Crna Gora je idealno probno tle za uticaj autoritarnih režima - Rusije, Kine, ali i Srbije, koje koriste političke podjele, kultorološke i vjerske veze i ekonomske kanale da podriju demokratiju u zemlji, navodi se u izvještaju Međunarodnog foruma za demokratske studije, pri Nacionalnoj zadužbini za demokratiju (NED) - američkoj nevladinoj organizaciji koja sarađuje sa civilnim sektorom širom svijeta, uključujući i u Crnoj Gori.
Izvještaj iz jula, čiji autor je izvršna direktorka nevladine organizacije MANS Vanja Ćalović Marković, zvanično je predstavljen u utorak, na virtuelnom skupu pod nazivom "Borba protiv autoritarnog uticaja na Zapadnom Ballanu: Crna Gora kao probni slučaj", u organizaciji nacionalne zadužbine.
Autoritarni akteri, kako se navodi u izvještaju, pokušavaju da podriju demokratske standarde i prakse ne samo u Crnoj Gori nego i širom regiona Jugoistočne Evrope u kojem, "uprkos prodemokratskom i evroatlantskom stavu većine vlada", i dalje postoje etničke podjele i rasprostranjena korupcija koju, kako je saopšteno na skupu, autoritarni akteri koriste da inflitriraju u političke sisteme zemalja u regionu.
"Rani uspjesi kada je riječ o ključnim reformama i pomirenju u regionu su usporili ili je trend u potpunosti preokrenut tokom protekle decenije. Lideri širom regiona intenzivirali su napade na nepristrasne medije, nezavisne institucije, civilni sektor... Integracija u EU nažalost gubi privlačnost kako mnogi ljudi širom regiona shvataju da, osim ako se nešto ne promijeni, EU predstavlja daleki san. Strani neliberalni uticaji, naročito iz Kremlja i Pekinga, nude lažnu alternativu evropskom projektu", poručila je na skupu Tanja Dramac Džirijes, zamjenica direktora za Evropu u Nacionalnoj zadužbini za demokratiju.
U Crnoj Gori, zbog njene veličine, spoljne sile - uz relativno mala ulaganja, mogu da imaju disproporcionalni uticaj na donosioce odluka i političke ishode. Zemlja se takođe i dalje suočava sa korupcijom, dubokim političkim podjelama i zaostavštinom bivše vladajuće strukture, koja je podsjećala na zarobljenu državu ocjenjuje se u izvještaju. Sve to, ocjenjuje se, znatno ograničava kapacitete Crne Gore da suzbije strani uticaj.
"Kremlj pokušava da utiče na parlamentarne izbore u Crnoj Gori podrškom proruskim političkim grupama, kao što je Demokratski front. Srbija jača taj uticaj finansiranjem prosrpskih političkih stranaka, kupovinom crnogorskih medija i uspostavljanjem srpskih kulturnih institucija koje jačaju stavove usklađene sa Kremljom. Kina takođe koristi korupciju u Crnoj Gori, kao i nepovoljne ugovore o kreditima, i sebe predstavlja kao benignu ekonomsku silu usredsređenu na ekonomsku, naučnu i kulturnu saradnju - dok istovremeno jača svoj politički uticaj", rekla je u utorak Ćalović Marković, čija je organizacija usredsređena na borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala u Crnoj Gori.
U izvještaju se upozorava da kombinovani uticaj Rusije, Kine i Srbije - "koja je sve više autokratska” - predstavlja ogroman izazov za aspiracije Crne Gore da se pridruži Evropskoj uniji, ali i za zdravlje njene demokratije.
Ističe se i da bi sredstva, koja su autoritarni akteri razvili u Crnoj Gori, mogla da se koriste da se podriju druge demokratije u razvoju i da je zbog toga "ključno mobilisati demokratske snage" davanjem pravovremene podrške civilnom sektoru da se bori protiv stranog autoritarnog uticaja na demokratske sisteme.
Ruski uticaj u Crnoj Gori
Rusija je, kako se navodi u izještaju, tokom istorije pokušavala da vrši uticaj na Balkanu, koristeći bliske kulturološke, vjerske i istorijske veze.
Autorka u izvještaju podsjeća da je Crna Gora bila omiljena destinacija ruskih oligarha, a da je od proglašenja nezavisnosti 2006. godine, Rusija bila jedan od najvećih investitora u zemlji - kupovinom nekretnina i širenjem poslovnih aktivnosti u zemlji. Mediji i organizacije za borbu protiv korupcije, kako je istakla, često su dovodili te investicije u vezu sa šemama za pranje novca.
Osim poslovnih aktivnosti, u izvještaju se ukazuje i na jačanje političkih veza Kremlja i proruskih aktera u Crnoj Gori, ali i stranaka među kojima je bivši proruski Demokratski front (sada dio koalicije Za budućnost Crne Gore) krajem 2015. i tokom 2016. godine. Koalicija "Za Budućnost Crne Gore" dio je vladajuće većine u Crnoj Gori, a jedan od njenih lidera Andrija Mandić je predsjednik parlamenta.
U izvještaju se podsjeća da je Demokratski front (DF) potpisao sporazume o saradnji sa vladajućom Jedinstvenom Rusijom, te da su njeni lideri takođe posjećivali Moskvu.
“To formalno partnerstvo rezultiralo je koordinisanim aktivnostima dvije grupe i sve većim sumnjama u pogledu finansijske podrške Demokratskom frontu”, navodi se u izvještaju. Između ostalog se navodi primjer angažovanja stranog konsultanta za izbore 2016. godine za dizajn kampanje DF-a i video produkciju, "čije su fakture - zbog izostanka detaljnih troškova - pokrenule pitanja o finansijskoj transparentnosti i potencijalnim skrivenim izvorima finansiranja izborne kampanje".
O vezama DF sa ruskim izvorima finansiranja, 2022. godine obavještavali su izvori iz američke vlade. U Crnoj Gori, kako je tada naveo izvor iz administracije u Vašingtonu, saradnici ruskog oligarha Olega Deripaske finansirali su Demokratski front 2016. godine i vjerovatno prije izbora 2018, putem neadekvatnih ugovora i ofšor kompanija. Iz Demokratskog fronta su ti navodi odbačeni.
Parlamentarne izbore 2016. godine, podsjeća se u izvještaju, potresle su i optužbe o pokušaju puča za koji su bili optuženi lideri DF-a Mandić i Milan Knežević, dvojica Rusa i više srpskih državljana. Optuženi su u ponovljenom postupku oslobođeni optužbi.
Dvostruka uloga Srbije
U izvještaju se navodi i dvostruka uloga Srbije u Crnoj Gori - kao nezavisnog aktera sa sopstvenim interesima da utiče na politiku u Crnoj Gori, ali i zemlje koja jača ruski uticaj, širenjem narativa Kremlja.
"Interesi Srbije i Rusije se preklapaju kada je riječ o uticaju na Crnu Goru... Primijetili smo da su Rusija, a zatim i Srbija, koristile iste strukture, ne samo političke već i kada je riječ o organizacijama u civilnom sektoru i drugim entitetima. Kapacitete koje je Rusija razvila 2016. godine, Srbija je dodatno nadogradila", navela je na skupu u utorak Ćalović Marković.
Srbija, kako se ocjenjuje, preko posredničkih kompanija kupuje i prodaje reklamni prostor uoči izbora u Crnoj Gori, dok ima izvještaja da “značajni dugovi povezani sa tim ugovorima nisu plaćeni iz zvanično registrovanih izvora, što je pokrenulo pitanja u pogledu potencijalno nelegalnog stranog finansiranja".
Navodi se da je Demokratski front 2020. godine zakupio reklamni prostor na televiziji iz Srbije (koja svoj program emituje i u Crnoj Gori), preko jedne crnogorske posredničke kompanije, ali da nije otkriveno koliko je za to plaćeno niti sa kojeg bankovnog računa.
DF je takođe naveden kao jedan od dva politička entiteta koji su na "parlamentarnim izborima 2016. godine kupili reklamni prostor vrijedan više od 370.000 eura preko jedne posredničke kompanije sa sjedištem u Beogradu".
U izvještaju se navodi i da je Vlada Srbije uložila milone eura u kulturne centre za sprsku manjinu u Crno Gori i podršku drugim udruženjima, da kontroliše telekomunikacionu strukturu u zemlji, a da su medijski konglomerati iz Beograda proširili vlasništvo nad crnogorskim medijima što “ održava višestruki pristup vršenju srpskog stranog uticaja”.
To predstavlja i sredstvo za proruske poruke i kampanje širenja uticaja, ističe se u izvještaju i dodaje da su ti mediji na izborima 2023. godine obezbjeđivali besplatni politički marketing koji je uglavnom favorizao Demokratski front koji se, prije raspada koalicije, zalagao za ukidanje sankcija Rusiji i izlazak Crne Gore iz NATO-a.
Kao ključna sredstva za širenje uticaja Srbije i Rusije identifikovane su i društvene mreže, ali i Srpska pravoslavna crkva (SPC) u Crnoj Gori čija je uloga na političkoj sceni, kako podsjeća direktorica MANS-a, postala izuzetno važna posle izbora 2020. godine i kraja dugogodišnje vladavine DPS-a.
“Srpska pravoslavna crkva je jedan od vodećih igrača u tim uticajima...", smatra Ćalović Marković.
Korupcija i dužničke zamke kao sredstva za širenje uticaja Kine
Kina širi svoj uticaj širom svijeta pod plaštom ekonomske diplomatije, što je bio slučaj sa regionom istočne Evrope, rekao je na skupu Martin Hala, osnivač i direktor Sinopsisa, istračivačkog projekta usredsređenog na Kinu, sa sjedištem u Pragu.
"U istočnoj Evropi su postojala rasprostranjena očekivanja da će biti velikih kineskih investicija i rasta trgovine. Na kraju je to samo bio napor da se napravi percepcija ekonomske velikodušnosti Kine, ali je u realnosti ishod bio veoma tanak, a u mnogim slučajevima su konkretni prilivi investicija bili usmjereni na određene pojedince i institucije što je dovelo do toga da elite zarobe razvojni proces ", naglasio je Hala.
U Crnoj Gori, prema izvještaju Međunarodnog foruma za demokratske studije, Kina takođe vrši uticaj uglavnom kroz ekonomske kanale, "često koristeći korupciju među političkim elitama".
Podsjeća se da je Crna Gora 2014. godine sklopila ugovor sa kineskom kompanijom "China Road and Bridge Corporation" (CRBC) o izgradnji prve dionice puta Bar - Boljare, i od kineske banke Eksim uzela kredit od 944 miliona dolara.
Kineski zajam za prvu dionicu autoputa podigla je prethodna crnogorska vlast, pod vođstvom bivšeg predsjednika Mila Đukanovića, uprkos kritikama zbog visokog zaduženja, netransparentnosti tenderskog procesa, moguće korupcije i rizika da bi državnu imovinu Kinezi mogli da prisvoje kao zalog. Dionica puta je posle više odlaganja i povećanja troškova izgradnje otvorena za saobraćaj 2022. godine.
U izvještaju, koji je objavila američka nevladina organizacija, navodi se da postoje dodatne veze između kineskih investicija i Demokratske partije socijalista (DPS), koja je bila na vlasti do 2020. godine, a čijeg su bivšeg lidera Đukanovića " tadašnja opozicija, neke nevladine organizacije i međunarodni istraživački novinari optuživali za učešće u korupciji i organizovanom kriminalu". Đukanović odbacuje te optužbe.
U izvještaju se navodi da je crnogorska vlada 2015. godine dodijelila firmi u vlasništvu vlade Malte "Enemalta" - u kojoj vlasnički udio od 33 odsto ima i jedna kineska energetska kompanija - ugovor za izgradnju vjetroelektrane "Možura" kod Ulcinja. Vjetroelektrana, vrijedna oko 90 miliona eura, puštena je u rad 2019.godine.
Projekat "Možura" pominje se i u istraživanju o korupciji novinarke sa Malte Dafne Karuane Galicije, koja je ubijena 2017. godine. Njen sin Metju izjavio je u junu 2020.godine da je njegova majka istraživala i one koji su u taj posao bili uključeni i u Crnoj Gori, prenio je Radio Slobodna Evropa (RSE).
Takođe, konzorucijum jedne kineske i lokalnih kompanija, uključujući i jednu čiji je suvlasnik Đukanovićev sin Blažo, 2019. godine je dobio ugovor za ekološku rekonstrukciju Termoelektrane Pljevlja, vrijedan 54,4 miliona eura, navodi se u izvještaju.
U izvještaju se navodi i da su kineske vlasti stekle podršku javnosti zahvaljujući slanju vakcina i medicinske opreme tokom pandemije kovida 19, kada je kasniila pomoć Evropske unije.
Preporuke za borbu protiv stranog uticaja
U izvještaju se iznosi niz preporuka za rešavanje problema stranog uticaja u kojem bi civilni sektor imao glavnu ulogu. Između ostalog se preporučuje da se razvije sistem ranog upozorenja i utvrde planovi za otkrivanje i suzbijanje prijetnji od kampanja širenja štetnog uticaja, sajber napada, nelegalnog finansiranja ili političke manipulacije.
Civilni sektor, kako se naglašava, takođe bi trebalo da se zalaže za izbornu reformu čiji cilj je povećanje transparentnosti, integriteta i otvorenosti izbornog procesa, kao i sprečavanje stranog uticaja.
"Izborni ciklusi su naročito ranjivi na uticaj stranih aktera. Zbog toga smatram da bi praćenje izbora trebalo da bude u fokusu civilnog sektora. Osim nadziranja izbornih procedura, takođe bi trebalo da utvrdimo odakle novac dolazi, praćenjem priliva 'prljavog' novca koji autoritarni akteri i njihovi saveznici koriste da utiču na naše demokratije", poručila je izvršna direktorica MANS-a.
Ističe se i da bi nevladin sektor trebalo da sarađuje sa nezavisnim novinarima na rešavanju "kompleksnog izazova razotkrivanja malignog stranog uticaja na više frontova".
"Puno smo govorili o strategiji Kremlja. Mislim da je vrijeme da civilni sektor ima svoju strategiju", zaključila je u utorak Vanja Ćalović Marković.
Bonus video:
