obzir da institucije sistema ne daju odgovor na ova pitanja, te da ne postoji strategija za borbu protiv dezinformacija i stranog malignog uticaja, prostor za operacije uticaja i ostale forme hibridnog djelovanja postaje sve veći”, ocijenili su za “Vijesti”.
Naglasili su da izbjegavanje zaustavljanja ovakvih vrsta napada može da izazove veći stepen erozije demokratije i demokratskih procesa u državi, dodajući da su najviši zvaničnici iz aktuelne, ali i prethodnih vlada, relativizovali i umanjivali opasnost od štetnog stranog uticaja.
MJU: Novim zakonom do bolje zaštite
Iz Ministarstva javne uprave (MJU) kojim rukovodi Maraš Dukaj ”Vijestima” su kazali da je Vlada 10. maja usvojila predlog Zakona o informacionoj bezbjednosti, kojim će se, navode, stvoriti mehanizmi za dodatno unapređenje zaštite sajber prostora od napada i incidenata.
Istakli su da je u proteklom periodu detektovano nekoliko bot napada, odnosno tzv. “DDoS” napada, koji su, tvrde, bili “efikasno riješeni”.
DDoS napade sprovode pojedinačni uređaji (botovi) ili mreža uređaja (botnet) koji su zaraženi malverom i korišćeni za “preplavljivanje” veb-stranica.
“Trenutno smo u procesu uspostavljanja pune funkcionalnosti rezervne Disaster Recovery lokacije u Bijelom Polju, a koja će služiti kao dodatni mehanizam za odbranu i odgovor na bot napade”, dodaju iz MJU.
Ukazali su da odgovornost za bezbjednost digitalnog prostora imaju državna uprava, građani, privreda i “svi drugi subjekti u Crnoj Gori”.
“Ambasadoristan” i “Odbrana izborne volje”
Nakon parlamentarnih izbora u junu prošle godine, predsjednik države Jakov Milatović dodijelio je 10. avgusta lideru Pokreta Evropa sad (PES) Milojko Spajiću mandat za sastavljanje vlade.
Spajić je taj posao završio 31. oktobra, osam dana prije isteka ustavnog roka, a period procesa formiranja nove izvršne vlasti obilježili su “vještački” kreirani narativi na društvenim mrežama da je Crna Gora “ambasadoristan” i da “zapadne ambasade ne dozvoljavaju Srbima ulazak u Vladu”.
Vlada je na kraju formirana uz manjinsku podršku prosrpskih partija iz koalicije Za budućnost Crne Gore (ZBCG), koje bi, prema koalicionom sporazumu, trebalo da postanu njen dio do kraja godine.
“Sveobuhvatnost operacija uticaja, koje su kanalisane s političkog vrha Srbije, preko medija, prosrpskih i proruskih desničarskih proksi grupa, rezultiraju time da nametnuti narativi polarizuju i antagonizuju crnogorsko društvo. Svrsishodnost operacija ogleda se i u tome što se dezinformacioni narativi koriste kao alat trećim stranama za homegenizaciju određene etničke, vjerske ili političke grupe”, saopštili su iz DFC-a.
Na Viberu je krajem avgusta prošle godine formirana grupa “Odbrana izborne volje”, u kojoj je pozivano na proteste povodom dešavanja u vezi formiranja vlade, razmjenjivani su brojeve telefona pojedinih političara, kojima su potom, kako se vidi iz prepiski, slate poruke.
Glavni administrator te grupe je Beranac Neđeljko Peković, višestruko osuđivani kriminalac, dok su neki od drugih administratora na svojim profilima na društvenim mrežama širili ekstremističke sadržaje, podržavali rusku agresiju na Ukrajinu, te Srpsku pravoslavnu crkvu (SPC).
Peković je odbacio tvrdnje da je grupa formirana po nalogu bilo koje političke partije, Mitropolije crnogorsko-primorske ili NVO “Pravoslavno bratstvo Stupovi”, poručivši da uzalud pokušavaju da ih kriminalizuju.
“Iza nas ne stoji crkva, niti ijedna politička partija, čak je i političarenje zabranjeno u grupi. Iza ove grupe stoji samo nezadovoljni, izdani i prevareni narod koji neće da dopusti prepakovanom DPS-u (Demokratska partija socijalista) i njihovim satelitima da nam ugnjetavaju porodice, da pljačkaju i pustoše ovu državu. Nijedan drugi razlog niti motiv ne postoji”, rekao je on prošlog ljeta “Vijestima”.
“Vrhunac” aktivnosti grupe, koja je u jednom trenutku brojala više od 20.000 članova, jesu tzv. auto-litije, koje su organizovane u više crnogorskih opština 30. avgusta prošle godine, na dan kad je 2020. smijenjena trodecenijska vlast DPS-a.
“’Ugroženost Srba na Kosovu’, ‘Srbima je zabranjen ulazak u Vladu’ ili posljednji narativ da rezolucija UN o genocidu u Srebrenici označava Srbe ‘genocidnim narodom’ odslikavaju način na koji se narativne forme koriste kao kohezioni faktor za pojedine etničke i nacionalne grupe tokom bitnih društvenih događaja”, navode iz DFC-a.
Krivokapića napadale tri “porodice”
U oktobru 2020, tadašnji mandatar za sastav Vlade Zdravko Krivokapić bio je na meti tri “bot porodice” na društvenoj mreži Iks (nekadašnji Tviter) - “Andrić”, “Ivanović” i “Popović”.
Iz DFC-a ističu da je mreža od više od 80 bot naloga napadala Krivokapića zbog njegovih stavova o formiranju tzv. ekspertske vlade, odnosno neuključivanja tadašnjeg Demokratskog fronta (DF) u izvršnu vlast.
Analiza DFC-a pokazuje da je svaki član “porodice Popović” kreiran 13. oktobra 2020, svi “Andrići” nekoliko dana kasnije, 17. i 18. oktobra, a nalozi “Ivanovića” 25. oktobra.
Nalozi nijesu bili aktivni sve do poruke Krivokapića da ostaje pri stavu da svi kandidati za ministre moraju proći provjeru kompetencija, te da to ne isključuje učešće političara u vladi ako biografijom zadovoljavaju kriterijume.
Nakon toga je bot nalog @AndricDanijela4 podijelio objavu Krivokapića kritikujući njegove stavove, poslije čega je uslijedilo aktiviranje bot mreže, koja je napadala tadašnjeg mandatara.
Sve profilne fotografije članova “bot porodica” napravljene su uz pomoć vještačke inteligencije (AI), čemu svjedoči to da je pozicija očiju na svim fotografijama identična i da formira pravu liniju. Nijedan od ovih naloga danas nije aktivan, a sve njihove objave su obrisane.
“SPC ugrožena, Srbi progonjeni”
U maju 2020. DFC je otkrio više od 600 bot naloga na mreži Iks, koji su povezani sa Srpskom naprednom strankom (SNS) i predsjednikom Srbije Aleksandrom Vučićem.
Kako su “Vijestima” saopštili iz DFC-a, ovi nalozi su koordinisano širili narativ o ugroženosti SPC, kao i o progonu Srba u Crnoj Gori.
Sredinom maja 2020. ova mreža imala je više od 2.000 objava, od čega su 80 odsto bili “ritvitovi” (dijeljenje tuđih poruka), što je, objašnjavaju iz DFC-a, jedna od ključnih odlika takvih naloga, koji za cilj imaju povećavanje dometa postojećeg sadržaja.
“Aktivacija bot naloga na društvenim mrežama dešava se pred bitne društveno-političke događaje i u toku njih, s ciljem stvaranje lažne slike. Veliki broj bot naloga s jasno zadatom temom nedvosmisleno ukazuje da je cilj ovih operacija povećanje vidljivosti postojećih sadržaja i širenje narativa koji su usklađeni sa politikom trećih strana”, dodaju iz DFC-a.
Glavni narativi koji su šireni aktivnošću ove bot mreže su da “crkve u Crnoj Gori pripadaju i uvijek će pripadati SPC”, da je Crna Gora “srpska Sparta”, da je bivši šef države Milo Đukanović glavni krivac za loše odnose sa Srbijom, kao i da će Srbija i Vučić učiniti sve da zaštiti Srbe i njihove nacionalne interese u Crnoj Gori.
Sve objave ovih bot naloga sadržale su i oznaku Vučićevog naloga na mreži Iks (@avucic).
Akcije tokom ustoličenja
Ustoličenje mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija na Cetinju 5. septembra 2021. bilo je povod za koordinisane akcije prospskih i proruskih stranica na Fejsbuku, ističu iz DFC-a.
Na Cetinju je tada organizovan protest grupe građana koja se protivila ustoličenju, a na Belvederu je postavljena barikada od automobilskih guma, zbog koje se nije moglo ući u prijestonicu.
Patrijarh SPC Porfirije i mitropolit Joanikije su helikopterima Avio-helikopterske jedinice Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) prevezeni na Cetinje, u kom je bilo sukoba policije i građana.
DFC navodi da su koordinisano djelovanje i zapaljiva retorika na Fejsbuk stranicama iz Srbije rađeni “po matrici koja je korišćena tokom lokalnih izbora u Nikšiću”, održanih u martu 2021, gdje, kako su rekli, desetina stranica gotovo u isti minut obajvljuju lažne i senzacionalističke vijesti.
U toku dana zabilježeno je više koordinisanih akcija, a ukupan broj ljudi koji su pratili analizirane stranice prelazio je 580.000.
U periodu od 1. do 8. septembra, na Fejsbuku su bile 11.244 objave koje su prozivele 1.674.030 interakcija. U istom periodu, na Iksu je bilo 43.637 objava, dok se tema Cetinja u medijima pojavila u 17.200 objava.
“Mediji u Crnoj Gori i Srbiji plasirali su dezinformacije o navodnoj represiji policije prema crnogorskom, odnosno srpskom stanovništvu u zemlji. Plasirani narativ zavisio je od političke nakolnjenosti medija. Procrnogorski mediji su pisali o represiji nad Crnogorcima, dok su srpski mediji pisali o represiji nad Srbima. To su bili klasični primjeri lažnih vijesti koji su težili da podignu tenzije i radikalizuju građane i jedne i druge nacionalnosti. DFC je u saradnji sa Upravom policije uspješno demantovao takve navode”, tvrde iz DFC-a.
Iz te organizacije su naveli da je više crnogorskih medija objavilo lažnu vijest o konvojima autobusa sa građanima koji su se iz Beograda zaputili ka Podgorici da podrže ustoličenje.
“Ipak, tog dana na crnogorskim granicama nije bilo konvoja autobusa, niti većih gužvi koje bi podržale takve tvrdnje. Takođe, srbijanski tabloidi tokom dana su konstantno širili dezinformacije i lažne vijesti, uz senzacionalističko izvještavanje. Jedna od tih lažnih vijesti jeste da se ‘pripremaju mladići u majicama sa srpskim obilježjem, koji će izazvati haos’. Na Cetinju se ništa od toga nije dogodilo”, dodaju.
Guraju narative kroz zakonske rupe
Imajući u vidu ograničenost medijskog tržišta u smislu stvaranja profita, portali “IN4S”, “Borba” i televizije sa vlasničkom strukturom iz Srbije, svoj sadržaj plasiraju kako bi širili uticaj trećih strana.
Tako iz DFC-a tumače uticaj prosrpskih medija u Crnoj Gori, navodeći da oni koriste zakonske i sistemske nedostatke u borbi protiv dezinformacija i “nesmetano zasipaju javni prostor obmanjujućim sadržajima, emocionalnim manipulacijima i dezinformacijama”.
DFC u studiji o uticaju Srbije u Crnoj Gori ocjenjuje da ključnu ulogu u promociji proruskih i prosrpskih narativa ima “IN4S”.
“Neregistrovani portal ‘IN4S’ je u više navrata vršio neprimjereni uticaj na javno mnjenje kroz govor mrženje, targetiranjem pojedinaca iz javnog i političkog života, kao i kroz širenje eskplicitne proruske ratne propagande”, odgovorili su “Vijestima”.
Navode da “IN4S”, osim u Podgorici, ima redakcije u Beogradu, Novom Sadu, Nikšiću, Sjevernoj Mitrovici i Donbasu.
Portal nije registrovan, što znači da ne podliježe zakonskoj regulativi Crne Gore, a u impresumu se kao glavni i odgovorni urednik navodi ime čuvenog bivšeg kubanskog boksera - Feliks Savon.
“Stvarni” glavni urednik je jedan od osnivača tog portala Gojko Raičević.
“On je bio i na čelu NVO ‘Ne u rat - Ne u NATO’ i zalagao se za organizovanje obaveznog referenduma o ulasku Crne Gore u NATO, dok je sa druge strane djelovao kao ruski propagandista”, piše u studiji DFC-a.
U izvještaju Stejt dipartmenta, u kojem su predstavljeni stubovi ruske kampanje dezinformisanja, “IN4S” je označen kao dio “propagandnog ekosistema ruske dezinformacione kampanje”.
Osim Raičevića, osnivač tog portala je i sadašnji rektor Univerziteta Crne Gore (UCG) Vladimir Božović.
Božović je “Vijestima” u avgustu prošle godine kazao da već godinama, a posebno otkad je na trenutnoj poziciji, nema apsolutno nikakvo učešće u radu “IN4S-a”.
“Naravno, osuđujem svaku uvredu, izlive mržnje prema pojedincima ili narodima. Potreban nam je svima odmjereniji i mnogo pošteniji odnos prema onom za što se nominalno najviše zalažemo - vrijednost međusobnog uvažavanja”, rekao je tada Božović.
Ulogu “IN4S-a” relativizovali su premijer Milojko Spajić, kao i njegovi prethodnici Dritan Abazović i Krivokapić, tako što su gostovali u emisijama u produkciji tog portala.
Uz “IN4S”, i portal “Borba” je na liniji s nacionalističkom politikom stvaranja “srpskog sveta”, kao i degradacije i izazivanja nepovjerenja u crnogorske institucije, saopštili su iz DFC-a.
Glavni urednik portala “Borba” doskora je bio urednik TV “Prva” Dražen Živković. On i Raičević privedeni su 2020. zbog sumnje da su objavili lažnu informaciju o eksploziji u Vili “Gorica”...
Osim ta dva portala, mediji koje je DFC označio kao prosrpske su i “Srpska24”, “Aloonline.me”, “Srpska Radio Televizija”, TV “Adria”…
“Paralelno sa širenjem narativa koji veličaju politiku režima u Beogradu, ti portali i mediji služe se objavljivanje neprovjerenih informacija i manipulaciju činjenicama”, dodali su.
Osnivaju CIRT iako već postoji
Iz MJU kazali su “Vijestima” da je novim Zakonom o informacionoj bezbjednosti predviđeno osnivanje dvije nove strukture - agencije za sajber bezbjednost i Vladinog CIRT-a, odnosno tima za odgovor na kompjuterske napade.
Kako su istakli, MJU će preko CIRT-a biti centralna tačka za sva pitanja sajber bezbjednosti u oblasti javne uprave, dok će agencija imati istu funkciju za sve ostale subjekte.
Ipak, kako piše na sajtu Vlade, CIRT postoji još od 2012.
“CIRT (eng. Computer Incident Response Team) je u skladu sa Zakonom o tajnosti podataka i Zakonom o informacionoj bezbjednosti zadužen za odgovor na računarsko-bezbjednosne incidente u sajber prostoru Crne Gore. Osnovan je 2012. kao dio zajedničkog projekta Vlade i Međunarodne telekomunikacione unije (ITU). Od svog početka do danas uspješno je riješio ili pomogao rješavanju velikog broja računarskih incidenata koji su imali nacionalni ili međunarodni karakter”, piše na sajtu Vlade.
Iz MJU nijesu “Vijestima” pojasnili koja je razlika između postojećeg i planirano CIRT-a.
Stvaranje lažnog utiska
Aktivnost bot naloga na mrežama samo je jedan segment tzv. operacija uticaja. Iz DFC-a konstatuju da bot nalozi često učestvuju i u “astroturfing kampanjama”.
Takve kampanje imaju za cilj stvaranje lažnog utiska, pozitivnog ili negativnog, pisanjem komentara po mrežama i portalima.
“Takvu aktivnost uočili smo prije parlamentarnih izbora u Srbiji 2023, kad je na portalima ‘Borba’ i ‘IN4S’ u komentarima ispod vijesti o podršci listi ‘Aleksandar Vučić-Srbije ne sme da stane’ koordinisana aktivnost bot profila davala podršku potpisnicima podrške te liste”, navode iz DFC-a.
Sličnih komentara ima i na portalu “Vijesti”. Na tekst “Vučić: Ponašanje Crne Gore najodvratnije, neće donijeti rezoluciju o Jasenovcu, jer ne smiju”, korisnik “Milenicaaa” ostavio je 16 komentara u periodu od 51 minut.
“Možete Vučića da mrzite koliko hoćete, ali on svoju zemlju nije prodao za 30 srebrnjaka”; “Zato Vučić i neće da šalje nikakvu protesnu notu jer zna ko sa Vama rukovodi”; “Važno je da se naš Vučić borio za nas, sve drugo znamo ko kome diriguje, a protiv čega se Vučić bori” - glasili su neki od komentara.
Na istom tekstu korisnik “AcaP” komentarisao je 14 puta u 44 minuta. Njegovi komentari bili su slični navedenim.
“Vučić je u pravu i sve je dobro rekao”; “Vučić vodi odgovornu politiku”; “Vučić je rekao sve onako kako jeste”…
Rusko prisustvo osjetljivo
Ruska Agencija za istraživanje interneta 2016. je osnovala portal “Crna Gora News Agency”,koji je imao za cilj diskreditaciju prozapadnih političkih subjekata i NATO pred crnogorskom javnošću.
Iz DFC-a ističu da je Rusija te godine usmjerila “hibridne aktivnosti prema Crnoj Gori, zloupotrebljavajući informacioni prostor”.
“Proruski i prosrpski mediji preuzimali su objave s ovog portala i dijelili ih kao relevantne informacije. I nakon ulaska Crne Gore u NATO (2017), operacije uticaja u medijskom i javnom prostoru nijesu nestale, već su se nastavlile kroz suptilnije forme, prvenstveno preko proksi medija i portala”, istakli su.
Dodaju da je važno naglasiti da prosrpski mediji imaju značajnu ulogu i u širenju i pojačavanju proruske propagande u Crnoj Gori.
“Nakon ruske agresije na Ukrajinu, prosrpski proksi mediji i portali preuzimali su sadržaj sa ruskih državnih medija i širili propagandu kroz glorifikaciju ruske vojske i demonizaciju političkog zapada”, konstatuju iz DFC-a.
Bonus video:
